Ämirjan Qosanov: Bilik pen ekonomikanı klandar bölip alğan

Portalımız belgili qoğam qayratkeri, sayasatker Ämirjan Qosanovpen arnayı «Ruhani jañğıru» jäne osınıñ ayasındağı wlttıq müdde, Alaş mäselesi turalı, sonımen birge qazaq qoğamınıñ, qazaq biliginiñ bügini men erteñi  jayında pikirlesken edi.

– Sözdiñ basın «Ruhani jañğırudan» bastasaq. Biıl qanşalıqtı jañğıramız? Halıqtı aldau emes pe bwl? Tüp negizi qanday bwl ruhani jañğıru degenniñ?

– Bwl swraqqa birden jauap beru qiın. Jalpı bizdiñ ruhani ömirimizge, wlttıq qwndılıqtarımızğa, tarihi bolmısımızğa qatıstı tübegeyli mäseleler ağımdağı bilikke, bizdiñ oğan degen sınşıl közqarasımızğa qatıssız aytıluı kerek. Öytkeni, kez kelgen wlttıñ, memlekettiñ ruhani qwndılıqtarı ol - mäñgilik mäsele. Wlt jañğırıp twru kerek. Wlt tabiğat siyaqtı jañğırıp twru kerek. Wlttıq sana men bolmıs biz jii ayta beretin keşegi ataqtı handarımız ben batırlarımız, Abaydıñ, Mahambettiñ kezindegi qalıpta qalıp qoymauı kerek. Olar uaqıt talabına say damıp otıruı tiis. Zaman özgergen sayın wlttıñ bolmısı, wlttıñ bäsekelestigi tek qana ekonomikada nemese äleumettik salada emes, ruhani bolmısında da öz körinisin tabuı kerek.

Ärine qazirgi tañda «ruhani jañğıru» ideyasına degen halıqtıñ közqarası basqaşa. «Aş bala toq balamen oynamaydı» deydi. Qazirgi tañda qarnı aşıp, azıp-tozıp, «taksovat'» etip, bala-şağasına, üyine näpaqa tauıp aparamın dep jürgen adamğa Siz otırıp alıp, ruhani qwndılıqtar turalı, sonday ülken ğalamdıq, jahandıq mäselelerdi aytsañız, ol tüsinbeui mümkin. Sondıqtan da qazirgi qısıltayañ kezde «ruhani jañğıruğa» sınşıl, kerek bolsa, keyde minşil, äjua, keleke qılatın közqaras bar. Onıñ üstine dwrıs bastamada nauqanşıldıq pen formalizm joq emes. Ol, äsirese, oblıs-audan deñgeyinde köp bayqaladı. Jergilikti jazuşınıñ mereytoyın «ruhani jañğıruğa» telip qoyıp, atap ötu de sonıñ bir körinisi: ol tuğan künin «ruhani jañğıru» bağdarlmasınsız da atap ötip jür edi ğoy!

– Demek, ruhani jañğırudı kädimgi prezidenttiñ jıl da joldaytın bağdarlamalardıñ ayasında emes, bwl mäñgilik ideya bolıp qalu kerek deysiz ğoy?!

– Iä, mäñgilik bolu kerek! Ol toqtamaytın process!

Kez kelgen wlttıñ - ol ağılşın, evrey bolsın, qazaq bolsın öziniñ wltınıñ belgili bir ğalamdıq kataklizmder aldında özin özi qamşılap, öz-öziniñ namısına tiip, özin alğa jeteleytin, bügingi wrpaq bizden göri jaqsı bolsın degen, balalarğa biz oqımağan kitaptı oqıtıp, biz tıñdamağan däristi beru, meniñşe, kez kelgen wlttıñ üzilmes ürdisi boluı tiis. Tabiğat jañaradı, adamzat jañaradı. Sol adamzattıñ bir qwramdas böligi retinde kez kelgen wlt ta jañarıp otıruı tiis! «Ruhani jañğıru» ideyasına men sol twrğıdan ğana qaraymın. Äytpese, keybireuler meniñ «ruhani jañğıru» bağdarlamasımen birneşe oblısqa barğanımdı «bilik jağına şığıp ketti» dep jür. «Bwl Äbekeñ de şendilerdiñ soyılın soğıp jatır» dep aytıp qalıptı.

Joq, men bilik emes, halıq jağındamın. Biraq, bilik key kezde orındı bastama köterse, onı nege qoldamasqa?!

