Älemdegi eñ ülken äskeri jäne sayasi odaq sanalatın Soltüstik atlantikalıq konvenciya wyımınıñ (NATO) qwrılğanına 70 jıl toldı. Wyım qırği-qabaq soğıs jıldarında 1949 jılı negizdelgen. Bastı maqsatı sol kezdegi iri derjavalardıñ biri Keñes odağınan Europa elderiniñ qauipsizdigin saqtau. Keyin kele wyımnıñ ıqpalı keñeyip, oñtüstik şekarası Tayau-Şığıs irgesine deyin tireldi.

Degenmen, wyımnıñ qwrılğanına 70 jıl tolğan twsta qauipsizdik mäselesi boyınşa müşelerdiñ tüsiniginde türli özgerister payda boldı jäne wyım müşeleri arasında kelispeuşilikterge tap boldı. Qwramında 29 memleket kiretin NATO älemdegi eñ nätijeli äskeri odaq dep sanalğanımen, kün ötken sayın wyımnıñ bolaşağı bwldıray tüsti.

NATO şın mänisinde Keñes odağınıñ äskeri qaupine qarsı twru üşin Europadağı on memleket jäne AQŞ pen Kanada arasında qwrılğan bolatın. Ekinşi düniejüzilik soğıs ayaqtala salısımen Keñes odağı öziniñ Şığıs Europadağı ıqpalın mıqtap ornıqtıra bastadı. Europanıñ şığısında Keñes odağınıñ mıñdağan qarulı küşteri ornalastı. Bolaşağınan qauiptengen Batıs Europa elderi jäne Amerika Qwrama Ştattarı küşti qauipke qarsı ortaq al'yans qwrudı közdegen.

Wyım qwrıla salısımen qısqa uaqıtta keñeye tüsti. 1952 jılı NATO-ğa Grekiya men Türkiya müşe bolsa, 3 jıldan keyin Batıs Germaniyada NATO qatarına qosıldı. Keñes odağı ıdırağannan keyin 1999 jılı Şığıs Europalıq elder derliktey atalğan wyımnıñ qwramına qosıldı. 2017 jılı wyım qwramında 29 memleket boldı.

NATO-nıñ qazirgi mäni

Wyım öziniñ bastı mindeti turalı körsetkende «bostandıqtı, ortaq qwndılıqtardı jäne mädenietti qorğau» dep körsetedi. Sonday-aq, Soltüstik Atlantika öñiriniñ qauipsizdigi men twraqtılığın saqtaudı maqsat etedi. Eñ mañızdısı wyımğa müşe qanday da bir eldiñ qauipsizdigine qater tönse wyımnıñ özge müşeleri ortaq qorğauğa aladı. Bılayşa aytqanda, Europa elderine agressiyalıq şabuıl jasalsa, bwl Soltüstik Amerika elderi üşin de agressiya qatarında bağalanadı.

Qazirgi tañda NATO-ğa qauip töndiretin Keñes odağı joq. Kerisinşe, Keñes odağı ıdırağannan keyin Batıs Europanı alañdatqan Şığıs Europalıq elder wyımğa müşe bolıp kirdi. Onıñ üstine NATO şekarası Mäskeuge mıñ şaqırımğa deyin jaqındadı. Qırği-qabaq soğısı ayaqtalıp, Keñes odağı kelmeske ketkenimen NATO äli de Mäskeuden qauiptenedi. Bwl turasında 2003 jılı wyım ökili Jeysi Şea: «Kommunizm joğalıp ketse boldı mäseleniñ bäri şeşiledi degenge eşkim sengen emes», – degen bolatın.

YUgoslaviyanıñ ıdırauı NATO sayasatınıñ özgeruine ıqpal etti. Bwl oqiğa Europanı qaytadan soğısqa alıp kirdi. Ol twsta Resey armiyası Keñes kezindegidey quatqa ie bolmasa da ıqpalın joğaltpağan. Osıdan bastap NATO öziniñ sayasatın özgertip qayşılıqtı mäselelerge aralasa bastadı. YUgoslaviya ıdırağan twsta NATO Bosniya men Kosovoda serb küşterine qarsı äue şabuıldarın jasap, qauipsizdik küşterin jöneltken bolatın.

Al, 2001 jıldan bastap NATO öz şekarasınan tısqarı jerde de äskeri äreketterge bara bastadı. Sol kezde BWW-nıñ rwqsatımen Auğanstanğa qauipsizdik küşterin attandırğan bolatın. Qazir de auğan jerinde 17 mıñnan astam NATO sarbazı bar. Olar Auğanstannıñ ükimet armiyasın jattıqtırıp, keñester berip keledi.

Wyım işinen jik şıqtı ma?

