Qıtay basşısı armiya küşterin aralauda. Foto: EJ Insight.

AQŞ pen Qıtay qazir älem ekonomikasında birinşi jäne ekinşi orındarın ieleydi. Eki eldiñ äskeri quatı da älemniñ aldınğı qatarlarında. Şığıs pen Batıstağı eki derjava arasında sauda soğısı şırqau şegine jaqın twr. AQŞ pen Qıtaydıñ müdde qayşılığı qarulı qaqtığısqa alıp bara ma degen swraqtı köp eldiñ sarapşıları qarastırıp körgen. Qazirgi jağdayda ekonomikalıq müddeler bastı orında twratındıqtan, qanşa jerden müddeler qayşılığı bolğan künde de qaruğa qol saluğa äli erte. Biraq, eki qoşqardı süzistiretin talay näzik mäseleler bar. Sonıñ biri – Tayuan (Tayvan').

Qazir Qıtay men Tayuan arasında tarihi qayşılıqtar qayta ösip şıqtı. Tayuan bwğazınıñ eki jağalauınıñ qayşılığı Şi Jinpiñ twsında küşeyip ketti. Şeteldik keybir sarapşılar, Qıtaydıñ qazirgi basşısı tayau birneşe jılda Tayuanğa qarsı batıl qadamdardı abaysız da jasap, AQŞ pen Qıtay arasındağı qaqtığıs tuıla ma dep te alañdaydı.

Bwl alañdauşılıq Gonkong dağdarısı kezinde tipti küşeydi. Şi Jinpiñnıñ Gonkongqa qaratqan qatañ poziciyası tayuandıqtar üşin dabıl bolıp qağıldı. Bwl onsız da älsiz bolıp kelgen Tayuan men qwrlıqtıq Qıtaydıñ beybit birigu mümkindigin tipti de älsiretti. Tayuannıñ SİM basşısı bir retki mälimdemesinde: «Biz qattı alañday bastadıq», – degen bolatın. Ol sözinde Qıtaydıñ ekonomikalıq qwldırauı jäne özge de dağdarıstı mäseleleri Qıtay basşısınıñ Tayuanğa qarsı qauipti äreketterge baruın tezdetip jiberui mümkin dep alañdaytının jetkizgen. Bwl şın mänisinde Tayuan mäselesiniñ şeşuşi tüyini dep qarauğa boladı.

Tayuan SİM basşısı U Jauşie. Foto: VOA.

Tayuandıqtardıñ alañdauşılığı äste agressivti soğıstıñ qaterinen qorqu emes. Tayuan öz deñgeyinde qorğanıs soğısına dayın el retinde belgili. Kerisinşe, materiktik Qıtaydağı haos pen ekonomikalıq dağdarıs Tayuanğa mäjbüri şabuıldarğa alıp kele me dep alañdaydı. Aytalıq, Qıtaydıñ kiber-şabuıldarı Taybeydiñ elektr jelilerin, ne bolmasa, Tayuanğa derekter jäne internet jetkizetin suastı kabelderin bwza ma dep qauiptenedi. Nemese, Oñtüstik qıtay teñizindegi Tayuanğa mwnay jetkizetin tankerlerge qauip töndiruinen alañdaydı.

Bwdan tıs Qıtay tarabı şarlau kemelerin köbeytu nemese äskeri oqu-jattığuların küşeytu arqılı Tayuanğa äskeri qısımdı küşeytui mümkin. Bwl qısımnıñ Tayuanğa tigizetin äseri mol boladı. Aytalıq, Tayuan Qıtay qaupine qarsı twru üşin äskeri şığındardı arttıradı. Al, Qıtaydıñ äskeri qaupine qarsı qorğanıstı küşeytu teñdessiz mol şığındı qajet etedi. Onıñ sırtında küşti äskeri qısım Tayuan aralında işki tolquına alıp kelui de mümkin. Sebebi, quattı äskeri küşi bar Qıtaydıñ qısımı tayuandıqtardıñ araldıñ bolaşağına degen senimin älsiretedi. Bwnıñ özi qoğamdıq pikirdiñ jarılısına, sodan barıp äleumettik bwlğaqqa alıp baruı mümkin.

Tayuan sayasatkerleri Qıtay qaupine baylanıstı nemese eki jaqtı qarım-qatınastarda abaylap söylep añdıp basuğa jatılğan. Onsız da Tayuannıñ sayasi tehnologiyası bay täjiribelerge ie. Taybeydiñ sayasatkerleri Qıtay qaupine qarsı qalay qarsı twru kerek degen mäsele turalı sirek söz etedi. Sonıñ özinde, Tayuan SİM basşısı U Jauşie The New York Times basılımınıñ tilşisine Tayuan qorğanıs küşteriniñ «qorğanıs jäne şabuıl josparların jasap jatqanın» aytqan.