Onıñ üstine, «ruhani jañğıru» ayasında wlttıq mäsele köp aytılıp jatır. Oğan deyin bizdiñ şendiler onday äñgimeden at-tonın ala qaşatın. Wlttıq mäseleler, bizdiñ tarihımızğa baylanıstı, onıñ işinde «Alaş» ideyasına baylanıstı närseler aşıq, resmi türde aytıla bastadı. Mäselen, men Alaş ideyasına qatıstı oñ bağa prezidenttiñ auzınan şıqqanın qoldaymın. Öytkeni prezident lauazım iesi retinde bizde eñ biik twlğa. YAğni, Qazaqstandağı barlıq bastıq - qazaq ta, orıs ta, ukrain da, nemis te - onıñ aytqanın isteydi. İsteuge mindetti. «Alaş» ideyasına qatıstı bastamaların mültiksiz orındaydı. Onıñ özi jaqsı emes pe?!

– Jaña aytıp jatırsız «Ruhani jañğırudıñ» işinde Alaş turalı aytıldı dep. Egemendik alğanımızğa mine endi 27 jılğa ketip bara jatır. Alaştı qanşalıqtı tanıdıq? Ne kedergi?

– «Alaş» ideyasın tolıqqandı tanıp, moyındap, basşılıqqa aluımızğa üş närse kedergi.

Birinşiden, «Alaştı» tanuğa jauaptı, tanudıñ is-şaraların qolğa alatın, bağdarlamasın jasaytındar – bizdi qazir basqarıp otırğan toptağı keşegi kommunister, bolşevikter, solardıñ ruhani wrpaqtarı.  Öytkeni olardıñ işinde de, eskini kökseytin, bayağını añsaytın, sovettik däuirdegi keybir aldamşı mwrattardı äli de wmıta almay jürgen twlğalar bar, äsirese, ağa wrpaq ökilderi. Täuelsizdik alğanımızğa  27 jıl boldı. Sovet Odağın körmegen, Lenindi bilmeytin twtas bir wrpaq ösip, ayaqqa twrdı. Osı jastar bilik basına kelip jatır. Olar «Alaş» isin qolğa aladı. Olardıñ sana-sezimi lastanbağan, taza.

Ekinşi kedergi ol – geosayasi kedergi. Biz Reseymen birge kele jatırmız. Reseydiñ neoimperiyalıq wstanımdağı ideologiyası «Alaş» ideyalarınıñ keñ qanat jayuına tağı bir kedergi. El'cinniñ kezinde antikommunistik ritorika basım boldı. Al qazir qarañız, Kreml'diñ qoldauımen Zyuganovtıñ ökilderi osı künge deyin prezidenttik saylauğa tüsip jatır. Törtinşi ret prezident bop saylanğalı jatqan Putinniñ özi küni keşe kommunizmdi – hristiandıqqa, al Lenindi – äuliege teñep jatır. Ol özi KGB-dan şıqqan. Auru qalsa da, ädet qalmaydı. Reseyde soñğı jıldarı Stalindi, Beriyanı aqtaytınday tirlikter jasalıp jatır. Al däl sol twstarda «Alaşorda» ükimeti «wltşıldıq» dep sanalıp, qudalauğa wşırağan bolatın. Al bizdiñ bilik ärtürli – ob'ektivti jäne sub'ektivti sebepterge baylanıstı Kreml'diñ ideologiyalıq ıqpalınan şığa almay otır. Osı täueldilik «Alaş» ideyasına da öz salqının tigizip otır!

Sosın, Reseyde bizdiñ 600 mıñnan astam qandasımız twrıp jatır. Osı twrğıdan ekijaqtıq qarım-qatınas principterin anıqtağanda biz meylinşe realist äri abay boluımız kerek. Erteñ şet elde diaspora bop jürgen qandastarımızğa Qazaqstanda, öz elinde alşañ basıp jürgen bizdiñ salqınımız tiip ketpeu üşin. Sosın bizde orıs faktorı bar. Sondıqtan da bizge Reseydiñ, Kreml'men örkenietti türde, dos äri körşi retinde, terezesi teñ deñgeyde söylese alatın, wlttıq müddeni talanttı da tabandı jürgize alatın jaña bilik kerek. Ol üşin bwl formaciya auısu kerek. Qazirgi prezident auısu kerek. Söytip, onıñ mañayı auısu kerek. Öytkeni bizde äli de reseyşil toptar bar.  Degenmen qazir olar azayıp keledi.

