QR prezidenti Qasım-Jomart Toqaev. Elorda. 20 jeltoqsan 2019 jıl. Foto: Aqorda

WQSK-niñ ekinşi otırısında memleket basşısı birqatar tapsırmalar berip, jaña sayasi bastamalardıñ tetigin wsındı. Prezident Toqaevtıñ bayandamasında qamtılğan mäseleler men Aqorda tilmaştarınıñ memlekettik tilge nemqwraylı qatınasına boylap köremiz. 

Keñestiñ ekinşi otırısında Toqaev sözin memlekettik apparatqa az «uaqıt işinde aytarlıqtay jwmıs atqarğan Wlttıq keñesti barınşa qoldaudı tapsırğanın» aytıp bastadı.

Prezident «biliktiñ dialog ornatuğa jäne reforma jasauğa müddeli ekenine öziniñ jäne eşkimniñ kümäni joq» dep oylaytının jetkizdi. Sonday-aq Toqaevtıñ sözinşe, bilik sındarlı dialog arqılı jaña sayasi mädeniettiñ negizin qalıptastırıp jatır. Ol «bir halıq – är aluan pikir» wstanımın alğa tartıp, basşılıqtıñ «basqaşa közqarastı» endi destruktiv, qoğamğa qauip dep qaramaytının qadap aytqanday boldı. Özi atağan reformalardıñ alğaşqı legin elge jariyaladı.

«Halıq ünine qwlaq asatın memleket» twjırımdamasın jariyalağanın eske salğan memleket basşısı «eñ aldımen, qarapayımazamattardıñ swranısı men mwñ-mwqtajın basşılıqqa aluımız kerek» dedi. Onıñ aytuınşa, «halıqtan joğarı jäne halıqtan biik twrğan eşkim de, eşteñe de joq».

 

Aqorda mañındağılar «reforma», sarapşılar «bastamalar» dep sanaytın şeşimder

Prezident tarapınan jerdi igermeytinderge bazalıq salıqtı 10 eseden 20 esege deyin ösiru jaylı wsınıldı. Uaqıtında igerilmegen bos jerge qatıstı jaña tetikter engizilmek.

Sonımen qosa memlekettik qwrılımnıñ aşıqtığı men jariyalılığın qamtamasız etudi kün tärtibinen almaudı mindettedi.

Şağın biznes tabıs salığınan 3 jılğa deyin bosatılıp, tekseruge moratoriy jariyalandı.

«Reformalar eldi dürbeleñge salatın emes, twraqtı damuğa bastaytın qadam boluı şart» degen prezident sayasi bastamalardıñ alğaşqı paketin tanıstırdı:

Birinşiden, Konstituciyağa say keletin mitingilerdi wyımdastırudı jay ğana eskertu qağidatımen jüzege asırudı bastau kerek.  …Bwl meniñ principtik wstanımım.

Qoğamdıq sanada mitingi mädenietin qalıptastıratın uaqıt jetti. Qoğamnıñ da, memlekettiñ de öz pikirin aşıq bildiretin uaqıtı keldi.

Biraq miting tek qwqıq qana emes, sonımen qatar jauapkerşilik ekenin tüsinu kerek.

Ekinşiden, sayasi partiya qwru üşin tirkeu kedergilerin azaytu.

Tirkeu üşin partiya müşeleri sanınıñ tömengi şegin eki esege azaytudı wsınamın, yağni 20 mıñğa deyin. Bwl – aytarlıqtay mañızdı özgeris.

Ol azamattıq belsendilikti arttıruğa qosımşa mümkindik beredi. Jalpı, biz partiyalarğa jäne saylauğa qatıstı Zañdardı birte-birte özgertuimiz kerek.

Üşinşiden, partiyadağı jastar men äyelderdiñ ülesin arttıru.

Törtinşiden, bizge parlamenttik oppoziciya institutı qajet.

Biz balama pikirler men qoğamdıq talqılau bastauı emes, kerisinşe, damudıñ bastı talaptarınıñ biri ekenine köz jetkizdik» dep ağınan jarıldı.

