قاي ۋاقىتتا بولسا دا، قاي ەلدە بولسا دا جاستار ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن ەمەس. ءبىز بۇعان دەيىن قازاقستاندا ۇزاق جىلدار بويى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان «بولاشاق» رەسپۋبليكالىق جاستار قوزعالىسىنىڭ جەتكەشىسى داۋرەن بابامۇراتتان قازاق جاستارىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيى جونىندە سۇراعان ەدىك. بۇگىن ءبىز وڭتۇستىكتەگى كورشىمىز وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنداعى جاستاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن ءبىلۋ ماقساتىندا وزبەكستان الەمدىك ەكونوميكا جانە ديپلوماتيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حالىقارالىق كەلىسسوزدەر لابوراتورياسىنىڭ ديرەكتورى، گازەتا.ۋز سايتىنداعى «ينتەرۆيۋ» جوباسىنىڭ رەداكتورى نوزيما داۆلەتوۆامەن سۇحباتتاسۋدى ءجون كوردىك.
- نوزيما حانىم، ءبىزدىڭ وزبەك جاستارى جونىندە بىلەتىنىمىز از. ولاردىڭ قازىرگى تىنىس-تىرشىلىگى قانداي؟ جالپى، وزبەكستاندا تاۋەلسىز جاستار ۇيىمدارى بار ما؟
- قازىرگى تاڭدا وزبەكستاندا 600-دەن استام تاۋەلسىز جاستار ۇيىمدارى، 133 جاستارعا ارنالعان باسىلىم جانە 71 ەلەكتروندى اقپارات قۇرالدارى بار. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى مەملەكەتتىڭ قولداۋىمەن قۇرىلعان. ءبىر قاراعاندا بيلىك جاستارعا ايتارلىقتاي كوڭىل ءبولىپ جاتقانداي كورىنەدى. بىراق «بۇل جۇمىستار قالاي جۇرگىزىلىپ جاتىر؟» - دەگەن دە سۇراق بار. وزبەكستادا جالپى حالىق سانىنىڭ 60 پايىزىن جاستار قۇرايدى. وسىعان بايلانىستى بيلىك 2016 جىلى 1991 جىلى قابىلدانعان «وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك جاستار ساياساتىن جۇرگىزۋ» زاڭىن جاڭارتقان. قاعاز جۇزىندە بارلىعى تاماشا. بىراق ءىس جۇزىندە جۇمىسسىزدىقتان باستاپ، ورتا جانە جوعارى ءبىلىمنىڭ تومەندىگى، ءدىني راديكاليزم، جاس وتباسىلاردىڭ اجىراسۋى سياقتى شەشىلمەگەن ماسەلەلەر شاش ەتەكتەن.
- جاقىندا شاۆكات ميرزيەەۆتىڭ باستاماسىمەن «وزبەكستان جاستار وداعى» قۇرىلدى. ءسىز بۇل ۇيىمعا قانداي باعا بەرەسىز؟ بۇل تمد ەلدەرى اراسىندا ونسىزدا كوپ «جاساندى» جاستار ۇيىمدارىنىڭ ءبىرى ەمەس پە؟
- بۇعان دەيىن ۇزاق جىلدار بويى مەملەكەتتىك جاستار ساياساتى «كامولوت» جاستار ۇيىمى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلدى. رەسمي ستاتيستيكا بويىنشا، ونىڭ قۇرامىندا 6 ميلليوننان استام ادام بار. ولاردىڭ 4 ميلليونى العىر، بەلسەندى جاستار. بىراق وسىنىڭ بارلىعىنا قاراماستان ۇيىم وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتەردى اتقارا المادى. «كامولوت» شىن مانىندە جالپى قوعامدىق ۇيىم بولمادى. وسىدان كەيىن وعان سىن ايتۋشىلار كوبەيدى. ناتيجەسىندە «كامولوتتىڭ» ورنىنا «جاستار وداعى» كەلدى. قازىر ەسكى جانە جاڭا ۇيىمنىڭ باسىندا ءدال وسى «كامولوتتان» شىققان جاستار وتىر. ال «كامولوتتىڭ» بۇرىنعى باسشىسى ك. قۇرانباەۆ پرەزيدەنتتىڭ كەڭەسشىسى جانە سەناتور بولىپ تاعايىندالدى. بۇل دا بولسا بيلىكتىڭ جاستار ساياساتىنا دەگەن كوزقاراسىنىڭ وزگەرگەندىگى. بىراق كەز كەلگەن دۇنيەنىڭ ەكى ۇشى بار ەكەندىگى بەلگىلى. ەڭ باستى ماسەلە جاڭا جۇيەدە جاستار ساياساتىنىڭ قانشالىقتى اشىق بولاتىندىعى مەن وعان بولىنەتىن قارجىنىڭ قانشالىقتى ءتيىمدى جۇمسالاتىنىندا. سەبەبى مەملەكەت تاراپىنان جاستار ۇيىمدارىنا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي قارجى بولىنەدى. الايدا شەشىلمەگەن ماسەلەلەر جەتىپ ارتىلادى. وسىعان بايلانىستى ەسكى جانە جاڭا ۇيىمنىڭ جۇمىسىنا باعا بەرۋ ءالى ەرتە.