Onıñ üstine biz bir swmdıq sub'ektivti faktordıñ aldında twrmız. Elbasınıñ bolaşaq mwragerine kepil kerek. Bir kepil – işki, yağni, ıqpaldı klandardıñ kepili. YAğni, ortaq twlğağa qatıstı özara til tabısuı (olar qoğamnıñ kepili siyaqtı asa mañızdı närseni oylap ta jatqan joq!). Ekinşi kepil – sırtqı kepil. Sırtqı kepildi ärine, birinşi orında, Resey men Qıtay bere aladı (Batıs – alıs, äri öz problemalarınan bas ala almay jatır, bizben tipti şaruası da joq! Biraq ta köptegen damığan elderdiñ bizde öziniñ ekonomikalıq müddeleri bar, sonı da eskeru kerek). Sol kepildiñ bir bastı böligin Kreml' bere aladı. Meniñşe, osı twrğıdan Aqorda men Kreml' arasında belgili bir kelisim bar siyaqtı. Sondıqtan, Kreml'diñ qwlağına türpidey tietin «Alaş» ideyası däl osı tañda meylinşe keñ nasihattalıp, biz talap etkendey, memlekettik ideologiyağa aynaluına osı ülken kedergi bar! Sondıqtan biz äzirşe latınica men  kirillica mäselesi boyınşa, Euraziyalıq odaq pen ŞOS mäselesi boyınşa, keşegi sovettik jüyeniñ qwrbanı bolğan «Alaş» ideyası boyınşa da äli de sonıñ ıqpalında boluğa mäjbürmiz.

Üşinşi kedergi özimizde, qoğamda, Siz ben bizde jatır! Qoğam da bir dür silkinip, özi «alaştanbasa» eşnärse özgermeydi!

– Ötken jılı elbası ökilettiliginiñ bir böligin parlamentke, ükimetke bölip berem dedi. Birazın bölip bergende bolu kerek. Mäjbürli türde. Aldap ketken joq pa?

– Bwl ideya küni keşe payda bolğan joq, bwrınnan aytılıp kele jatır. Kezinde Qazaqstanda mıqtı oppoziciya boldı. Bilik bizden imendi, bizben sanasuğa mäjbür boldı! Öytkeni biz birge boldıq!

Bizdiñ bir sayasi talabımız da osı boldı, yağni superprezidenttik bilikten bas tartıp, biliktiñ üş tarmağınıñ tepe-teñdigin jasau. Bir qızığı osı közqarastı prezident te osıdan erterek qoldap, resmi mälimdegen. Biraq bäri söz jüzinde qalıp keldi. Osıdan eki jıl bwrın prezident mwnı qaytadan ayttı. Şınımdı aytsam, bwl jerde men sol kezde prezidentke keñesşi bolğan Toni Blerdiñ ıqpalın körip otırmın. Ol elbasına: «Europalıq örkeniet bolğan soñ qalay bolğanda da mına avtoritarlıq jüyeden basqa jüyege köşu kerek. Europalıq odaqqa jaqındau üşin betiñiz aşıq bolu kerek» degen bolsa kerek, äyteuir bir ilgerileuşilik bolğan siyaqtı. Qoğam ol bastamanı qoldadı da. «Aytılğan söz atılğan oqpen teñ» degendey qalay bolğanda da mwnı jüzege asıru kerek boldı.

Onıñ üstine barlıq bilikti bir qolına şoğırlandırıp, superökiletti «ekinşi Nazarbaevtı» bizdiñ sayasi jüye kötere almaydı. Sondıqtan da reforma kerek.

Prezidenttiñ özi qazirgiden özgeşe jağdayda bilikke keldi. Ol kezde ıqpaldı Joğarğı Keñes boldı. Prezident öz ayağımen barıp, deputattardıñ aldında esep berip jürdi. Qazirgidey klandıq jüye bolmadı. Demokratyanıñ birqatar nışandarı bar edi.

Al qazir, yağni, bilikti tranzit kezeñi aldında jağday müldem basqaşa. «Ekinşi nazarbaev» müldem basqa sayasi ahual twsında bilikke keleyin dep otır. Qısqaşa aytsaq, diagnoz mınaday: bilik pen ekonomikanı klandar bölip alğan, elde bilikti bügin aluğa dayın 4-5 klan bar, resmi oppoziciya joqtıñ qası. Osınday jağdayda bir klan bas bilikke qol jetkizse, artı soğısqa wlasıp ketui mümkin. Öytkeni, bir-birimen terezesi teñ olar erteñ bir-birin qudalay bastaydı. Onıñ artı jaqsılıqqa aparmaydı!

Bolaşaq prezidenttiñ qasında «sen twr men atayın» degen bäsekelesteri twradı. Qarjı jağınan da, jas jağınan da, bedel jağınan da, qazaqşıldığı, reseyşildigi, batısşıldığı jağınan da olardıñ sayasi salmağı birdey.

Meniñşe, elbası öziniñ mañayında şarttı türde tört klan bolsa, törteuin şaqırıp alıp, bilik tarmaqtarın özara ülestirip beretin siyaqtı. YAğni, eşkim de renjimeytindey boluı tiis. Prezidenttik, parlamenttik, ükimettik, sot jüyesi siyaqtı tarmaqtar, söytip, är klannıñ qolına köşedi.

Bayqap otırsaq, osı joba jüzege asu üşin, elbası osı konstituciyalıq reformanı jasağısı kelgendey.