AQŞ mäselesi

AQŞ tağına Donal'd Tramp kelgeli beri 70 jasqa tolğan qart wyımğa degen sın-pikirin toqtatqan emes. Tramp prezidentke ümitker keziniñ özinde NATO-nı «tizesi şıqqan wyım» retinde atap ötken bolatın. Tipti ol NATO ıdırap ketse de eşteñe bolmaytının aytqan. Bwğan qosa birneşe ret NATO-dan şığıp ketu nemese mindetterin atqarmay qoyu jöninde de söz qılğan.

Tramp NATO-ğa bölinetin qarjı turalı köbirek sınaydı. Ol wyım üşin basqa elderge qarağanda AQŞ-tıñ köbirek qarjı böletinine narazı bolıp keledi. Aytsa aytqanday, twtas NATO qarajatınıñ 70 payızın Amerika Qwrama Ştattarı öz moynına alıp kelgen. 2014 jılı NATO-ğa müşe elder 2024 jılğa deyin wyımğa bölinetin qarajattı el JİÖ-niñ 2 payızına deyin jetkizuge kelisim bergen bolatın. Alayda, bwl uädesin orındağandar tım az.

Türkiya mäselesi

Türkiya NATO-ğa müşe bolğanına 67 jıl bolsa da, qazir wyımnıñ bas auruına aynaldı degen pikir bar. Qazan ayında Türkiya Süriyanıñ soltüstik-şığıs aymağına äskeri operaciya bastadı. Osığan baylanıstı NATO müşeleri arasında pikir alauızdığı qalıptastı. Europa Odağı Türkiyanıñ äreketine narazı bolıp, qaru-jaraq satudı toqtattı. Onıñ qatarında Franciya, Britaniya, Ispaniya elderi de bar. Bwl elderi Türkiyağa eñ köp qaru-jaraq satuşı elder sanalatın.

Süriya soğısınıñ bastaluı Türkiyağa köp äser etkeni belgili. Süriya mäselesinen keyin Türkiya NATO-nıñ bastı qarsılası Mäskeumen baylanısın küşeytti. Şının aytu kerek, bwğan itermelegen NATO-nıñ özi. Sebebi, Süriyada türli qarulı toptar Türkiyanıñ keñistiginen qater töndirgende NATO der kezinde öz odaqtastarına qoldau körsetken joq. Kerisinşe Ortalıq Europa keñistigin qorğaudı mañızdı sanadı. Osıdan keyin Ankara Mäskeuden zımıran qorğanıs jüyelerin satıp aluğa şeşim qabıldadı. Bwl Uaşingtonnıñ şabına ot tastadı. Osı mäselege baylanıstı birqatar qayşılıqtar tuıldı jäne sol qayşılıqtar Ankara men Uaşingtonnıñ qarım-qatınasın salqındatıp jiberdi.

Süyte twra Türkiya NATO üşin asa mañızdı odaqtas sanaladı. Sebebi, Türkiya qazirgi kezde NATO elderiniñ eñ qauipti şekarasın qorğap twr. Sayasi twraqsızdıq jaylağan Orta Şığısqa şektesetin Türkiya NATO müşeleriniñ köp uayımın jeñildetip twrğanı şın.

Franciya nege «bwzıldı»?

Soñğı uaqıtta Franciyanıñ jas prezidenti Makron NATO wyımı turalı köbirek sın aytıp keledi. Ol bir swhbatında NATO-nı «miı istemey qalğan wyım» dep te atadı. Oğan qosa AQŞ-tı wyımdağı mindetin atqarmay otır dep jazğırdı. Ol AQŞ prezidenti Donal'd Tramptıñ NATO-men aqıldaspay twrıp, Süriya jerinen äskerin şığarıp ketui wyımnıñ müddesine say emes dep sanaydı. Al, Türkiyanıñ äreketi NATO-ğa qauip töndiretin şapqınşılıq äreket dep sanağan. Franciya lideri sonday-aq, Europa elderiniñ derbes äskeri ıntımaqtastığın damıtu turalı ideya köterip keledi. Ol Europa elderi AQŞ pen Türkiyadan bölek öziniñ äskeri äreketterin ortaqtastıruı kerek degen pikirde.

NATO bolaşağı

AQŞ prezidenti Donal'd Tramptıñ sın-pikirlerine qaramastan AQŞ Kongresi qañtarda NATO-dan şığuğa qarsı zañ qabıldap tastadı. Bwl zañ jobasın Tramppen bir partiyadağı lauazımdılar da qoldağan.

Al, Mäskeu NATO wyımın agressor retinde atap keledi. Kezekti bir sözinde Resey prezidenti Putin: «SSSR ıdırap ketse de NATO öz şekarasın Reseyge qaray jaqındatıp keledi jäne zımırandarın bizge jaqın Şığıs Europağa ornalastırıp otır», – degen bolatın. Köptegen sarapşılar NATO-nıñ bolaşağı Reseydiñ geosayasatına tikeley täueldi dep sanaydı. Eger Resey tarabınan agressiyalıq piğıl jalğassa NATO-nıñ da mindeti jalğasa berui mümkin. Bwl añdısu qanşa uaqıtqa jalğasatını belgisiz.

“The Qazaq Times”