Horogtağı narazılıq şarasında oq atıldı. Foto: Fergana News

Täjikstandağı Taulı-Badahşan avtonomiyalı oblısınıñ ortalığı Horog qalasında twrğındar 4 kün qatarınan narazılıq şarasına şıqtı. Policiya narazı topqa qarsı oq atıp, eki adam mert boldı. Narazı jwrt policiyağa tas laqtırıp toytarıs bergen, jaralanğan 10-nan astam adamnıñ qatarında policiya qızmetkerleri de bar. Jergilikti twrğındar qauipsizdik organdarı biligin asıra paydalanğandı dep ayıptaydı, narazılıqqa da osı sebep bolğan. Alayda, Täjikstannıñ resmi aqparat qwraldarı narazılıq şarasın zañsız äreket dep körsetti.

Üş elmen şekaralasqan Pamir Badahşanı

Pamir üstirtiniñ bir pwşpağı Taulı-Badahşan Täjikstandağı territoriyası jağınan eñ ülken oblıs. Alayda, halıq sanı az, eldiñ jartısına juığın alıp jatqan aymaqta ne barı 200 mıñğa juıq halıq twradı. Alayda, Täjikstandı Qırğızstan, Qıtay jäne Auğanstanmen şekaralastıratın aymaq strategiyalıq jaqtan asa mañızdı.

Pamir üstirtiniñ bir pwşpağı Badahşan aymağı. Foto: Planeta Zemlya

Aymaqta jasaytın pamirlikter şiit wstanımındağı mwsılmandar, täjik sanalğanımen tildik jäne etnikalıq bolmısı jağınan basım köp täjikterden köp ayırmalanadı, özindik biregey tarihı men mädenietke ie. Bwl twrğıda Badahşan pamirlikteriniñ Qıtay jerindegi täjikterge köbirek jaqın. Özge täjikterdiñ sünnit boluı, Pamirlikterdiñ şiit boluı da etnikalıq bölinisti alşaqtatıp keledi.

Soñğı 10 jılda Täjikstannıñ Badahşan aymağında köptegen auqımdı qoğamdıq şeruler ötti. Sonıñ köbi demonstranttar men äskeri jäne policiya qızmetkerleri arasındağı jii qaqtığıstarğa wlasıp twrdı. Solardıñ arasında qan eñ köp tögilgeni 2012 jılğı narazılıq kezinde boldı, qauipsizdik küşteri narazılarğa oq jaudırıp, ondağan adam mert bolğan edi.

Badahşan – Täjiktsandağı eñ kedey aymaqtardıñ biri. Jol-tasımalınıñ qolaysızdığınan aymaqtağı zat bağası men Täjikstannıñ özge provinciyalarındağı bağa parıqtı boladı. Öñirde jwmıssızdıq jağdayınıñ auırlığınan Resey jäne özge de şetelderge jwmıs isteuge şığatındar da köp.

Kezekti narazılıqtı twtandırğan oqiğa

Badahşan twrğındarınıñ narazılığına qwzırlı organ qızmetkerleriniñ biligin asıra paydalanğan äreketteri sebep bolğanı aytıluda. Bıltır jergilikti aymaqtağı prokurordıñ jas äyeldi zorlamaq bolğan oqiğası narazılıq tudırğan, äyeldiñ jaqındarı prokuror kömekşilerin wstap alıp swraqqa tartqan, keyin prokuror twrğındardan keşirim swrağan bolatın. Bwl oqiğağa bir jıl ötkende prokuror kömekşilerin zañsız kepilge aldı degen ayıppen jergilikti qauipsizdik departamenti 29 jastağı jigitti qamauğa alğan. Qamauğa alınğan jigit belgisiz sebeptermen köz jwmğan, jaqındarı onıñ basınan oq izderin körgenin aytıp, 25 qaraşada Horrog ükimeti ğimaratınıñ aldındağı alañğa qaza bolğan jigittiñ mäyitin köterip barğan. Artınşa narazılar sanı birden köbeyip, soñğı policiyamen qaqtığısqa deyin wlastı.