Osınıñ özi Tayuan mäselesiniñ uşığıp, Qıtaydıñ soğıs qateriniñ küşeyip twrğanın körsetedi. Al, Qıtay men Tayuan arasında ıqtimal bolğan soğıs bwrq ete qalğan jağdayda AQŞ-tıñ ne isteytinin qazirşe eşkim kesete almaydı. Tipti, bwnı AQŞ-tıñ özi de bilmese kerek. AQŞ-tıñ 1979 jılı qabıldanğan zañı «Qwrama Ştattıñ Tayuandı qorğauğa dayın ekenin» körsetedi. Biraq, AQŞ-tıñ Tayuandı qorğau üşin qanşa qarajat bölu jäne qanday qadam jasau turalı naqtı aytılmağan.

Qıtay soñğı jıldarı öziniñ äskeri mümkindikterin, sonıñ işinde wşaq tasımaldauşı kemeleriniñ mümkindikterin köbirek damıttı. Biraq, soñğı jıldarda Pentagon qatısqan äskeri jattığular kezinde onıñ bärin joyuğa qabiletti ekenin körsetti. Alayda, naqtı soğıs jağdayı jattığudan mülde basqa boları anıq. Naqtı soğıs kezinde AQŞ-tıñ mümkindigi däl sonday bola qoymas. Alayda, Qıtaydıñ Tayuan bwğazı arqılı kiretin mwnay tankerlerine kedergi keltire aları sözsiz. Bwnıñ özi soğıs kezindegi mañızdı taktikalıq ädisterdiñ biri.

Qıtaydıñ ekinşi wşaq tasımaldauşı kemesi. Foto: 凤凰网.

Şın mänisinde, prezident Tramp özinen bwrınğı prezidentterge qarağanda Tayuandı köbirek qoldaytının bayqatıp keldi jäne onıñ äreketteriniñ äseri de körnekti boldı. Biraq, Tayuan mäselesinde AQŞ-tıñ özi de asa saqtıqpen äreket etu kerektigin jaqsı biledi. Sebebi, Tayuan mäselesi Qıtaydıñ «Qızıl sızığı» ekeni belgili. Bwnı Beyjiñ köp ret eskertip kelgen. Eger AQŞ Qıtay-Tayuan dağdarıs qaupin arttıru arqılı kömekteskisi kelse, onıñ özi de taraptar üşin asa qauipti deuge boladı.

Beyjiñ qazir de Tayuannıñ halıqaralıq ıqpalın tömendetuge, şetelmen baylanısın üzuge, BWW ökilderiniñ Tayuanğa baruın nemese Tayuan sayasatkerleriniñ BWW otırıstarına qatısuın, jurnalisteriniñ BWW qwjattarın aluına şekteu qoyuğa tırısıp keledi.

Tayuan mäselesinde AQŞ-tıñ köptegen mümkindikteri bar. Foto: Asia Times

Gonkong mäselesinen keyin Tayuan mäselesi de özektilene tüsetini sözsiz. Beyjiñ öziniñ dağdarısqa tap boluınan bwrın Tayuandı küşpen özine qosuğa qadam basuı da bek mümkin. Sebebi, el işindegi narazılıq pen odan kelip şığatın dağdarıstı, tolqudı boldırmas üşin nazardı Tayuan mäselesine qaray maqsattı bwruı da ğajap emes. Biraq, bwl soğıs qaupin küşeyte tüsedi.

Ärine, AQŞ osı dağdarıstı jeñildetudiñ birqatar qadamdarın jasauğa mümkindigi bar. Aytalıq, Uaşington Beyjiñ men Tayuan arasında däneker bola aladı. YAğni, Tayuannıñ derbes qadam jasamaytındığına kepildik bere aladı. Bwdan tıs, Qıtay äskeri qadamğa barğan jağdayda, AQŞ-tıñ da soğan wqsas äreketke baratının körsete aladı. Bir sözben aytqanda Tayuanğa qarsı äreketterdiñ Qıtayda da qaytalanatının eskerte aladı.

Degenmen, degenmen... Qazirgi Qıtay basşısı Tayuanğa qarsı äskeri ärekettiñ asa qauipti bolatının jäne onıñ zardabın qanşalıqtı bağamday aladı, onıñ özi bir mäsele.

“The Qazaq Times”