الەمدەگى ەڭ ۇلكەن اسكەري جانە ساياسي وداق سانالاتىن سولتۇستىك اتلانتيكالىق كونۆەنتسيا ۇيىمىنىڭ (ناتو) قۇرىلعانىنا 70 جىل تولدى. ۇيىم قىرعي-قاباق سوعىس جىلدارىندا 1949 جىلى نەگىزدەلگەن. باستى ماقساتى سول كەزدەگى ءىرى دەرجاۆالاردىڭ ءبىرى كەڭەس وداعىنان ەۋروپا ەلدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ. كەيىن كەلە ۇيىمنىڭ ىقپالى كەڭەيىپ، وڭتۇستىك شەكاراسى تاياۋ-شىعىس ىرگەسىنە دەيىن تىرەلدى.

دەگەنمەن، ۇيىمنىڭ قۇرىلعانىنا 70 جىل تولعان تۇستا قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى بويىنشا مۇشەلەردىڭ تۇسىنىگىندە ءتۇرلى وزگەرىستەر پايدا بولدى جانە ۇيىم مۇشەلەرى اراسىندا كەلىسپەۋشىلىكتەرگە تاپ بولدى. قۇرامىندا 29 مەملەكەت كىرەتىن ناتو الەمدەگى ەڭ ناتيجەلى اسكەري وداق دەپ سانالعانىمەن، كۇن وتكەن سايىن ۇيىمنىڭ بولاشاعى بۇلدىراي ءتۇستى.

ناتو شىن مانىسىندە كەڭەس وداعىنىڭ اسكەري قاۋپىنە قارسى تۇرۋ ءۇشىن ەۋروپاداعى ون مەملەكەت جانە اقش پەن كانادا اراسىندا قۇرىلعان بولاتىن. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالا سالىسىمەن كەڭەس وداعى ءوزىنىڭ شىعىس ەۋروپاداعى ىقپالىن مىقتاپ ورنىقتىرا باستادى. ەۋروپانىڭ شىعىسىندا كەڭەس وداعىنىڭ مىڭداعان قارۋلى كۇشتەرى ورنالاستى. بولاشاعىنان قاۋىپتەنگەن باتىس ەۋروپا ەلدەرى جانە امەريكا قۇراما شتاتتارى كۇشتى قاۋىپكە قارسى ورتاق اليانس قۇرۋدى كوزدەگەن.

ۇيىم قۇرىلا سالىسىمەن قىسقا ۋاقىتتا كەڭەيە ءتۇستى. 1952 جىلى ناتو-عا گرەكيا مەن تۇركيا مۇشە بولسا، 3 جىلدان كەيىن باتىس گەرمانيادا ناتو قاتارىنا قوسىلدى. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن 1999 جىلى شىعىس ەۋروپالىق ەلدەر دەرلىكتەي اتالعان ۇيىمنىڭ قۇرامىنا قوسىلدى. 2017 جىلى ۇيىم قۇرامىندا 29 مەملەكەت بولدى.

ناتو-نىڭ قازىرگى ءمانى

ۇيىم ءوزىنىڭ باستى مىندەتى تۋرالى كورسەتكەندە «بوستاندىقتى، ورتاق قۇندىلىقتاردى جانە مادەنيەتتى قورعاۋ» دەپ كورسەتەدى. سونداي-اق، سولتۇستىك اتلانتيكا ءوڭىرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تۇراقتىلىعىن ساقتاۋدى ماقسات ەتەدى. ەڭ ماڭىزدىسى ۇيىمعا مۇشە قانداي دا ءبىر ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر تونسە ۇيىمنىڭ وزگە مۇشەلەرى ورتاق قورعاۋعا الادى. بىلايشا ايتقاندا، ەۋروپا ەلدەرىنە اگرەسسيالىق شابۋىل جاسالسا، بۇل سولتۇستىك امەريكا ەلدەرى ءۇشىن دە اگرەسسيا قاتارىندا باعالانادى.

قازىرگى تاڭدا ناتو-عا قاۋىپ توندىرەتىن كەڭەس وداعى جوق. كەرىسىنشە، كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن باتىس ەۋروپانى الاڭداتقان شىعىس ەۋروپالىق ەلدەر ۇيىمعا مۇشە بولىپ كىردى. ونىڭ ۇستىنە ناتو شەكاراسى ماسكەۋگە مىڭ شاقىرىمعا دەيىن جاقىندادى. قىرعي-قاباق سوعىسى اياقتالىپ، كەڭەس وداعى كەلمەسكە كەتكەنىمەن ناتو ءالى دە ماسكەۋدەن قاۋىپتەنەدى. بۇل تۋراسىندا 2003 جىلى ۇيىم وكىلى جەيسي شەا: «كوممۋنيزم جوعالىپ كەتسە بولدى ماسەلەنىڭ ءبارى شەشىلەدى دەگەنگە ەشكىم سەنگەن ەمەس»، – دەگەن بولاتىن.