Biraq, meniñ payımdauımşa, jeme-jemge kelgende, «osınıñ bärin qaytesiz, eldegi bilikti öytip bölşekteuge bolmaydı, bir adamğa tapsırsañız, bärimiz de sonıñ aytqanın isteymiz. Onıñ aldında resmi oppoziciyanı qwrtayıq. Prezidenttikke öz-özin wsınu qwqın alıp tastayıq, sol kezde eşkim de bizge kedergi jasay almaydı, kez kelgen adamıñızdı ıñ-şıñısız saylap alamız. Özimizdiñ mañdağı klandardıñ işindegi eñ bedeldilerine kompromat jinap, auızdarın japtırayıq. Siz saspañız, Nwreke» degen aqılmandardıñ sözi ötkendey. Öytkeni, Konstituciyağa engizilgen soñğı özgeristerdi men tolıqqandı, tiimdi äri zaman talabına say dep ayta almaymın. Beynelep aytsam, «bir qadam ilgeri, eki qadam artqa» bolıp otır!

– Jaqında BAQ betterinde Wlttıq qordıñ 22 mlrd dolları AQŞ-ta bwğattalıp qalğandığı jöninde aqparat taradı. Qalay oylaysız bwl qarjını elge qaytara alamız ba?  

– Birazdan beri u-şu bop jatqan osı mäseleniñ bir jağı äli de qwpiya bop jatır. Sol moldavan käsipkerin bizdiñ mwnay salamızğa alıp kelgen, joğarğı kabinetterge kirgizip, sol jaqtıñ batasın aluğa kömekteskender kim?!

Eger de ol käsipkerdiñ qwqığı bwzılsa, oğan kinäli kim? Jeke kompaniya ma älde memlekettik kompaniya ma? Jeke bolsa, onda nege byudjet jauap berui tiis? Al memlekettik kompaniya bolsa, naqtı qay basşı ne şeneunik? Ol talap etip otırğan 500 million dollar qaydan payda boldı?

Mine, osı saualdarğa aşıq ta bükpesiz jauaptar berilui tiis! Onsız bäri de bos söz bop qaladı!

Mwnay salasına kim köringen kire almaydı. Osı skandaldıñ artında öte bedeldi twlğalar men toptar twruı mümkin! Sondıqtan da mäseleinñ anıq-qanığına jetip, el byudjetine orasan zor nwqsan keltirmeu üşin täuelsiz, qwramında qoğam ökilderi bar komissiya qwrıluı tiis. Onıñ jwmısı barlıq BAQ-ta jan-jaqtı körsetilui kerek.

Jaqında Ädilet ministrligi osığan baylanıstı kommentariy berdi. Sonda meni tañ qaldırğan bir närse bar, yağni, bizdiñ şendiler «asa ülken qauip joq, 22 milliard dollar bwğattalsa da, özimizde qaladı, asıp ketse, Statidıñ talabındağı qarjını töley salarmız» degen sıñayda söz aytıp otır! Al ol degeniñiz, anau-mınau emes, 500 million dollar! Olay bolsa, sotta jeñilip jatsaq, sol somanı Wlttıq qorğa nemese Qazaqstannıñ şeteldegi basqa da aktivterine salmay, osı jağdaydıñ payda boluına tikeley kinäli adamdardan öndirip alu kerek!

Mäseleniñ tağı bir qauipti jağı bar; eldegi biznes qanday jağdayda jürip jatqanın birimiz bilemiz – korrupciyasız eşnärse jüzege aspaydı. Al endi bizdiñ şeneunikterge renişi, aşuı jäne sot talabı bar jalğız osı Stati ma? Quırdaqtıñ kökesin tüye soyğanda körip jürmeyik!

– Keşe ğana Iranda bolğan oqiğa äli de jalğasıp jatır. Jay ğana jwmırtqanıñ eki ese qımbattauınan bastaldı. Al bizde jwmırtqa bes ese qımbattap ketti. Qalay oylaysız, sonda bizdiñ halıq parsılarğa qarağanda basqaşa halıq pa?

– Öte qiın swraq.

Meni 20 jıl boyına tolğandırıp kele jatqan swraq. 20 jıl bwrın da biz oppoziciyalıq mitingilerge şıqqanbız. Konstituciyalıq özgeristerge qarsı bolğanbız. Zamanbek pen Altınbektiñ qazasınan keyin bas kötergenbiz, Jañaözennen keyin Abay eskertkişi aldına şıqqanbız. Sol kezde 1 jarım million halqı bar Almatıda alañğa 3-4 mıñ adam ğana şığatın. Ärine nalisıñ. Sebepteri ne?

