Aqsudağı meşit. Foto: WSJ.

Täuelsiz, tanımal "The Wall Street Journal" basılımınıñ jurnalisteri Qıtayda qazan ayında ötken qwrıltaydan keyin Şınjañğa saparladı. Olar älemdegi eñ qatañ baqılaudağı osı bir avtonomiyalı territoriyanıñ şınayı kelbetin 12 kündik saparında anıq kördi. Sonday-aq, adam qwqığı taptalğan 23 mln twrğınnıñ jağdayın älemge paş etti. Jurnalister Qwmıl, Ürimji, Qaşqar, Aqsu, Hotan qatarlı wyğırlar basım köp qonıstanğan aymaqtarda jurnalistik zertteuler jasağan. Degenmen, bwl atalğan aymaqtardan tıs qazaqtar basım qonıstanğan öñirlerde, aytalıq Şınjañnıñ soltüstiginde de  qatañ baqılau jüzege asırıluda. Tömende, «WSJ» basılımı jurnalisteriniñ sapar esteligin audarıp berip otırmız.

Orta Aziyada Qıtaydıñ batıs şekarasına ornalasqan Ürimji qalası - älemdegi eñ qatañ baqılauğa alınğan qalalardıñ biri. Qıtay ükimeti «bölşekteuşi küşterge» soqqı beru üşin, Ürimjini eñ ozıq ğılım-tehnika qwral-jabdıqtarmen jabdıqtalğan täjiribe alañına aynaldırğan. Är-türli ozıq tekseru apparattarımen birge vokzalğa, ärbir aulağa, qonaq üyler men sauda ortalıqtarına, bank sekildi orındardağı kireberistiñ bärine biometriya qwrılğıları ornatılğan.  Qwqıq qorğauşılardıñ bas-basına wstağan arnayı aspaptarı arqılı jürginşilerdiñ wyalı telefondarın jäne ondağı saqtalğan qwjattardı tekseretin bolğan. Janar-jağarmay beketinde jürgizuşiler jeke kuälikterin teksertui jäne kameralarğa tüsui kerek.

Ürimji‑ Şınjañ Wyğır Avtonomiyalı aymağınıñ ortalıq qalası. Şınjañ sındı wyğırlar köp qonıstanğan öñirde bölşekteuşilerge qarsı qoldan keler barlıq mümkindikter jasalğan. Baqılaudıñ eñ jaña qwrılğıların sınaqtan ötkizetin alañ deuge boladı. Adam qwqığın qorğauşı wyımdardıñ mälimetine qarağanda, Qıtay ükimeti bwl bastamasın el kölemine jalpılastırmaq.

Jemis-jidek saudasımen aynalısatın Parhat Iminniñ (Parhat Imin) aytuınşa, söylesu aqısın töleu üşin de jeke kuäligin paydalanuğa mäjbür. Alayda, soñğı kezde jeke kuäligimen töleu kezinde tölem qabıldanbaytın bolğan. Ol jäne är retki tekseru kezinde köptegen äurelerge jolığatının aytqan. Ol bwl jağdaydıñ ne üşin ekenin anıq bilmeydi, tek: «Mümkin ükimet tarapınan baqılauğa alınğandar tizimine engen bolarmın, sondıqtan meniñ jeke kuäligimmen söylesu aqısın tapsıruıma da bwğattau qoyılğan bolar»-,  deydi.

2014 jılı Qıtaydıñ köptegen  jerlerinde jankeşti terrorlıq şabuıldar boldı. Osıdan keyin, Qıtay ükimeti baqılaudı tipti de küşeytken. Terrorlıq oqiğalardıñ tuıluın Qıtay biligi şeteldegi islamdıq dini ekstremistik wyımdardıñ jeliktirui dep sanaydı. Qazir Qıtay biligi qauipsizdik küşterine eñ ozıq tehnikalarmen jabdıqtauda. Qauipsizdik tekseruler wyğırlarğa tipti de qatañ jürgizilude.

10 qazanda ötken älemdik qauipsizdik körmesi kezinde «Guañjou yunsuñ»  (CloudWalk Technology Co) tehnologiya kompaniyasınıñ joğarı ökilderiniñ biri, Şınjañdağı qauipsizdik qızmetkerleri  100 mıñ adamdı baqılauğa paydalanğan qwrılğılar Qıtaydıñ basqa provinciyalarında 1 million adamdı baqılauğa jetetinin ayttı. Al, bwl kompaniya Şınjañdağı biometriyalıq tekseru qwrılğıların öndirgen. Degenmen, Şınjañnıñ jergilikti biligi paydalanıp otırğan bwl qwrılğılar turalı mälimet bermedi.