يۋگوسلاۆيانىڭ ىدىراۋى ناتو ساياساتىنىڭ وزگەرۋىنە ىقپال ەتتى. بۇل وقيعا ەۋروپانى قايتادان سوعىسقا الىپ كىردى. ول تۇستا رەسەي ارمياسى كەڭەس كەزىندەگىدەي قۋاتقا يە بولماسا دا ىقپالىن جوعالتپاعان. وسىدان باستاپ ناتو ءوزىنىڭ ساياساتىن وزگەرتىپ قايشىلىقتى ماسەلەلەرگە ارالاسا باستادى. يۋگوسلاۆيا ىدىراعان تۇستا ناتو بوسنيا مەن كوسوۆودا سەرب كۇشتەرىنە قارسى اۋە شابۋىلدارىن جاساپ، قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىن جونەلتكەن بولاتىن.

ال، 2001 جىلدان باستاپ ناتو ءوز شەكاراسىنان تىسقارى جەردە دە اسكەري ارەكەتتەرگە بارا باستادى. سول كەزدە بۇۇ-نىڭ رۇقساتىمەن اۋعانستانعا قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىن اتتاندىرعان بولاتىن. قازىر دە اۋعان جەرىندە 17 مىڭنان استام ناتو ساربازى بار. ولار اۋعانستاننىڭ ۇكىمەت ارمياسىن جاتتىقتىرىپ، كەڭەستەر بەرىپ كەلەدى.

ۇيىم ىشىنەن جىك شىقتى ما؟

اقش ماسەلەسى

اقش تاعىنا دونالد ترامپ كەلگەلى بەرى 70 جاسقا تولعان قارت ۇيىمعا دەگەن سىن-پىكىرىن توقتاتقان ەمەس. ترامپ پرەزيدەنتكە ۇمىتكەر كەزىنىڭ وزىندە ناتو-نى «تىزەسى شىققان ۇيىم» رەتىندە اتاپ وتكەن بولاتىن. ءتىپتى ول ناتو ىدىراپ كەتسە دە ەشتەڭە بولمايتىنىن ايتقان. بۇعان قوسا بىرنەشە رەت ناتو-دان شىعىپ كەتۋ نەمەسە مىندەتتەرىن اتقارماي قويۋ جونىندە دە ءسوز قىلعان.

ترامپ ناتو-عا بولىنەتىن قارجى تۋرالى كوبىرەك سىنايدى. ول ۇيىم ءۇشىن باسقا ەلدەرگە قاراعاندا اقش-تىڭ كوبىرەك قارجى بولەتىنىنە نارازى بولىپ كەلەدى. ايتسا ايتقانداي، تۇتاس ناتو قاراجاتىنىڭ 70 پايىزىن امەريكا قۇراما شتاتتارى ءوز موينىنا الىپ كەلگەن. 2014 جىلى ناتو-عا مۇشە ەلدەر 2024 جىلعا دەيىن ۇيىمعا بولىنەتىن قاراجاتتى ەل ءجىو-ءنىڭ 2 پايىزىنا دەيىن جەتكىزۋگە كەلىسىم بەرگەن بولاتىن. الايدا، بۇل ۋادەسىن ورىنداعاندار تىم از.

تۇركيا ماسەلەسى

تۇركيا ناتو-عا مۇشە بولعانىنا 67 جىل بولسا دا، قازىر ۇيىمنىڭ باس اۋرۋىنا اينالدى دەگەن پىكىر بار. قازان ايىندا تۇركيا ءسۇريانىڭ سولتۇستىك-شىعىس ايماعىنا اسكەري وپەراتسيا باستادى. وسىعان بايلانىستى ناتو مۇشەلەرى اراسىندا پىكىر الاۋىزدىعى قالىپتاستى. ەۋروپا وداعى تۇركيانىڭ ارەكەتىنە نارازى بولىپ، قارۋ-جاراق ساتۋدى توقتاتتى. ونىڭ قاتارىندا فرانتسيا، بريتانيا، يسپانيا ەلدەرى دە بار. بۇل ەلدەرى تۇركياعا ەڭ كوپ قارۋ-جاراق ساتۋشى ەلدەر سانالاتىن.

