Kökjal batır şahit keşken kün

Bügin, 29 säuir, qazaqtıñ soñğı batırı, wlt azattıq küresiniñ qaharmanı, bir ğana qazaq halqına emes älemge "Kökjal" bahadür atımen tanılğan Ospan batır Silämwlınıñ atılğan küni. Osığan oray, wltınıñ azattığı jolında janın qiğan ör ruhtı babanıñ ruhına tağzım retinde jazuşı Jädi Şäkenwlınıñ mına bir maqalasın berudi jön kördik. 

OSPAN QITAYDIÑ JAUI EMES nemese ölgen Ospannıñ basınan tiri qıtaylar nege qorqadı?!

Tarihi twlğanıñ bağasın beru üşin sol bağa beruşi eñ aldımen tarihi twlğa därejesine köterilui kerek. Keminde tizesine, tobığına, baqayına deyin jetetin qal-quatı bolğan jön.

Ospan batır – öz zamannıñ altın añızı, wlttıñ şınayı batırı. Onı köleñkeleu – wltqa degen meyirdiñ jetimsizdigi, sananıñ tayazdığı.

Ospannıñ şınayı bağasın beruşi jäne bere almauşı – bügingi qıtay qoğamı. Olar Ospandı bastı jauı äri tarihtağı asa qauipti twlğa retinde bağalap otır. Kezinde Stalinmen sanasqan, AQŞ-tıñ nazarına ilikken, Jiyañ Jeşimen (Jañ kayşı) odaq qwrğan, Çoybalsanmen dos bolğan, Muzıdwñdı alañdatqan Ospan endi qıtaydıñ bügingi törağası Şijinpiñniñ qarauılına da iligipti. QHR memleketiniñ qauipsizdigi söz bolğanda, qazaqtar mäselesinde Ospandı «auızğa aluğa bolmaytın №1 adam»  dep jariyalaptı.

Ras, bwl – dattau, qaralau, qorqu, üreylenu. Qazaqta: «Ölgen buranıñ basımen tiri atandı qorqıtıptı» degen söz bar. Endeşe, ölgen Ospannıñ basınan tiri qıtaylar nege qorqadı. Şın mäninde – bwl tarihi twlğağa degen şınayı bağa. Onıñ öz wltına, halqına, eline-jerine jan tänimen berilip şahid bolğandığınıñ qarapayım mısalı. Bwl qıtaylardıñ «Ospandı bağalauı».

Al, «bağalamauına kelsek» - Ospandı qaralauşı, tırnaq astınan kir izdeuşi toptar, jekelerdiñ qıtay ideyasına degen dostığı. Qıtay wltınıñ ğana emes qazaq ziyalılarınıñ işindegi bıqsıma, «qwrt-qwmırısqa» pişindes jıbırlaqtar qıtay müddesimen ideyalas oyğa jüginse, onda olardıñ kim bolğanı? Qıtay jau sanağan Ospanğa jaulıq, jat piğıl tanıtuşılardıñ özi tar ma, örisi tar ma!? Qıtay nemese özge de bizge dwşpan közimen qarauşılar wlttıñ işine irtkiş küşterin siñire alsa, öz batırımızdı özimiz köleñkelesek, onda, bizdiñ kim bolğanımız!?

Osınday oylardı jinaqtay kelgende «Ospan qıtaydıñ jauı eken ğoy» degen oy qalıptasadı. Qıtay sayasi toptarınıñ sanalı, sanasız soyıl soğarları da solay qaraydı.

Qıtay – «hanzu» wlt atı, QHR – qıtay memleketi. Ospan qıtay memleketiniñ de, qıtay wltınıñ da jauı emes.