Qazan ayında ötken QKP-nıñ qwrıltayında Şınjañnan barğan ökilder: «Qoğam ornıqtılığı men wzaq uaqıttıq tınıştıq – qazirgi Şınjañnıñ alğa qoyğan bastı maqsatı», – degen edi. Adam qwqığın qorğau wyımdarınıñ pikirinşe, Şınjañ jağdayınan Qıtay ükimetiniñ bolaşaqtağı baqılau jwmıstarınıñ bağıtın biluge boladı degen pikirde. Qıtayda qoğamdıq baqılau qızmetinde isteytin Ju Şıñ Udıñ (Zhu Shengwu): «Qoğamdıq baqılaudan jinağan täjiribelerin eldiñ şığıs aymaqtarında jüzege asıruğa dayın. Sondıqtan, qazirgi Şınjañ jağdayı Qıtaydıñ bolaşağına da belgili därejede qatısı bar», – degen.

Jürginşilerdiñ avtoköligin jäne jeke lauazımın anıqtauda. (Jazbadağı barlıq fotonıñ kelu qaynarı – Giulia Marchi for The Wall Street Journal  ) .

WSJ basılımınıñ jurnalisteri qazandağı Şınjañğa saparları kezinde ıñğaysız äri mäjbür türde bir qatar tekseru beketterinen ötuine tura keldi. Şiñ-şiñ şiya (Xing Xing Xia/星星峡) dep atalatın bayırğı Jibek jolındağı mañızdı bekettiñ biri, äri Şınjañnıñ şığıs şekarasında tekseru tipti qatañ jürgizilude. Bwl jerde qauipsizdik qızmetkerleri sırttan kirgen barlıq kölikterdi tintip tekseredi jäne jürginşilerdiñ lauazımı turalı anıqtau alıp baradı.

Olar jurnalisterden Şınjañğa kelu maqsatın tüsindirudi talap etti.  Bwl qatarlı beketterde han wltınan bolmağan barlıq jürgizuşiler de elektrondı tekseru esikterinen ötui kerek.  Sapardıñ kelesi nüktesi 500 mıñ halqı bar Qwmıl qalasına kire beriste tağı da osınday tekseruge tap boldı. Ondağı qauipsizdik qızmetkerleri jurnalisterdi aynalası tolıqtay baqılau kameralarımen jabdıqtalğan bölmege alıp kirip, pasporttarı men jeke kuälik nömirlerin tirkeuge alğan.

Aqsudağı jol şetine qoyılğan baqılau kamerası.

Atalğan basılımnıñ jurnalisteri qalalar arasındağı joldarda är 250 metr sayın baqılau kamerasına kezdesip otırğan. Olar jäne jurnalistik zertteu üşin barğan auıldı jerlerden jergilikti ükimet qızmetkerleri jağınan eskertu alıp, ketuine tura kelip otırğan.

Uaşington  universitetiniñ antropologiya zertteuşisi Darren Biler (Darren Byler) eki jıl uaqıt jwmsap Şınjañnıñ köşi-qon mäselesin zerttegen. Onıñ Şınjañ jağdayı turalı: «Qazirgi kezdegi Şınjañ  Iordan özeniniñ batıs jağaluı men Gaza sektorına qattı wqsaydı. Izrail' ükimeti palestinalıqtardı osılay baqılap otır», – dep bağaladı.

Ürimjide wyğırlardıñ şoğırı qonıstanğan «Ardauçyau» dep atalatın alıp bazarı bar. Bwl arada aralıqtarı 200-300 metr şamasında «halıqtıq policiya beketi» dep atalatın orındar bar. Bwl orındar jürginşilerge susın beru jäne wyalı telefondarın quattau sındı qızmet körsetedi. Al şın mänisinde bwl «halıqtıq policiya beketiniñ» bastı mindeti - aynalanı qabaq qaqpay baqılauğa alu.

Al, şetelderde qaşıp jürgen wyğır azamattarınıñ aytuınşa, qauipsizdik qızmetkerler wyğır jastarın osınday «policiya beketine» alıp kirip, wyalı telefondarın tekseredi. Sondıqtan olar eki telefon paydalanuğa mäjbür. Birin qala işinde osınday tekserulerge dayın bolu üşin alıp jürse, al endi birin üyde erkin paydalanuğa istetedi.