Horog ükimeti ğimaratınıñ aldındağı narazılıq. Foto: Fergana News

Narazı jwrt talabı – qaza bolğan er adamnıñ ölimine qatıstı aşıq äri ädil tergeu jürgizip, kinälilerdi jauapqa tartu. Soğan qosa, bilikten jergilikti kedeylik mäselesin şeşudi, qauipsizdik qızmetkerleriniñ wzaq jıldar boyı bilikti asıra paydalanu äreketi men sıbaylas jemqorlıq äreketterin toqtatudı talap etti.  Bwlardıñ qatarında sayasi talaptar da bar, aytalıq aymaqtağı basşılardı otstavkağa jiberu, aymaqtı demilitarizaciyalau, öñirdegi äskeriler sanın qısqartu jäne äskeri qızmetkerler qatarında jergilikti twrğındardıñ sanın köbeytu qatarlılar.

Jergilikti bilik taratqan resmi mälimette aytıluınşa demonstranttarmen 10 sağatqa sozılğan kelissöz jürgizilgen, soñında narazı top tarap, birneşe uaqıtşa zastavalar men baqılau-ötkizu beketterin alıp tastağan. Bwl baqılau beketterinde bilik äskeri kölikter men sauttı äskeri tehnikalardı ornalastırğan bolatın.

Badahşanda qozdağan ot

Pamir üstirtindegi avtonomiyalı aymaqta bolğan narazılıq jäne onda oq atılıp, qan tögilui körşiles elder men aymaqtardıñ nazarın audarmay qoymaydı. Aymaqqa ıqpal etkisi keletin Resey, Qıtay sekildi derjavalardan tartıp, Auğanstanda bilikke kelip jatqan islamşıl wyım men ondağı özge de ekstremistik, terrorlıq toptar da köz tikkeni sözsiz.

Keybir sarapşılardıñ pikirine qarağanda, Badahşanağı narazılıqtıñ qaytalanuı öñirdegi äleumettik jağdaydıñ naşarlığı, halıqtıñ sanasındağı wzaq uaqıttıñ narazı köñil-küy dep körsetedi. Keñes odağı twsında tirşilik etuge qolaysız osı aymaqqa arnayı subsidiyalar bölingen, qazirgi täjik biligi bwğan köñil bölgen joq. Reseydeşi «Täuelsizdik» basılımı («Nezavisimost'» gazeta) osı taqırıptağı maqalasında: «Täjikstan biligi halıqtıñ narazılığın elemey, halıqtıñ künköris mäselesin şeşpese, tipti temirdey jolmen halıqtı basıp-janşuğa kirisse, bwl jergilikti jerde bölektenu sezimin odan sayın küşeytedi», – dep jazıptı.

Resey sayasattanuşıları arasında kezekti narazılıq pamirlikterdiñ Duşanbedegi ortalıq täjik biligine bağınğısı kelmeytinin körsetedi dep sanaytındarı da bar. Mümkin, bwl faktordı da joqqa şığaruğa kelmes, degenmen aymaqtıñ strategiyalıq mañızdılığına qaramastan täjik biligi öte qauipti mäselelerge jol berip otırğanın köremiz.

Onıñ üstine, aymaq ortalığı Horog qalası Auğanstan şekarasına tiip twr. Auğanstandağı qazrigi twraqsızdıq jağdayında bwl mäsele Täjikstannıñ twraqtılığına, tipti Orta Aziya twraqtılığına da özindik äseri bar. Nege deseñiz Täjikstandağı azamattıq soğıs kezinde Badahşan bir mezgil täuelsizdigin de jariyalağan bolatın, äri bilikke negizgi oppoziciya küşteriniñ ortalığı retinde de belgili. Badahşannıñ bilikke töndiretin qaupi 90-şı jıldardağıday bolmağanımen, äli de Duşanbeni alañdatıp otır.