Söz arqauın däyekti etu üşin bügin de közi tiri, Ospannıñ tergeuine qatısqan toqsannıñ törindegi Qaldıbay Qanafin ağamızdıñ sözinen üzindi keltireyik. Qaldıbay ağa bılay deydi: «Ospan tergeu barısında köp söz ayttı, ananı-mınanı äñgimeledi dep jürgenniñ bäri ötirik. Onıñ negizigi jauabı bireu ğana boldı. Ol – «kim meniñ elime-jerime, dinime, tilime tiissse sol meniñ jauım boldı. Onı qara qıtay, aq qıtay dep ayırmadım. Qarsı oq atqandı ayamadım, qırğanım ras. Kinäm men künäm sol bolsa, bäri şın, endi eñ soñğı jazalarıñdı qoldanıñdar!» degen bir ğana jauap töñiregindegi sözi edi. Ospan şınımen de qazaqtıñ atı-zatına say qas batırı bolatın».

«Kim meniñ elime-jerime, dinime, tilime tiissse sol meniñ jauım boldı» - bwl soonaau saq, hwn, türki zamanınan kele jatqan atalar sözi. Söz ğana emes batır oğlandarına qaldırğan altın amanatı. Ospan sonı orındauşınıñ soñğı bahadüri, jüregi izgi, jauına qatal dala kökjalı. Orıs zeñbiregine qarsı şapqan Kenesarı hannıñ qıtaylıq şapqınşığa qarsı twrğan tiri beynesi.

Mwnı qıtaylar jaqsı bildi. Ospan tirilse türki ruhı bas köteretindey qorquınıñ, alañdauınıñ sebebi de sol. Olardıñ auzına nege Ahmetjan Qasımi, Sqaqbek Mononov, Äbdikärim Abbasov, Dälelhan Sügirbaev sındı jartılay qızıldasqan twlğalar tüspeydi!? Nege Ospannan ölerdey qorqadı.

«Ospannan qorqadı» demekşi, bir äñgime eske  oraladı. Bala kezim, Ör Altay jerinde, Ertis jağasında. Äkemniñ atınıñ artına mingesip, qıtaylar «äskeri polk» ataytın  qıtay qalaşığına kirdik. Ol kezde jol boyında maşina joq. At twyağı köşelerdi barabanşa wradı. Köşeden qiıs bwrılğanımız sol edi, esik aldında oynap jürgen qıtay balaları: «qazaqtar kele jatır, Ospan bandılar kele jatır!» desip, tırım-tıraqay üylerine qaşıp kirip jattı. Anda-mwnda terezerinen üreylene qarağan janaraları şalınadı. «Äke, olar nege qaşadı? Ne dep jatır?» deymin men. Äkem: «Olar bizden Ospan bandıları kele jatır dep qorqıp qaştı» dey kelip, Ospan turalı alğaşqı hikayanı şertip edi.

Ol kezde Ospannan ölerdey tayaq jep tiri qalğan qıtaylardıñ közi bar kez-di. Altay jerinde aqiqatqa qaytqan gomindañşılardan qwralğan «10-dveziya» atalatın qala twrğındarınıñ sol kezdegi beynesi bwl.

Jıldar ozdı. Olar bizdiñ «tiispeytinimizdi» bildi, Ospannıñ «şınımen de ölgenine» sendi. Ondağı qazirgi jağday turalı oylañız. Ospan sonda kim üşin, ne üşin küresken eken!

Endi Ospan haqındağı tarihi derekterge moyın bwrayıq.

Ospan zamanında Şınjañ jerine bas köktep kirgender gomindañşıl qıtaydıñ Şıñşısay bastağan armiyası edi. Olardıñ Şınjañğa kirgen jalpı sanı 80 mıñnan astam bolsa, Ospan keminde jarımınan artığın qırıp-joydı. Keyinnen, yağni, 1945 jılı bir-birimen jau qara qıtay (gomindañ) men qızıl qıtay (komunistik qıtay) birlesip, odaq qwrıp, Japonğa qarsı twrdı. Ekinşi düniejüzilik soğıs jeñiske jetti. Osıdan keyin halıqarada öte köp özgerister boldı. AQŞ pen Keñes odağı da odaq qwrdı. Älemdik deñgeydegi köptegen mäselelerdi retke saldı. Sonıñ işinde Moñğoliyanıñ derbestigi saqtalıp, «Şığıs Türkistan derbestigi» joyıldı. Şığıs Türkistan respublikası küşpen taratılıp, onı qorğauğa tısrısqan Älihan töre 1946 jılı mausımda jasırın wstalıp äketildi. Älihannıñ qwlauğa aynalğan şağında odağına tartqan eki adamı Ospan batır men Qalibek Hakim edi. Qalibek Hakim basqaşa küres jolın tañdap, Ospan ölispey-berispeytin qan maydanda jalğız qaldı.