Ar-dau-çyau – wyğırlardıñ Ürimjidegi eñ negizgi mädeniet jäne sauda ortalığı. 2009 jılı 5 şildede bolğan wltaralıq janjaldar kezinde bwl arada köp adam qaza tapqan. Qazir, bazar janındağı meşit jäne Halıqaralıq ülken bazar (International Grand Bazaar) da jabıq küyde. Oğan kiru üşin qat-qabat tekseristerden ötuge tura keledi.

Ülken bazardağı qazirgi baqılau.

Joğarıda atalğan Parhat Imin bwrın dini bwyımdar men kiim-keşekter satu dükenin aşqan. 2009 jılğı qaqtığıstan keyin qwzırlı orındar onıñ dükenin jauıp tastağan. Narazılıq bildirgen Parhat Imindi qauipsizdik küşteri tayaqqa jıqqan jäne ükimet qızmetine qarsılıq körsetkeni üşin altı ay qamauğa alğan.  Sonıñ saldarınan ayıqpas sırqatqa da şaldıqqan. Keyin de birneşe ret qamauğa alıp, sonıñ birinde naşa twtınğanı üşin segiz ay qamau jazasın bergen.

Wzaq jıldardan beri Şınjañdı qalay tiimdi basqaru mäselesi Qıtaydıñ är kezek bileuşileriniñ eñ bastı bas auırtatın taqırıbına aynalıp keldi. Qazir Şınjañnıñ halıq sanı 23 mln adamdı qwraydı. Jer kölemi 1 mln 665 şarşı şaqırımğa juıq. Qıtaydıñ jolğa qoyğan «Bir beldeu, bir jol» bağdarlamasınıñ boyında ornalasqan. 2016 jılı tamız ayında Qıtay basşısı Şi Jinpiñ bwrınğı Tibet avtonomiyasın basqarğan Çın Çungonı Şınjañnıñ Birinşi hatşısı etip tağayındağan. Ol osıdan bwrın Tibet avtonomiyasında «halıqtıq policiya beketi» arqılı tibetti tınıştandırıp, ükimetke qarsılıqtı basqan.

Qıtay resmileriniñ säuir ayındağı jasağan mälimetine qarağanda, 2017 jılı mausım ayına deyin Şınjañnıñ qauipsizdik salasına bölingen qarjısı 1 mlrd AQŞ dollarına jetken. Bwl soma 2015 jılı 27 mln dollar şamasında bolğan. Demek, Çın Çuangonıñ sayasatınan keyin qauipsizdik salasınıñ byudjeti tört esege juıq ösken. Memlekettik satıp alu önimdiriniñ körsetkişine qarağanda,  milliondağan qarajat tek jauıngerlik jattığu alañdarına bölingen (Jauıngerlik jattığu degeni qarulı küşterden tıs barlıq memlekettik mekemelerdiñ qızmetkerlerine bölşekteuşi küşterdiñ şabuılına tötep beru jönindegi jattığulardı aytıp otır - QT).

Ükimet qızmetkerlerinen tartıp jeke käsipkerlerge deyin jauıngerlik jattığuğa qatıstırıldı.

Aqın äri kinoger wyğır azamatı Tahir Hamuttıñ (Tahir Hamut) aytuınşa, jergilikti qauipsizdik tarauları mausım ayınan bastap jeke pasporttarı bar wyğır azamattarın şaqırta bastağan. Ol jäne 90 jıldarda Türkiyağa barıp oqu maqsattarında qwjattar tapsırğanın, alayda, qwjattarı arasınan bölşekteuşiler turalı jazılğan gazet tabılğanı üşin üş jıl qamauğa alınğanın aytqan. Ötken jılı pasportı bar wyğırlardıñ pasporttarın jinay bastağanda Tahir bir ükimet qızmetkerine 9 mıñ AQŞ dolları köleminde para berip, pasportın bermey alıp qalğan jäne qızınıñ auruın emdetu sıltauımen, AQŞ-qa qaşıp barıp Virdjiniya ştatınan sayasi baspana swrağan.

Memlekettik satıp alu qwjattarında körsetilgen mälimetterge qarağanda, Qıtaydağı telekommunikaciyanıñ eñ iri alıbı China Telecom kompaniyasına qarastı Qıtay baylanıs qızmetteri kompaniyası ötken jılı ükimetpen qwnı 38 dollar kelisimşartqa qol qoyıp, ükimettiñ talabımen Şınjañdağı barlıq meşitterge baqılau apparattarın ornatqan.