Wlttıq qoğamdıq senim keñesiniñ ekinşi otırısına Toqaev qatıstı. Elorda. 20 jeltoqsan 2019 jıl. Foto: Aqorda

Toqaevtıñ közqarası jäne «söz bostandığın qısqan» baptı izgilendiru

Sonday-aq Qılmıstıq kodekstegi №130 jäne 174 baptardı, yağni «jala jabu» men «qorlau» jäne «wltarazdıq tudıru» ayıptarın dekriminalizaciyalau jöninde tapsırma berildi.

Prezidenttiñ joldau janrına bergisiz tezisterinde WQSK, ondağı halıq pen bilikke qatıstı mınaday bağa berildi:

*Wlttıq qoğamdıq senim keñesi halıq aldındağı jauapkerşilikti sezinip, el ümitin aqtauı tiis.

*Bilik memleketimizdiñ damuına, bolaşağına paydası tietin kez kelgen oñ özgeristerge dayın.

*Mwnıñ bäri halqımızdıñ sayasi äri qwqıqtıq mädenietiniñ artqanın ayqın körsetedi.

Toqaev elge «jaqsılıqtı molaytıp, izgi nietti boluğa» ündey otırıp, «mäsele tek sayasatta ğana emes, köp jayt kündelikti ömirde wstanatın qarapayım qwndılıqtarğa baylanıstı» deydi.

 

Prezident bayandamasında ünemi qazaq tiliniñ balansı saqtalmaydı, nege?

«Äñgime kirilden latın qarpine köşude emes, qazaq tiline reforma jasauda, jañğırtuda. Qaytalap aytamın, biz qazaq tilin reformalaqpız! Ğalımdardan twşımdı pikir-wsınıs kütemiz», – degen prezidenttiñ bwğan deyin üş ret qayta pısıqtauğa qaytarılğan älipbidiñ astarında emle-jazu erejesiniñ jauapkerşiligin jete sezinu üşin ğalımdarğa eki qarap, bir şoquğa ündeui qwptarlıq is. Biraq mälimdemesinde memlekettik til turalı mañızdı punkt qamtılğan sayasi liderdiñ spiçrayteri ideologiyadan alıs pa degen küdik tuadı.

Aqorda saytında jariyalanğan bayandamanıñ taqırıbın qospağanda 3851 sözden twratın 14 bettik maerialdıñ tek 1288 sözi (33,4%) ğana qazaq tilinde. Demek tilge reforma jasaudı kün tärtibine qoyğan memleket basşısı söziniñ 3/2 böligi, naqtıraq aytqanda 2563 söz, 66,6%-ı orısşa berilgen.

Bwl birinşi ret emes. Toqaev prezident bolıp kelgeli beri el halqına bağıttalğan mälimdelerinde qazaq tiliniñ ülesi kemip, balans bwzıla beredi. Bwğan deyin qırküyektiñ 2-si qazaqstandıq prezidentke tän joralğımen Toqaev «Qazaqstan halqına joldauın» jasadı. «Qazaq tiliniñ memlekettik til retindegi röli küşeyip, wltaralıq qatınas tiline aynalatın kezeñi keledi dep esepteymin» degen Toqaev «til ülken sayasattıñ qwralı ekenin» wmıtpauğa şaqırdı. Aqorda men özge de BAQ betterinde jariyalanğan mätindi tekstologiyalıq taldau nätijesinde 10 bettik mälimdemeniñ tek 25%-ı ğana memlekettik tilde jazılğanı anıqtaldı. Bayandama mätinindegi 5960 sözdiñ 1497-si qazaq tilinde, al 4463 sözi orıs tilinde. Demek «wltaralıq qatınas tiline» aynaluğa «äleuetti» memlekettik til 4/1 böligin qwraydı. 75%-ı orıs tilinde jasalğan Joldau Qazaqstan halqına arnalğan.

Sonday-aq 16 tamızdağı dästürli Tamız keñesinde «Är halıqtıñ ana tili – bilimniñ kilti» – deydi akademik Ahmet Jwbanov. Bwl söz biz üşin negizgi wstanımğa aynaluı tiis» dep şegeley aytqan Qazaqstan prezidenti bayandamasınıñ 29,4%-ı ğana memlekettik tilde jazılğan. Toqaevtıñ Täuelsizdik sarayında oqığan kölemdi mälimdemesindegi 2414 sözdiñ (bayandama atauın qospağandağı)  tek 711-i ğana qazaq tilinde. 3/1-ine de jetpeytin böligi ğana memlekettik tilde jariyalağan.

"The Qazaq Times"