Özbekstan Älemdik ekonomika jäne diplomatiya universitetiniñ Halıqaralıq kelissözder laboratoriyasınıñ direktorı Nozima Davletova.

Qay uaqıtta bolsa da, qay elde bolsa da jastar mäselesi kün tärtibinen tüsken emes. Biz bwğan deyin Qazaqstanda wzaq jıldar boyı jwmıs istep kele jatqan «Bolaşaq» respublikalıq jastar qozğalısınıñ jetkeşisi Däuren Babamwrattan qazaq jastarınıñ qazirgi jay-küyi jöninde swrağan edik. Bügin biz oñtüstiktegi körşimiz Özbekstan Respublikasındağı jastardıñ tınıs-tirşiligin bilu maqsatında Özbekstan Älemdik ekonomika jäne diplomatiya universitetiniñ Halıqaralıq kelissözder laboratoriyasınıñ direktorı, Gazeta.uz saytındağı «Interv'yu» jobasınıñ redaktorı Nozima Davletovamen swhbattasudı jön kördik.

 - Nozima hanım, bizdiñ Özbek jastarı jöninde biletinimiz az. Olardıñ qazirgi tınıs-tirşiligi qanday? Jalpı, Özbekstanda täuelsiz jastar wyımdarı bar ma?

- Qazirgi tañda Özbekstanda 600-den astam täuelsiz jastar wyımdarı, 133 jastarğa arnalğan basılım jäne 71 elektrondı aqparat qwraldarı bar. Olardıñ basım köpşiligi memlekettiñ qoldauımen qwrılğan. Bir qarağanda bilik jastarğa aytarlıqtay köñil bölip jatqanday körinedi. Biraq «bwl jwmıstar qalay jürgizilip jatır?» - degen de swraq bar. Özbekstada jalpı halıq sanınıñ 60 payızın jastar qwraydı. Osığan baylanıstı bilik 2016 jılı 1991 jılı qabıldanğan «Özbekstan Respublikasınıñ memlekettik jastar sayasatın jürgizu» zañın jañartqan. Qağaz jüzinde barlığı tamaşa. Biraq is jüzinde jwmıssızdıqtan bastap, orta jäne joğarı bilimniñ tömendigi, dini radikalizm, jas otbasılardıñ ajırasuı siyaqtı şeşilmegen mäseleler şaş etekten.

 - Jaqında Şavkat Mirzieevtıñ bastamasımen «Özbekstan jastar odağı» qwrıldı. Siz bwl wyımğa qanday bağa beresiz? Bwl TMD elderi arasında onsızda köp «jasandı» jastar wyımdarınıñ biri emes pe?

- Bwğan deyin wzaq jıldar boyı memlekettik jastar sayasatı «Kamolot» jastar wyımı arqılı jüzege asırılıp keldi. Resmi statistika boyınşa, onıñ qwramında 6 millionnan astam adam bar. Olardıñ 4 millionı alğır, belsendi jastar. Biraq osınıñ barlığına qaramastan wyım özine jüktelgen mindetterdi atqara almadı. «Kamolot» şın mäninde jalpı qoğamdıq wyım bolmadı. Osıdan keyin oğan sın aytuşılar köbeydi. Nätijesinde «Kamolottıñ» ornına «Jastar odağı» keldi. Qazir eski jäne jaña wyımnıñ basında däl osı «Kamolottan» şıqqan jastar otır. Al «Kamolottıñ» bwrınğı basşısı K. Qwranbaev prezidenttiñ keñesşisi jäne senator bolıp tağayındaldı. Bwl da bolsa biliktiñ jastar sayasatına degen közqarasınıñ özgergendigi. Biraq kez kelgen dünieniñ eki wşı bar ekendigi belgili. Eñ bastı mäsele jaña jüyede jastar sayasatınıñ qanşalıqtı aşıq bolatındığı men oğan bölinetin qarjınıñ qanşalıqtı tiimdi jwmsalatınında. Sebebi memleket tarapınan jastar wyımdarına auız toltırıp aytarlıqtay qarjı bölinedi. Alayda şeşilmegen mäseleler jetip artıladı. Osığan baylanıstı eski jäne jaña wyımnıñ jwmısına bağa beru äli erte.

 - Özbekstan jastarınıñ sayasi belsendiligi qay deñgeyde? Jalpı, däl osı jüyede jastarğa orın bar ma? Olardıñ sayasi belsendiligin köteru üşin ne isteu kerek?