Şyamın qalası Meiya Pico Information kompaniyası Ürimji qalasınıñ qauipsizdik taraularımen birlese otırıp, wyalı telefondardı tekseruge arnalğan arnayı qwrılğılardı jasap şığarğan. Atalğan qwrılğınıñ paydalanu tüsindirmesi alınıp tastalğan. Kompaniyanıñ Marketing böliminiñ jetekşisi Jañ Şuefıñ (Zhang Xuefeng) arnayı jasalğan apparattıñ smartfondardağı videolar men audio jazbalardı bir sätte tekseruge arnalğanın aytqan.

Ürimji qalasındağı Şınjañ Universitetiniñ aldındağı qauipsizdik qızmetkerleri osı aradan ötken studentter men jürginşilerdiñ wyalı telefondarın tekseru kezinde, basılım jurnalisteri bwnıñ sebebin swradı. Alayda, olar onı tüsindirip beruden bas tartqan.

Li Çyañ (Li Qiang) esimdi han wltınıñ azamatı jeke käsipkerlikpen aynalısadı. Ol öziniñ mwnday tekseristerden äbden şarşağanın, bwl äreketter twrğındardıñ qalıptı ömiri men sauda-sattığına keri äserin tigizip jatqanın aytqan.

Qıtay ükimeti Şınjañda uaqıtşa qamau izolyatorlarınıñ da sanın köbeytti. Onı resmi türde «sayasi üyrenu ortalığı» dep ataydı. Öñirdegi resmi baslım «Şınjañ gazetiniñ» mamır ayındağı habarına qarağanda Oñtüstik Şınjañdağı Hotan aymağınıñ özinde eki mıñnan astam adam «üyrenu ortalıqtarında» bolğan.

Qıtay men Qırğızstan şekarasına jaqın Qaşqardan avtokölikpen jolğa şıqqan WSJ basılımınıñ jurnalisteri jartı sağattan keyin salınu üstindegi qwrılısqa kezdesti. Onıñ aynalası biik qabırğalarmen qorşalğan, al oğan ülken äriptermen «Är wlt halqı beyne anar jemisindey bir-birimen jaqın, bir-birin qapsara qwşaqtaydı» dep jazılğan. Alayda, twrğındardıñ aytuınşa bwl «üyrenu ortalığı» dep atalatın uaqıtşa qamau izolyatorı bolıp şıqtı. Ondağı küzetşiler jurnalisterdi bwl orınğa jaqındatpağan.

Hamuttıñ aytuınşa, onıñ Qaşqardağı bir tuısı islam din boyınşa ötken jinalısına qatısqanı üşin sottalğan. Al tağı bir tuısı AQŞ-tağı tuısqanına qoñırau şalğannan keyin iz-tüssiz joğalıp ketken. Qaşqardıñ jergilikti ükimet qızmetkerleri jurnalisterdiñ swrağına jauap beruden bas tartqan. Ürimji qalasımen salıstırğanda Qaşqardağı baqılau tipti de qatañ. Qaşqarda qıtay wltınıñ üles salmağı 7 payızğa da jetpeydi.

Aqsu aymağındağı twrmıstıq bwyımdar saudasımen aynalısatın Jyañ Çyañkunnıñ aytuınşa, mwnday sauda jasau üşin birneşe mıñ AQŞ dolların şığındağan eken. Oğan qosa twrmıstıq nemese as pışaqtarın satıp aluşılardıñ da jeke kuälik nömiri, sureti, wltı siyaqtı mälimetterdi estelikke alıp otıruına jäne onı qauipsizdik qızmetkerlerine jetkizip otıruına tura kelgen. Onıñ aytuınşa, barlıq pışaq bwyımdarına QR kod basılğan jäne onı satıp alğan adamnıñ barlıq jeke mälimetteri osı kodqa tirkeledi. Mwnday pışaqtı satıp alu üşin mindetti türde jeke kuäligiñizben jüruiñiz kerek deydi.

WSJ basılımınıñ jurnalisteri jasağan Şınjañ saparınıñ soñğı küni tañğı sağat 5-te äuejayğa bara jatqan jolda, bir avtokölik soñdarına tüsken. Qıtaydıñ bas qalası Beyjiñge jetkenşe beline baqılau apparatın baylağan äueserikterdiñ biri jurnalisterdiñ qimılın añdumen bolğan. Alayda, Beyjiñge jetkennen keyin ol jurnalisterdiñ bwl aytqandarın moyındamağan. Äri öziniñ äreketi olardıñ qızmet körsetuinde qamtılğan äreketter ekenin alğa tartqan. Al, äue kompaniyası bwl qızmetker äue policiyası, sapar kezindegi amandıqqa jauaptı qızmetker dep tüsindirgen.

“The Qazaq Times”