- وزبەكستان جاستارىنىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى قاي دەڭگەيدە؟ جالپى، ءدال وسى جۇيەدە جاستارعا ورىن بار ما؟ ولاردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگىن كوتەرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
- رەسپۋبليكا بويىنشا مەكتەپ وقۋشىلارى مەن ستۋدەنتتەر اۆتوماتتى تۇردە ساياسي بەلسەندى جاستاردىڭ قاتارىنا كىرەدى. بۇل «كامولوت» كەزىندە دە بولعان «جاستار وداعى» كەزىندە دە سولاي. ولار مەملەكەتتىك شارالارعا ءماجبۇرلى تۇردە قاتىسادى. ال شىن مانىندە بەلسەندى بولىپ جۇرگەن جاستار قازىرگى جۇيەدەن ورىن تابۋ ءۇشىن بارىن سالادى. ولاردىڭ جاستار ساياساتىنىڭ كەمشىن تۇستارىن سىناۋى ەكى تالاي. جالپى العاندا وزبەكستان جاستارىنىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى جونىندە اڭگىمە قوزعاۋ وتە قيىن. سەبەبى وسى ۋاقىتقا دەيىن جاستاردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى جونىندە ارنايى الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەن جوق. قازىرگى تاڭدا جاڭا بيلىك جاستاردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءتۇرلى باستامالار كوتەرىپ جاتىر. بىراق بۇنىڭ بارلىعى ەسكىرگەن كەڭەستەر وداعىنان قالعان جۇيە بويىنشا جۇزەگە اسىرىلۋدا. مىسالى، شاۆكات ميرزيەەۆتىڭ «وزبەكستاندى دامىتۋ ستراتەگياسى» قۇجاتىن مەكتەپ، كوللەدج، ۋنيۆەرسيتەتتەردە كەڭىنەن ناسيحاتتاۋدا. جاستار اتالمىش قۇجاتتى جاتقا بىلەدى. الايدا پاتريوتتىق سەزىمدى جاساندى جولمەن قالىپتاستىرۋ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگىن ءبىز جاقسى بىلەمىز.
- قازىر جاستار جۇمىس ىستەۋ ماقساتىندا شەتەلگە كەتۋدە. بۇل ەلدەگى الەۋمەتتىك جاعدايلاردىڭ تومەندىگىنەن بە، جوق الدە ولار ەل بولاشاعىنا سەنبەي مە؟
- ەكەۋىنىڭ دە اسەرى بار شىعار. مەن وزبەكستانداعى ەڭ بەدەلدى الەمدىك ەكونوميكا جانە ديپلوماتيا ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق بەرەمىن. وسىنداعى مەنىڭ كوز الدىمدا وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەردىڭ 30-40 پايىزى بىتىرگەن سوڭ وقۋىن جالعاستىرۋ ءۇشىن شەتەلگە كەتەدى جانە بەلگىلى ءبىر بولىگى سوندا قالىپ قويادى. بۇل ءبىر عانا مىسال. بىراق ۋاقىت وتە كەلە بۇل جاعداي وزگەرەتىن شىعار. قانشا دەگەنمەن بيلىكتىڭ اۋىسۋى «جىلىمىق» كەزەڭى جاستارعا ءۇمىت سىيلاۋدا. قازىر جاستار بيلىككە سەنە باستادى. الايدا بۇل وزگەرىستەر باياعىدا جاسالۋى كەرەك ەدى. ەندى وسى ۋاقىتقا دەيىن قيراپ بىتكەن دۇنيەلەردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە تۋرا كەلەدى. قازىردىڭ وزىندە بيلىك 12 جىلدىق ءبىلىم جۇيەسىنەن باس تارتتى. بۇل دا بولسا جاقسى باستاما. سەبەبى وسى ۋاقىتقا دەيىن 12 جىلدىق ءبىلىم جۇيەسى ورتا ءبىلىم سالاسىن قۇلدىراتىپ جىبەردى. جالپى، وزبەكستان بيلىگى اتالمىش سالادا جاھاندىق ۇدەرىس كۇتىپ تۇرمايتىنىن ءتۇسىندى جانە وسى باعىتتا جۇمىس ىستەۋدى باستاپ تا كەتتى.