Mwnıñ birneşe sebebi bar. Birinşi sebep - salıstırmalı türde (men bwl jayttı basa aytqım kelip otır!) osı künge deyin mwnaydıñ arqasında, gazdıñ arqasında äleumettik deñgey öte tömen deñgeyde bolsa da, birşama bolsa da, qamtamasız etilip keldi. Barlığı qazaqtıñ şükirşildigi men täubaşıldığında dep sanaudan aulaqpın. Ärine, jalaqı, zeynetaqı joq dese, jwrt şığadı köşege. Äzirşe – bar. Ärine, öte az. Biraq bar. Alayda, jağday künnen-künge uşığıp, memleket byudjet sarqılıp bara jatqanın da eskeruimiz kerek!

Ekinşi sebep – resmi ügit-nasihatta.  Kündelikti jağımdı habar körsetip, teledidar eldiñ sanasın ulap jatır. Äbden zombi etkisi keledi. «Jaña zauıt aşılıp jatır, jaña jwmıs orındarı payda boldı» degenge äli de biraz adam senip kele jatır. Biraq onday nasihattıñ zamanı ketip bara jatır. Qazir jañalıqtıñ bärin mınadan bilip aladı (telefonın körsetip – red.). Bwrın qoğam men aqparat arasında resmi BAQ-tıñ fil'tri twratın. Qazir jwrtşılıq kez kelgen aqparatqa özi tikeley qol jetkizedi. Al ol aynada – Internet, äleumettik jeliler, messendjerler – ömir öziniñ şınayı qalpında, eşbir boyamasız körsetilip jatır! Osıdan barıp, eldiñ jemqor äri bılıqqa batqan bilikke közqarası qanday boların öziñiz bile beriñiz!

Üşinşi sebep bizde, oppoziciyada jatır dep oylaymın. YAğni, oppoziciya qazirgi tañda wyımdıq türde birlik tanıtıp, el işindegi narazılıq äleuetti bir arnağa toğıstıra almay jatır!

Qazir sayasi türde sayaq jürsem de RNPK men JSDP partiyalarınıñ basşılığında boldım. Bükil oppoziciyanı biriktirgen «Ädiletti Qazaqstan üşin» qozğalısınıñ bas hatşısı boldım. «JSDP Azat» partiyasınıñ bas hatşısı boldım. Sondıqtan oppoziciyağa aytılıp jürgen bar kinäğa meniñ de qatısım, jeke jauapkerşiligim bar. Onı men moyındaymın. Biraq men eşqaşan da jeke bas müddemdi ortaq müddeden joğarı qoyğan joqpın. O jağınan arım taza!

Biraq oppoziciyağa kelgen bastıqtardıñ bir auruı bar, onıñ atı – şeksiz äri köp jağdayda tipti orınsız, retsiz ambiciya! «Men ğana prezident bolamın, men ğana törağa bolamın, men ğana basşı bolamın, men tizimde birinşi twramın» - sonday keudemsoqtıq bar. Bizdiñ  keybir äriptester kezinde söytip, nätijesinde biz jalpı oppoziciyanıñ halıq aldındağı bedelin tüsirip aldıq.

Aşınğan halıqtı biriktire alatın sayasi küş bolmay twr. Biraq siz  qarañız. Soñğı arab elderinde bolğan, parsı elinde bolıp jatqan oqiğalardıñ män jayına qarasañız, onıñ artında üş faktor twr. Birinşi faktor - ekonomikalıq faktor. YAğni ol jerde twrğan bireuler eñ basında: «Men Ayatollağa, onıñ sayasatına qarsımın» dep şıqqan joq. Jwmırtqa bağasınıñ qımbattağanına qarsı şıqtı. Bizdiñ Jañaözendegi mwnayşılar prezidentke qarsı şıqqan joq. Oppoziciyanı qoldap şıqqan joq. Men eki-üş ret bardım äriptestermen Jañaözenge. Bizge alañda jeti ay boyına twrğan mwnayşılardıñ aytqanı: «Ükimet bekitken koefficientke say layıqtı jalaqımızdı bersin» dedi. YAğni ekonomikalıq jağdaydıñ naşarlauı eñ aldımen däl sol ekonomikalıq talap qoyuğa alıp keledi. Biraq artı sayasi talaptarğa wlasıp ketip jatqanın soñğı oqiğalar ap-ayqın körsetip otır!

Ekinşi faktor sayasi sipatı bar. Öytkeni şeteldik BAQ körseten videolardı qarasañız – olar da sayasi wrandardı köterip otır. YAğni olar mäseleniñ jwmırtqada emes ekenin tüsinip otır, jwmırtqa – eldegi sayasi ahualdıñ jekelelen bir saldarı ğana. YAğni qazirgi sayasi jüyede äleumettik mäseleler mindetti türde sayasi wrandarğa alıp kelip otır.