- Respublika boyınşa mektep oquşıları men studentter avtomattı türde sayasi belsendi jastardıñ qatarına kiredi. Bwl «Kamolot» kezinde de bolğan «Jastar odağı» kezinde de solay. Olar memlekettik şaralarğa mäjbürli türde qatısadı. Al şın mäninde belsendi bolıp jürgen jastar qazirgi jüyeden orın tabu üşin barın saladı. Olardıñ jastar sayasatınıñ kemşin twstarın sınauı eki talay. Jalpı alğanda Özbekstan jastarınıñ sayasi belsendiligi jöninde äñgime qozğau öte qiın. Sebebi osı uaqıtqa deyin jastardıñ sayasi belsendiligi jöninde arnayı äleumettik zertteuler jürgizilgen joq. Qazirgi tañda jaña bilik jastardıñ sayasi-äleumettik belsendiligin arttıru üşin türli bastamalar köterip jatır. Biraq bwnıñ barlığı eskirgen Keñester odağınan qalğan jüye boyınşa jüzege asırıluda. Mısalı, Şavkat Mirzieevtıñ «Özbekstandı damıtu strategiyası» qwjatın mektep, kolledj, universitetterde keñinen nasihattauda. Jastar atalmış qwjattı jatqa biledi. Alayda patriottıq sezimdi jasandı jolmen qalıptastıru mümkin emes ekendigin biz jaqsı bilemiz.

 - Qazir jastar jwmıs isteu maqsatında şetelge ketude. Bwl eldegi äleumettik jağdaylardıñ tömendiginen be, joq älde olar el bolaşağına senbey me?

- Ekeuiniñ de äseri bar şığar. Men Özbekstandağı eñ bedeldi Älemdik ekonomika jäne diplomatiya universitetinde sabaq beremin. Osındağı meniñ köz aldımda oqıp jürgen studentterdiñ 30-40 payızı bitirgen soñ oquın jalğastıru üşin şetelge ketedi jäne belgili bir böligi sonda qalıp qoyadı. Bwl bir ğana mısal. Biraq uaqıt öte kele bwl jağday özgeretin şığar. Qanşa degenmen biliktiñ auısuı «jılımıq» kezeñi jastarğa ümit sıylauda. Qazir jastar bilikke sene bastadı. Alayda bwl özgerister bayağıda jasaluı kerek edi. Endi osı uaqıtqa deyin qirap bitken dünielerdi qayta qalpına keltiruge tura keledi. Qazirdiñ özinde bilik 12 jıldıq bilim jüyesinen bas tarttı. Bwl da bolsa jaqsı bastama. Sebebi osı uaqıtqa deyin 12 jıldıq bilim jüyesi orta bilim salasın qwldıratıp jiberdi. Jalpı, Özbekstan biligi atalmış salada jahandıq üderis kütip twrmaytının tüsindi jäne osı bağıtta jwmıs isteudi bastap ta ketti.

 - Biz Özbekstanda dini radikalizmdi küşpen basu äreketi sätsiz bolğanın bilemiz. Qazir jastar arasındağı dini radikalizm mäselesi qalay şeşilude?

- Bwl swraqqa jauap beru qiın. Sebebi Özbekstanda atalmış mäsele tolıq zerttelmegen. Eger Ortalıq Aziyanı aytatın bolsaq, dini radikalizm mäselesinde sarapşılar pikiri ekige bölinedi. Biri bwl qoğam men memleket üşin qauipti dese, endi biri avtoritarlıq jüyedegi elder dini radikalizmdi jeleu etip öz küş-quatın odan sayın nığaytuda deydi. Biz bwl mäselede kimdiki dwrıs, kimdiki bwrıs ekenin döp basıp ayta almaymız. Dese de meniñ oyımşa, qazir jastardıñ basım köpşiligi dinge özderiniñ osı qoğamnıñ bir müşesi ekendigin sezinu üşin, qanday da bir processterge aralasu üşin keledi. Bwl jerde äleumettik jağdaydıñ tömendigi, jwmıssızdıq mäseleleri bastı sebep emes şığar. Degenmen olardıñ alatın röli zor ekendigi belgili. Qazir jaña bilikke jastardı radikaldı toptardıñ şırmauınan araşalap qalu üşin köp eñbek etu kerek. Bilik jastardı dini radikaldı toptardıñ şırmauınan araşalap qalu üşin olarğa jağday jasauı tiis. Jastar öz dauıstarınıñ joğarı bilikke jetetinine senimdi boluı kerek.

- Swhbatıñızğa rahmet!                               

Swhbattasqan Esdäulet Qızırbekwlı

“The Qazaq Times”