- ءبىز وزبەكستاندا ءدىني راديكاليزمدى كۇشپەن باسۋ ارەكەتى ءساتسىز بولعانىن بىلەمىز. قازىر جاستار اراسىنداعى ءدىني راديكاليزم ماسەلەسى قالاي شەشىلۋدە؟
- بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ قيىن. سەبەبى وزبەكستاندا اتالمىش ماسەلە تولىق زەرتتەلمەگەن. ەگەر ورتالىق ازيانى ايتاتىن بولساق، ءدىني راديكاليزم ماسەلەسىندە ساراپشىلار پىكىرى ەكىگە بولىنەدى. ءبىرى بۇل قوعام مەن مەملەكەت ءۇشىن قاۋىپتى دەسە، ەندى ءبىرى اۆتوريتارلىق جۇيەدەگى ەلدەر ءدىني راديكاليزمدى جەلەۋ ەتىپ ءوز كۇش-قۋاتىن ودان سايىن نىعايتۋدا دەيدى. ءبىز بۇل ماسەلەدە كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىس ەكەنىن ءدوپ باسىپ ايتا المايمىز. دەسە دە مەنىڭ ويىمشا، قازىر جاستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى دىنگە وزدەرىنىڭ وسى قوعامنىڭ ءبىر مۇشەسى ەكەندىگىن سەزىنۋ ءۇشىن، قانداي دا ءبىر پروتسەسستەرگە ارالاسۋ ءۇشىن كەلەدى. بۇل جەردە الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ تومەندىگى، جۇمىسسىزدىق ماسەلەلەرى باستى سەبەپ ەمەس شىعار. دەگەنمەن ولاردىڭ الاتىن ءرولى زور ەكەندىگى بەلگىلى. قازىر جاڭا بيلىككە جاستاردى راديكالدى توپتاردىڭ شىرماۋىنان اراشالاپ قالۋ ءۇشىن كوپ ەڭبەك ەتۋ كەرەك. بيلىك جاستاردى ءدىني راديكالدى توپتاردىڭ شىرماۋىنان اراشالاپ قالۋ ءۇشىن ولارعا جاعداي جاساۋى ءتيىس. جاستار ءوز داۋىستارىنىڭ جوعارى بيلىككە جەتەتىنىنە سەنىمدى بولۋى كەرەك.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
سۇحباتتاسقان ەسداۋلەت قىزىربەكۇلى
«ۋچاسكەدەن ارۋاققا كوك حات»: الماتىدا مارقۇمعا كەلگەن شاقىرتۋ
رىسبەك سارسەنبايۇلى: اەس – جارىلىپ كەتۋگە شاق تۇرعان بومبانى قۇشاقتاپ وتىرعانمەن بىردەي
اينارا ايدارحان. ايگەرىم اقتالعانشا كۇرەسەدى. ەندى بۇۇ-نا ارىزدانامىز
وتانعا ورالعان قانداس بەيىمدەلۋى نەمەسە قانداستار مەن قازاقستانداعى ميگرانتتاردى اقپاراتتىق قولداۋ جانە الەۋمەتتىك بەيىمدەۋدىڭ مەديا-ستراتەگياسى
استانادا قالعان جاڭاوزەندىك جۇمىسسىزدار "قازمۇنايگاز" كەلىسسوزدى توقتاتىپ تاستادى دەيدى
فبر پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا قاتىسى بار كۇدىكتىنى قامادى