Üşinşi faktor - qazirgi aqparat infraqwrılımında. Dälirek aytsam, barlıq resmi BAQ taralımınan äldeqaşan asıp ketken Internet pen äleumettik jelilerde. Osı äleumettik jeli futboldağı forvard siyaqtı aqparat alañınıñ «şabuılşısı» bolıp kele jatır. Ol aqparat taratıp qana qoymay, narazılıq akciyaların wyımdastırıp, bağıttay alatın qoğamdıq-sayasi küşke aynalıp bara jatır!

Iranda bolğan tolqular Qazaqstanda bolmaydı dep kim kesip-pişip ayta aladı?! Eşkim de ayta almaydı!

Iranda şeşuşi rol' atqarğan faktorlardıñ üşeui de qazir Qazaqstanda joq dep kim ayta aladı? Qarañız, Jaña jıl bastaldı, ay soñında halıq jaña kommunaldıq kvitanciyalardı aladı. Tarifter bolsa, kürt ösip, eşbir toqtausız şarıqtap jatır! Oğan qosa  dükendegi bağalar da köterilip jatır. Aylıq pen zeynetaqı bolsa, sol qalpında.

Keşegi elbası joldauın alıñız. Joldau tehnikalıq emes, sayasi qwjat boluı kerek! Biraq, bwl jolı halıq özine janı aşitın, öziniñ soyılın soğatın prezidentti körgen joq. Halıq öziniñ ükimetine kezekti bir tapsırmalardı berip jatqan basşını kördi. Eger de prezident stoldı qoyıp qalıp: «Ey, aynalayın ükimet, mınau ne bolıp jatır özi? Halqımnıñ jağdayı tömendep ketti ğoy! Sender mağan jalğan aqparat berip jatır ekensiñder ğoy! Elim azıp-tozıp ketipti! Ükimet, ket! Parlamentke jaña, ükimetke tiimdi baqılau jasay alatın partiyalar kelsin!» dep aytqan kezde prezidenttiñ reytingi 200 payızğa ösip keter edi!

Ökinişke oray, prezident mañayındağı at töbelindey ğana toptıñ aytqanınan şığa almay qaldı. Mwnıñ özi eldegi jağdayğa ob'ektivti bağa berip, tiisti şeşim qabıldauına öz kesirin tigizip otır.

Bwl jıldıñ scenariyi qiın boluı mümkin. Bağa ösip, jağdayı qiındap, aşınğan jwrt ünsiz otıra qoymas. Tığırıqtan şığatın biliktiñ naqtı bağdarlaması, josparı joq! «2030, 2050»-de bärin de jarılqaymız!» degen strategiyalarğa el senuden qaldı! Bizge wzaq merzimdi strategiyadan, mäseleni bügin, däl qazir şeşetin mıqtı taktika kerek! Äytpese, is nasırğa şabuı mümkin!

Bilik: «El işindegi oppoziciyanı qwrtıp tındıq! Äblyazov şetelde. Eş jaqtan qauip joq!» dep özin-özi aldap otır. Iranda da halıq köşege eldegi resmi sayasi partiyanıñ wyımdastıruımen şıqqan joq! Halıq özi şıqtı. Onıñ işinde, ortalıq qalalar emes, aymaqtağı jwrt şıqtı! Jağday özgermese, bilik öz halqımen sanasudı bastamasa, eşbir resmi partiyanıñ ündeuinsiz-aq qazaqtıñ «Spartagı» ne «Lenini» şığa keledi, onıñ soñına eretin jwrt ta tabıladı! Sol kezde bilik oppoziciyalıq partiyalardı jauıp tastadı ma, täuelsiz BAQ-tıñ közin qwrttı ma, bilik sınşıların şetel asırıp jiberdi me, sottap jiberdi me - onıñ bäri tük bolmay qaladı!

Bilik: «Qarsılıq akciyaları bolsa, basıp, janşıp tastaymız!», - deytin bolar. Men bilikke bir närseni aytqım keledi: eger de alda-jalda sonday narazılıq kezinde bir qazaqtıñ közi şığıp, bası jarılatın bolsa, onıñ artı jalpıhalıqtıq şeru bop ketui ıqtimal. Qazirgi aqparattıq tehnologiyalar men mümkindikter zamanında onday soraqılıqtı jasırıp qala almaysıñ! Halıq qozğalsa, han da qozğalıp ketedi!

Bwl – äbden mümkin scenariy! Sondıqtan bilik osı bastan sayasatın özgertui kerek!

Eñ aldımen, plyuralistik, aluan-türli pikir ökilderi bar qoğammen tikeley dialogqa köşui tiis! Sonda señ qozğalıp, özgerister bastaladı!