Osı twsta Ospan gomindañşıl qıtaylardıñ wsınısın qabıldap, olarmen ortaq odaq qwrdı. Osı odaq arqılı bastı qauip – jer betindegi qızıl imperiyanıñ ajdahasınan saqtanuğa wmtıldı. Keñes qızılı men qıtay qızılınıñ birlesip,  jer betine äkele jatqan zwlmatın anıq añğardı. Tanıdı, bildi, qarsı twrdı. Biraq qılışı «merziminen keş sermeldi». Qızıl qıtay jeñiske jetti.

Eger, Ospan qıtaymen (hanzu wltımen) jau bolsa, gomindañşıl qıtaylarmen birleser me edi?!  Onıñ jaulığı wltqa emes, otarlauşı jauız küşterge ğana qarsı twru ekeni anıq añğarıladı.

Al, qızıl qıtay Şınjañğa kirgennen keyin de Ospan äueli olardıñ «şınayı halıqşıldıq» bet-benynesin bayqap köruge tırıstı.

Nwrğojay batır komunister men Ospannıñ alğaşqı qarım-qatınasına ayaldağanda, öz estelikterinde mınaday sır şertedi:

«1949 jılı jazda Gomindañ men Goñşandañ (Qıtay kompartiyası) soğısınıñ habarları ünemi kelip twrdı. Gomindañ äskeri basşıları qaşa bastadı. Amerika konsulı da bolıp jatqan uaqiğanı aytıp twrdı. Mäkkirnan:

– Mal janıñdı jergilikti ükimetke biraq ötkiz. Amerikağa ket, mal somasın biz beremiz, – dep te ayttı. Ospan:

– Otanımda twramın. Qaşpaymın jerdiñ arğı betinde jatqan Amerika mağan Şığıs Türkistan ükimetin qwrıp bere almaydı. Amerikanıñ sözi de ötirik. Ruzvel'ttiñ ekinşi düniejüzilik soğıstağı äreketi bizge belgili. Eki taudı biraq küyretip, dünieniñ ülken bazarın izdegen. Amerika qazir Birikken Wlttar Wyımındağı eñ ülken el edi. Bükil Türkistandı orıstar jwtıp otırsa da, oğan üş jüz jıldan beri körsetken kömegi joq, – dep mağan kesip ayttı» («Azattıqtıñ öşpes ruhı» Almatı, «Sardar» 2008 j.160 bet).

Osınday almağayıp künderde Ospan qızıldardan birden küder üzip ketken joq. Eñ bastısı aldı-artın barlap köru, aqılmen şeşu, «wzın arqan, keñ twsau» ideyasında boldı.