ءسۇريا سوعىسىنىڭ باستالۋى تۇركياعا كوپ اسەر ەتكەنى بەلگىلى. ءسۇريا ماسەلەسىنەن كەيىن تۇركيا ناتو-نىڭ باستى قارسىلاسى ماسكەۋمەن بايلانىسىن كۇشەيتتى. شىنىن ايتۋ كەرەك، بۇعان يتەرمەلەگەن ناتو-نىڭ ءوزى. سەبەبى، ءسۇريادا ءتۇرلى قارۋلى توپتار تۇركيانىڭ كەڭىستىگىنەن قاتەر توندىرگەندە ناتو دەر كەزىندە ءوز وداقتاستارىنا قولداۋ كورسەتكەن جوق. كەرىسىنشە ورتالىق ەۋروپا كەڭىستىگىن قورعاۋدى ماڭىزدى سانادى. وسىدان كەيىن انكارا ماسكەۋدەن زىمىران قورعانىس جۇيەلەرىن ساتىپ الۋعا شەشىم قابىلدادى. بۇل ۋاشينگتوننىڭ شابىنا وت تاستادى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى بىرقاتار قايشىلىقتار تۋىلدى جانە سول قايشىلىقتار انكارا مەن ۋاشينگتوننىڭ قارىم-قاتىناسىن سالقىنداتىپ جىبەردى.

سۇيتە تۇرا تۇركيا ناتو ءۇشىن اسا ماڭىزدى وداقتاس سانالادى. سەبەبى، تۇركيا قازىرگى كەزدە ناتو ەلدەرىنىڭ ەڭ قاۋىپتى شەكاراسىن قورعاپ تۇر. ساياسي تۇراقسىزدىق جايلاعان ورتا شىعىسقا شەكتەسەتىن تۇركيا ناتو مۇشەلەرىنىڭ كوپ ۋايىمىن جەڭىلدەتىپ تۇرعانى شىن.

فرانتسيا نەگە «بۇزىلدى»؟

سوڭعى ۋاقىتتا فرانتسيانىڭ جاس پرەزيدەنتى ماكرون ناتو ۇيىمى تۋرالى كوبىرەك سىن ايتىپ كەلەدى. ول ءبىر سۇحباتىندا ناتو-نى «ميى ىستەمەي قالعان ۇيىم» دەپ تە اتادى. وعان قوسا اقش-تى ۇيىمداعى مىندەتىن اتقارماي وتىر دەپ جازعىردى. ول اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ ناتو-مەن اقىلداسپاي تۇرىپ، ءسۇريا جەرىنەن اسكەرىن شىعارىپ كەتۋى ۇيىمنىڭ مۇددەسىنە ساي ەمەس دەپ سانايدى. ال، تۇركيانىڭ ارەكەتى ناتو-عا قاۋىپ توندىرەتىن شاپقىنشىلىق ارەكەت دەپ ساناعان. فرانتسيا ليدەرى سونداي-اق، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ دەربەس اسكەري ىنتىماقتاستىعىن دامىتۋ تۋرالى يدەيا كوتەرىپ كەلەدى. ول ەۋروپا ەلدەرى اقش پەن تۇركيادان بولەك ءوزىنىڭ اسكەري ارەكەتتەرىن ورتاقتاستىرۋى كەرەك دەگەن پىكىردە.

ناتو بولاشاعى

اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ سىن-پىكىرلەرىنە قاراماستان اقش كونگرەسى قاڭتاردا ناتو-دان شىعۋعا قارسى زاڭ قابىلداپ تاستادى. بۇل زاڭ جوباسىن ترامپپەن ءبىر پارتياداعى لاۋازىمدىلار دا قولداعان.

ال، ماسكەۋ ناتو ۇيىمىن اگرەسسور رەتىندە اتاپ كەلەدى. كەزەكتى ءبىر سوزىندە رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين: «سسسر ىدىراپ كەتسە دە ناتو ءوز شەكاراسىن رەسەيگە قاراي جاقىنداتىپ كەلەدى جانە زىمىراندارىن بىزگە جاقىن شىعىس ەۋروپاعا ورنالاستىرىپ وتىر»، – دەگەن بولاتىن. كوپتەگەن ساراپشىلار ناتو-نىڭ بولاشاعى رەسەيدىڭ گەوساياساتىنا تىكەلەي تاۋەلدى دەپ سانايدى. ەگەر رەسەي تارابىنان اگرەسسيالىق پيعىل جالعاسسا ناتو-نىڭ دا مىندەتى جالعاسا بەرۋى مۇمكىن. بۇل اڭدىسۋ قانشا ۋاقىتقا جالعاساتىنى بەلگىسىز.

“The Qazaq Times”