Öytkeni, eldegi jağdaydı tüzeudiñ eki jolı bar. Biri – bilik pen qoğam birlesip, elde qordalanıp qalğan problemalardı şeşudi birlese qolğa alatınday mehanizm jasaudı talap etetin beybit, evolyuciyalıq jol.

Ekinşisi – revolyuciyalıq jol. Qazirgi bilik qolındağı bilikti jaydan-jay bere qoymaydı! Ölispey, berispeydi! Jäne de kalanaralıq tartısta jeñiliske wşırağan müddeli toptar el işine iritki salıp, özderi ärtürli arandatuğa baruı ıqtimal. Dini radikaldar da sayasi arenağa şığuı mümkin! Ol jağın da esten şığaruğa bolmaydı!

Sondıqtan bizdi üşinşi, asa qauipti äri qaterli jol kütui mümkin: onıñ atı – saray töñkerisi! Biliktiñ qazirgi jağdayında onday scenariydi de müldem joqqa şığaruğa bolmaydı!

Öz basım, bilikti qanşa qattı sınap jürsem de, onıñ tezirek auısqanın qalasam da, beybit, evolyuciyalıq joldı qalaymın. Oğan qoğam dayın. Biraq, bilik dayın emes!

Eger de tarazı basına eki närseni salsa. Biri – «eldegi bilik auısadı, biraq qan tögiledi» degen scenariy, al ekinşisi – «beybit jol» dese, söz joq, men ekinşisin tañdaymın. Qan tögis eşkimge de kerek emes! Onday revolyuciya, qwrbandıqtarğa jol berip qana qoymay, eldiñ qoğamdıq damuın ondağan jıldarğa keyin şegerip tastauı mümkin!

Onıñ üstine, alda kele jatqan elektoraldı nauqandar  - prezidenttik jäne parlamenttik saylaular osı üş tendenciyanı odan sayın özekti etip tastaydı! Nağız tañdaudı sol kezde jasau kerek boladı!

Siz aytqan bilik tarmaqtarınıñ tepe-teñdigin jasauğa bilik işindegi qolınan is keletin kadrlar da nietti boluı tiis. Öytkeni biliktiñ tarmaqtarı tepe-teñ bolsa, biliktiñ öz işinde örkenietti bäseke payda boladı. Men biliktiñ işindegi biraz adamdardı bilemin. Layıqtı, talanttı azamattar bar, ministr, äkim boluğa layıqtı jigitter öse almay otır. Öytkeni olardıñ joğarğı jaqta kökeleri joq. Twnıp twrğan traybalizm, jerşildik, ruşıldıq, tamır-tanıs, qwda-jekjattıq bolıp ketti. Komandalıq princip degen bäle barşanı şarşatıp boldı! Nemese para berip, ösu kerek. Onı bizdiñ şeneunikter de bilip otır. Solar bizdiñ ädilettik turalı oylarımızdı qoldaydı dep oylaymın.

– Qalay degende de parsı jwrtımen bizdiñ äleumettik bolsın, sayasi bolsın, jay tanımdıq bolsın ayırmaşılıq bar deysiz ğoy?

– Qazaq - parsı ne arab emes. Biraq, jalpıadamzattıq, örkeniettik trendter bar.

Mısalı qarañız, parsını dini rejim wstap twr. Qwranğa qarsı kim şığadı, Ayatollağa qarsı kim şığadı? Solay emes pe? Sondıqtan bizdiñ bilik te meylinşe repressivti sipat alğan, ol: «bärin qwrtıp tastadıq, küşteu organdarı «qit etse» 15 täulikke jauıp tastaydı» dep otır. Qanday ayırmaşılığı bar? Eşqanday.

Ekinşi äleumettik sala. Parsı memleketiniñ bir kemşiligi – olar geosayasi jobalarğa köp küş, köp qarjı salıp ketti. YAğni «sol aymaqtıñ lideri bolamız, mwsılman äleminiñ lideri bolamız, AQŞ-pen taytalasamız» dep. Bizdiki de solay. EKSPO, sammitter, tükke twrmaytın dañğaza jobalar. Sol EKSPO aqşasına Astanağa bayağıda-aq, gaz tartıp tastauğa bolar edi. Qazir soğan aqşa taba almay otır.

Ekonomikalıq sayasatta da qarap otırsañız – bir wqsastıq, yağni jappay qımbattau. Jastardıñ sanı ösip bara jatır. Jwmıssızdıq örşip bara jatır. Bizde de solay bolıp kele jatır. Sondıqtan da eki eldegi ahual turasında aytsaq, men bwl jerde özgeşelikten göri wqsastıqtardı köp körip otırmın.

– Iranda bolğan dünie bizde de boluı mümkin deysiz ğoy?

– Ärine mümkin. Erteñ-aq bolıp ketui mümkin.