«Osı jerden Ürimjige baruğa Uañ Jıñnıñ 30 mıñ äskeri basıp ötip ketti. Qwmılda birneşe kün twrğan eken. 1949 jılı 20 qaraşada Pekinnen, yağni Goñşandañ(Qıtay kompartiyası)nan tört ökil keldi. Onıñ biri – wyğır Ämet, biri – düñgen, biri – qıtay bolatın. Olarğa Ospan, Jänimhandar: «Osı jer malğa jaylı eken. Osı jerde qonıstanıp otırsaq», – degendi ayttı. Uäkilder maqwl bolıp ketip qaldı. Ospan olarğa: «Bwrınğı Şınjañ demokratiyalıq ölkelik ükimetimen jasağan on bir tarmaqtı toqtam bar edi. Osı toqtam boyınşa wlttıq bilik özimizde bolatın bolsın», – degen talabın qoydı. Öytkeni Jañ Je Jwñ “Şınjañ azamattarı özderiñdi özderiñ basqarıp ketu üşin oqıñdar. 15 jıldan keyin el bolıp bölinip ketesiñder”, – dep uäde berip, toqtamğa qol qoyğan edik. Osı bir auız söz bizge ülken medeu bolğan edi. Öytkeni Gomindañnıñ soñğı kezinde batıs teristik bes ölkeniñ bastığı bolğan, oğan qosımşa Şınjañdı bilegen Jañ Je Jwñ sol ornında qalıp, onı Goñşandañ (Qıtay kompartiyası) batıs teristik bes ölkeniñ bastığı etip belgilen edi. Bwl adamnıñ orınında qaluı – Ospanğa ülken medeu berdi» («Azattıqtıñ öşpes ruhı» Almatı «Sardar» 2008 j.162 bet).

Osı jaylar äñgime bolğanda Dälelhan Jänimhanwlı «Qilı zaman, qiın künder» kitabında 1949 jılı jeltoqsanda Ospannıñ Uañınmau, Bwrhan Şahidi, Tau Sio jäne general Fiñdıhuayğa arnap jazğan hatınıñ mazmwnında: «Hattarıñızdı aldıq. Qıstıñ qattı suıq künderinde jolğa şığa almadıq jäne Ürimjige bara almadıq. Solay bolsa da, ornımızğa uäkil etip eki kisi jiberdik. Sizdermen bet körisip, jağdaylarımızdı tüsindirumen birge, bergen nwsqaularıñızdı alıp qaytadı» degen sözderiniñ barlığın aytadı.

Mine, osı oqiğalarğa qarağanda jañadan kelgen qızıldar Ospanğa qarata biri öz jağına tartuğa tırısqanı, ekinşi jaqtan aldamalay twru sayasatın qoldanğanı bayqalsa, Ospannıñ da «saptayaqtan as qwyıp, sabınan qarauıl qarap» otırğanı seziledi.

Ospan da qarap jatpadı. Öziniñ eñ senimdi degen adamdarın körneude komunisterge bağınıştı qılıp, olarmen är küni astırtın baylanısta bolıp, qarsı jağınıñ jan düniesi men şınayı is-äreketin baqıladı.

Söytip, toqsan tolğanıp oylanğan Ospan: «Komunisterdiñ sözi men is-äreketi birdey emes eken, bwlarğa da senuge bolmaydı eken» degen şeşimge keledi.

Osı oqiğalarğa qarap otırıp, Ospan batırdıñ bir wltqa nemese, bir memleketke ğana jauığıp otırımağanı anıq körinedi. Jer betindegi otarlauşı küşterge, sonıñ işinde qanatın keñge jayğan Keñestik jäne Qıtaylıq qızıldardıñ jauızdığın barınşa tanıp jetkeni bayqaymız.

Şın mäninde qızıldar men Ospannıñ birigu, ımırağa kelu ideyası Keñes Odağın quattaytın toptar men bwrınğı «Şığıs Türkistan respublikasınıñ» ornın ielep otırğan «üş aymaqşıldarğa» müldem jaqpaytın.  İştegi ımırağa kelmes alauız toptar da bas paydasın oylap, baqay qulıqpen arpalısqa tüsti. Şınjañdağı jergilikti toptar men twlğalar işinde jaña qızıldarğa kim bwrın jaqsı körinip qalar eken degen qızğanış pen baqtalastıq tudı. Ospandı qwrtuğa müddeli toptar köbeydi. Ökiniştisi osınday tayaz oylı adamdardıñ mwragerleri men wrpaqtarı nemese «aq degenin alğıs bilgen» keyingi jandayşaptarı Ospandı äli künge deyin jau sanap keledi. Keyde oydan oydırılğan rulıq qaqtığıstar qazanına quırğısı keledi. Bwl wlttıñ işki iriñin keuletuşi imperiyalardıñ laqsa qulığınıñ jwrnağı edi.