Qıtay faktorı

Badahşanda qayta oyanğan narazılıq Qıtaydıñ aymaqtağı belsendiligimen de qatar payda boldı. Jaqında Täjikstan parlamenti Qıtaymen ükimetaralıq kelisimdi maqwldadı, onda Qıtay Täjikstan üşin Badahşan aymağında jaña äskeri baza saluğa investiciya salatın bolğan. Qıtay osıdan birneşe jıl bwrın salıp, qazir qoldanısta jürgen tağı bir jergilikti äskeri baza Qıtayğa berilgeni habarlandı. Bwl eki bazada atışulı «Auğan dälizine» (Vahan dälizine) jaqın ornalasqan. Bazanı naqtı qay elge tiesili ekeni turalı alıp qaşpa söz köp, biraq «Auğan dälizine» jaqın bazasınıñ bolğanı Qıtay üşin tiimdi bolar edi. Sebebi, Beyjiñ Qaşqarğa jaqın bwl aumaqta özine qarsı qarulı toptardı baqılauğa mümkindik aladı.

DUSHANBE, TAJIKISTAN – JUNE Qıtay men Täjikstan basşıları. Foto: AfTfg / 1, 5, 2019: Tajikistan's President Emomali Rahmon (R) welcomes China's President Xi Jinping before the 5th summit of the Conference on Interaction and Confidence-Building Measures in Asia (CICA). Mikhail Metzel/TASS

Bwdan tıs qıtaylıq China Capital-dıñ Badahşan aymağındağı altın, kümis jäne sirek kezdesetin mineraldar siyaqtı paydalı qazbalardı belsendi türde igerip jatqanın da ayta ketu kerek.  Eger Täjikstanda sayasi jağday dağdarısqa keptelse Duşanbeni tereñ qarızğa batırğan Qıtaydıñ eldegi ıqpalın elestetu qiın.

Degenmen, Qıtay Ortalıq Aziyağa sayasi jäne äskeri aralasuğa äli de tolıq dayındıqta emes. Bwdan köri Mäskeudiñ täjiribesi köbirek. Qıtay Ündi-Tınıq mwhit aymağındağı öziniñ qauipti strategiyalıq qarsılastarımen äbiger bwl twsta Orta Aziyadağı belsendilikke derlik nazar böle almay keledi. Eger, olar bolmağanda Reseymen aymaqtağı astırtın tartıs jüristeri qızıp twrğan bolar edi.

Tüyin

Badahşan ortalığındağı qaqtığısqa wlasqan narazılıq kezinde Reseyde jwmıs istep jatqan badahşandıqtardıñ Täjikstan elşiliginiñ aldında şeruge şıqqanın körip qaldıq. Bwl dağı bizge qatıssız köringen osı oqiğanıñ salmağın tanıtsa kerek.

Terrorlıq wyım Auğanstanda küş biriktirse, eñ aldımen körşiles Ortalıq Aziya elderine qauip tönedi. Foto: Chanakya IAS Academy.

Qazir Ortalıq Aziya öziniñ geostrategiyalıq özektiligin tanıtıp kele jatqan aymaq. Qazaqstandı qamtığan osı aymaqtağı sayasi, ekonomikalıq, dini, äskeri is-qimıldar men özgerister, türli oqiğalar qazaq qoğamında da talqılanıp otıruı asa mañızdı. Bwl wzaq bolaşaqtıq jäne tayau jıldarğı elimiz ben aymaqtıq twraqtılıq twrğısınan da özekti. Täjikti näsil tegi alıs degenimiz ben bizdi qamtığan aymaqtağı älsiz el retinde aymaqtıq twraqtılıqta eñ birinşi qarastıruğa tura keledi. Öñirlik köşbasşı el bwnday mäselelerdi jiti qarap, wstanımın bekitip, wrt qimıl, wtımdı şeşim şığarıp otırsa jarasar. Äne, sonday oy-armanda Badahşan mäselesin taldap körgen edik.

The Qazaq Times