– Soñğı swraq. Damığan 30 eldiñ qatarına äne-mine kirip qaldıq dep edik 58 orınnan şıqtıq. Osı 58 orınnıñ özi şın ba?

– Stattistikanıñ eki türi boladı. Bireui - memlekettik statistika, ekinşisi - ras statistika. Men özim memlekettik statistikağa senbeymin.

Mısalı, osı jılğı byudjettiñ tapşılığına baylanıstı ükimettiñ sözi bölek te, Halıqaralıq qarjı qorınıñ, täuelsiz sarapşılardıñ sözi bölek. Deval'vaciya turalı da da, işki jalpı önimniñ ösui turalı da pikir ärtürli.

Ärine, ärbir el öz aldına ambiciyalıq maqsattar qoyadı. Biraq ol maqsattar eldegi jağdaydı eskeretindey, realistik twrğıda boluı şart! Äytpese, qwr bos qiyalğa wqsap ketedi de, el arasında anekdotqa aynalıp ketedi!

Sosın «biz 30-dıqqa ne basqa bir «ondıqqa» kiremiz!» dep wrandata berudiñ keregi joq! Öytkeni bizdiki sekildi jalğan aqparatqa negizdelgen jüyede közboyauşılıq orın aluı mümkin. Elbasınıñ qaharına wşırap qalamız dep ministrler statistikanı qoldan jasap jiberip jatadı.

Negizi bastı wran bılay bolu kerek: «ärbir qazaq qoynauı bay elde ömir sürip jatqanın sezinu kerek!».

Bizdegi jağdaydı bilik köbinese Qırğızstan, Täjikstan sekildi mwnay men gazı joq eldermen salıstıradı. Ol metodologiyalıq jağınan müldem dwrıs emes. Bizdi mwnaylı eldermen salıstıru kerek!

Kezinde Hruşev ayttı ğoy: «20 jıldan keyin bükil sovet halqı kommunizmde ömir süredi» dep. Brejnev: «91 jılğa deyin ärbir sovet otbası baspanalı boladı» dedi. Sonıñ bäri jüzege astı ma?

Sondıqtan, meniñşe, ideologiyalıq aldamşı wrandardan bas tartıp, josparlardı naqtılau qajet. Mäselen, parlamenttik saylauğa partiya öziniñ bes jıldıq bağdarlamasımen şığu kerek, jeñse, ükimetti qwrap, sol uädelerin orındauı kerek. Orınday almasa, kelesi saylauda halıqtıñ özi ol partiyağa dauıs bermeydi. Mine, sonda ğana uädeler men josparlar bir retke keledi. Äytpese, «ne patşa öledi, ne esek öledi» degenmen jüre beremiz!

– Al osı nege kerek?

– Qaytalap aytayın, wzaq merzimge jospar qwrudıñ eş äbestigi joq. Biraq, ol josparlar bügingi künmen baylanıstı boluı tiis. Adamdar özgeristerdi däl qazir, bügin körgisi keledi. Al tım alıstağını boljap, erteñgi «kim bar, kim joq» zamanğa telip tastau, eñ aldımen, bügingi jauapkerşilikten qaşu, sosın eldi aldau dep bilemin! Alısqa barmay-aq qoyalıq, keşegi elbasınıñ joldauın alayıqşı. Ötken jılı jariyalağan joldaudıñ tağdırı ne boldı? Ol turalı bir auız söz joq! Esep pen jauapkerşilik joq jerde nätije de bolmaydı!

Mısalı, men prezident bolsam bılay ister edim. Joldau jasaymın, ükimetke tapsırma beremin. Kelesi jılı özim joldau jasardıñ aldında bir kün bwrın ükimetti, parlamentti jinap alıp esep swrar edim: «Deputattar, qanşa zañ özgerttiñder, ol zañdardan elde ne özgerdi? Qanday jaqsılıq äkeldi? Prem'er-ministr, sen meniñ aytqanımdı istediñ be?». İstemese, «davay, do svidaniya», ket!», - dep aytar edim. İstedi me, ornında qaladı. Sonday jwmıs bolu kerek qoy.

Al qazir joldaudıñ bağası basqaşa bolıp otır. Öytkeni jwrt biledi, osı joldaudıñ esebin prezident swramaytının. Söz joq, joldaudıñ işinde biraz oñ da orındı närse bar, onı joqqa şığaruğa bolmaydı. Ädemi zattar bar işinde. Biraq onıñ erteñ esebi bolmaydı. Sondıqtan meniñşe, bayağı Hruşev pen Brejnev stilindegi 20-30 jılğa deyingi josparlardan bas tartu kerek. Boldı. Halıqtı aldaudıñ keregi joq.

– Swhbatıñızğa rahmet!

Swhbattasqan: Qoyşıbek Mübarak

“The Qazaq Times”