Erlikpen bastalıp, örlikpen jalğasqan wlt-azattıq qozğalısın «bülikke» balağan «Üş aymaq» Ospanğa bwdan bwrın da şoşına qaraytın edi. Bwl turalı «Şıñjañnıñ üş aymaq töñkerisi tarihı» («Wlttar» baspası, 2000 jıl.) attı kitaptıñ 340-betinde: «Ospan, Qalibek, Jaujap (moñğol) büligi art-artınan tuılğandıqtan, üş aymaqtıñ jağdayı künnen-künge uşığıp, müşkil halge kiriptar boldı. Wlttıq armiya äskeri küşiniñ jetkiliksizdigi twtas üş aymaq ükimetine auır qater töndirdi», – dep jazadı.

Endigi jerde  Keñestikterdiñ keñesin bwzbaytın, qıtay biligine bası baylaulı «qıp-qızıl», jaña «üş aymaqşılar» tarih sahnasına köterildi. Söytip, qırküyektiñ basında «Üş aymaq» jaq QKP ortalıq komitetiniñ jol-jorıq körsetuine negizdelip, Şınjañ mäselesin şeşudiñ köp türli joldarın qarastırıp, QKP-na jauap hat jazdı. Atalğan hattıñ 6 tarmağında: «...Jänimhan, Qaduan, Ospan, Qalibek t.b köp sayasi jäne äskeri qılmıstılardı jazalap, mal-mülkine deyin müsädralaudı» swradı. («Jwñgo Şınjañnıñ tarihı jäne qazirgi jağdayı», «Şınjañ» halıq baspası, 2006 j.Ürimji 313-314 better).

Ospan men qızıldardıñ at kekilin kesisken alğaşqı sätinde olardı tatulastıruğa talpınuşılardan göri ajıratuğa, ara jigin aşuğa wmtılğandar köp boldı. «Üş aymaqşılardıñ», atap aytqanda, Opannıñ ömirbaqi qorğağan müddeli qandastarınıñ bar nieti Ospannıñ közin qwrtu boldı.

Ospan da soñğı ret qarmanıp qaluğa kiristi. «...Qaytadan bir wyım qwrdı. Bükil armiyanıñ bastığı Ospan, onıñ orınbasarı Jolbarıs bolıp belgilendi. Eki polktiñ bastığı retinde men (Nwrğojay – J.Ş) jäne Qapas ekeumiz belgilendik. Dälelhan Jänimhanwlı äskeri at, azıq, kölik dayındauğa saylandı. Altınbek, Käben, Qatay Barköl eliniñ äskeri bastıqtarı bolıp saylandı» («Azattıqtıñ öşpes ruhı» Almatı «Sardar» 2008 j, 165-bet.) Mine bwl Ospannıñ qızıldarğa resmi türde qarsı dayındıqqa kirisui edi.

Osıdan keyin Ospan qolı şegine soğıs jasap, Gansuge qaray bet aldı.

Bir qızığı olardı qızıldardan köri «Şarqi» atalğan «üş aymaqşılardıñ» ökşeley quuı köbirek bolğan körinedi. Bwl jayında Nwrğojay batır atalğan eñbeginiñ 165-166 betterinde birinşi ret: «Biz Sarqamısta otırğanbız. Üş aymaq atın jamılıp, orıs armiyası kelip bastı. Olarmen ayausız soğısıp, köp adamın qırıp tastadıq. Qalğan äskerleri jeñilip, Noriğa şeginip ketti» dese, endi birde «Ospan, Jänimhandar Taqırbastau, Sarbastauğa barıp ornalastı. Bir jwmadan keyin orıstardıñ jalğan Şarqi Türkistan atındağı äskerleri kelip bastı», – degendi aytadı. Demek Ospandardıñ äli de bolsa qızıldarmen til biriktiruiniñ mümkindiginen alañdağan Keñes Odağı öz armiyasın kirgizip, «üş aymaqşılarmen» säykese otırıp, qızıldardan bwrın qarmanudı oylağan siyaqtı. Tipti ol kömekti «üş aymaqşılardıñ» ädeyi swrap aluı da nemese qızıldırdıñ türtip salıp, bilse de bilmeske salıp tasada twruı da äbden mümkin edi.

Osı dälelderdi negizge alğanda: «biz Ospannıñ adamdarı edik» dep beyuaz auıldardı şapqan tonauşı-qaraqşılardıñ da keñestik qızıldar nemese «üş aymaqşıldar» jağınan wyımdastırılğanın anıq bilemiz.

Ospannıñ öz adamdarın bağındırğan sıñaymen qızıldardıñ işine kirgizip, añıs añdağanı siyaqtı, qızıldar da özine satılğan qazaq jansızdarı arqılı Ospannıñ qıbır-jıbırın añdıp otırdı.

Sonday satqındardı jolbastauşığa alğan qıtay qızılı aqırı batırdı torğa tüsirdi. 1951 jılı 19 aqpanda Gansudıñ Hayzı degen jerinde qolğa tüsti.

Tüyeniñ üstine matalıp, qol-ayağı kisendelip bara jatqan äkesine qızı Pänsiya dauıs salıp jılaydı. Sol sätte Oşıñ(Ospan) aqırıp: «Öşir üniñdi, dwşpannıñ aldında köz jasıñdı körsetpe! Meni qıtay mıqtılığınan wstağan joq, Qwdaydıñ bwyrığımen wstadı. Alla bwyırdı, meni baylap aldı. Men ökinbeymin, qayt keyin!», – dep pañ küyinde ayaq-qolı kisendeuli tüye üstinde qayqayıp kete baradı.

Jılap-şulağan auıl adamdarına qarap: «Köz jastarıñdı köl qılğanşa, esteriñdi jinap, erteñderiñdi oylañdar!», – dep qatal ämir etedi. Hayzıdan Dwñhuañğa, odan Ürimjige jöneltiledi.

Batır aytqan sözinen qaytpadı. Bas imedi. Komunister wsınğan aqşa, ataq, mansapqa aldanbadı.

1951 jılı säuirdiñ 29 küni 52 jasında Ürimji qalasında ölim jazasına ükim etildi. Tarih aldında appaq arın kirletpey, nağız mwsılman türkiniñ qasietin saqtap şahit boldı.

Joğarıda bayandalğan oqiğalarğa zer salıp qarar bolsaq, Ospan eşqaşan rulıq nemese bir wlttı ğana jek köruşilik deñgeyinde bolmağan.

Közi körgen qarttar Ospan beynesin: «Wsaq-tüyekke jelp etpeytin, asa sabaz, mañğaz, şeşimdi jwrt tarıqqanda ğana aytatın, jol tapqış, aqıl-aylalı, desi basım jan edi. Wltına erekşe adal bolatın, qayran Oşıñ-ay!» dep aytıp otıruşı edi.

Bügingi qıtayda bolıp jatqan qazaq nemese özgede mwsılman wlttarına jasalıp jatqan qısımdardı oylağanda, olardıñ birinşi bolıp «Ospandı aytpaysıñdar!» deuine qarağanda, tarih öz minberinde batırdıñ ruhına tağı bir märte bas iip twrğanday boladı.

Ol wlttıñ, wlıstıñ jauı emes, wlttıq ruh pen namıstıñ joqşısı edi! Onıñ ruhınıñ qızğış qwsqa aynalıp Altay aspanında – Türkiniñ bağzı jwrtında şırılday wşıp jürgenin eşkim joqqa şığara almaydı!

Bügingi şahid bolğan küninde (29 säuir) batır ruhına dwğa jasaudı wmıtpayıq, ağayın!!!

Jädi Şäkenwlı