«Allajar» fil'miniñ tolıq şığuına ne kedergi?

16 jeltoqsan - Qazaqstan Respublikasınıñ özin resmi türde Täuelsiz memleket retinde jariyalağan küni jäne 1986 jılı qazaq jastarınıñ «Qazaqtı qazaq basqarsın!» degen wranmen alañğa şığuına sebep bolğan kün. Biraq... Biraq qazirgi kezde bwl eki ataulı künniñ de sayasi salmağı joq ekeni aqiqat. Öytkeni 16 jeltoqsan «Täuelsizdik alğan künimiz» dep jariyağa jar salğanımızben, 1986 jılı  jeltoqsanda alañda qanı tögilgen qazaqtıñ ruhın asqaqta almay kelemiz. Olardıñ istegen erligi bolaşaq wrpaqtıñ sanasınan sönip baradı. Al onı jañğırtatın dünieler äli «mwrağatta» jatır. Solardıñ biri «Allajar» fil'mi ekeni anıq. Iä, bwl fil'm jarıqqa şıqqan. Youtube jelisinen 2 jarım sağatın köruge boladı. Biraq  fil'm qazaq halqına tolıq jetui kerek edi. Künde bolmasa da, Täuelsizdik küni kelgen sayın är telearnadan sapalı türde körsetilui kerek edi. Alayda onıñ äli tolıq jarıq körmegen lentası jatır... Al onı şığaruğa ne kedergi? Kim neden qorqadı? Bwl swraqqa fil'm rejisseri Qaldıbay Äbenov, rejisserdiñ kömekşisi, Jeltoqsanşı Erlan Dekelbay jäne jurnalist Kölbay Adırbekwlı jauap berdi.

Erlan Dekelbay, Jeltoqsanşı: Joğarıda otırğan adamdardıñ efirde körsetkisi kelmeuiniñ birden bir sebebi – «Allajar» fil'minde basqa da özge wlttar bar, qazaqtardı sabap jatqan. Olar sodan qorqadı, wltaralıq qaqtığıs tuıp kete me dep. Tarihi derekterge süyenetin bolsaq, şın mäninde 1986 jılı qazaqtardı wrıp-sabağan Kreml'diñ sayqal sayasatı. Solardıñ nwsqauımen orıstar men qazaqtardıñ arasında ülken soqtığıs boldı. Biraq qazaqtar alañğa şıqqanda orıs halqına qarsı şıqqan joq. Ol alañda eşqanday orıs halqına qarsı qandayda bir bolmasın lozungi de bolğan joq. Jastar tek qana osı Mäskeudegi ortalıq sayasi byuro şığarğan şeşimge qarsı boldı. Ol jerde «wrıñdar-soğıñdar» degen wrandı eşkim tastağan joq. Eki kün alañda bolıp, eşkim basqa wlttarğa qarsı şığu mäselesin kötergen joq. Kerisinşe, jergilikti organdardıñ, GorKom, ObKom sındı organdardıñ joğarı jağınan kelgen nwsqau boyınşa zauıttarda armaturalar dayındalğan. Zauıtta isteytin drujinnikterge arnalğan armaturalar dayındalğan. Al drujinnikter slav'yan öñdes basqa wlt ökilderi bolğan. Solardı äkelip alañğa qoyıp qoyğan, qazaqtarmen qırqıstırıp qoyu üşin. Keyin sol armaturalardıñ barlığın 1986 jılı jeltoqsan ayınıñ 20-21 künderi aralığında jük tasitın mäşinelerdiñ üstine jiıp qoyıp suretke tüsirgen, onı aqparat qwraldarında «Demonstarnt jastar, studentter osınday armaturanı paydalanıp, soldattarğa qarsı şıqtı» dep, bizdiñ moynımızğa ildi. Al keybiri rukayatka jasap, onıñ bas jağına mata orağan, wrğan kezde öltirip almas üşin degendey. Al endi sonı zauıtqa barıp qay student jasaydı? Aytıñızşı?!

«Allajar» fil'miniñ rejisseri Qaldıbay Äbenov (ortada) pen jurnalist Kölbay Adırbekwlı jäne Jeltoqsanşı Erlan Dekelbay. Foto: QT

Biz 1986 jılğı oqiğadan keyin türmede jürgen kezde bizdi türmeden bosatıp alatın qazaq inteligenciyalarınan bireu bar ma eken, bizdiñ basımızdı qosıp qwşağına alatın ağalarımız bar ma, joq pa?» dep jürdik. Sodan 1989 jılı alğaşqı intelegenciyalardıñ biri «Qazaqfil'm» kinostudiyasınıñ rejisseri Qaldıbay Äbenov ağamız türmede otırıp kelgen Jeltoqsanşılardıñ basın qosıp, ofis berip «Jeltoqsan» degen wyım qwrıp, sonıñ negizin qalap berip, bizdiñ joğımızdı joqtadı. «Allajar» fil'min halıqqa körsetuge üles qostı. Qazaq intelligenciyasında Jeltoqsanşılardıñ alğaş basın qosqan da - Qaldıbay Äbenov. Men basqa eşkimdi bilmeymin, tanımaymın da. Men osı fil'mde Jeltoqsanşı retinde rejisserdiñ kömekşisi bolıp istedim. Mine sodan beri Qaldıbay ağamen birge kelemiz. Biraq Qaldıbay ağa osı «Allajar» fil'min jarıqqa şığaramın dep bizden de köp qiındıq kördi. Jeltoqsannıñ ızğarına bizben birge toñdı...[...] Bir emes, ondağan jıldar boyı aqparat qwraldarına da Jeltoqsan turalı taqırıpqa müldem tıyım salındı. Teledidarğa şığa almadıq, gazetke jaza almadıq. «Jas Alaş» sındı gazetterge jazılğanmen, mıqtı ıqpalı bar telearnalarğa şığa alamadıq. Televideniege de, jurnalğa da bardıq. Biz onda Ükimetti jamandayıq dep otırğan joqpız. Tek qırı men sırı aşılmağan Jeltoqsan turalı aytqımız keledi. Biz 86 jıldan bastağanda 29-30 jıldıq tarihtı, Qaldıbay ağanıñ 6 sağattıq materialın beynetaspa retinde jarıqqa şığarğımız keledi. Biraq biz oğan äli jete almay jatırmız. Oğan qarajat kerek. Qol bar, adam bar jasaytın. Biraq qarajat tapşı. Ükimetten de kömek joq.

Kölbay Adırbekwlı, jurnalist: Mwnımen («Allajar» fil'min şığarumen - red.) bäri küresip kele jatır. Küres, maydan jürip jatır. Biraq bizde mwnıñ sayasi bağası berilmey otır. Aldımen sayasi bağası berilu kerek. Ülken jinalıs bolıp, bwl sonda köterilu kerek. Onıñ orıstarğa emes, totalitarlıq jüyege qarsı bolğanı turalı mäsele köterilu kerek. Jalpı qazaq tarihında totalitarlıq jüyege qarsı 372 köterilis bolğan. Sonıñ eñ sanalısı, nätijelisi osı. Al ol nege nätijeli boldı? Sebebi bwl jerde qazaqtıñ oqığan jastarı boldı. Basqa köterilisterdegi adamdardıñ sauatı bolmadı. Al osı Jeltoqsan köterilisindegi jastar sauattı. Bwlardıñ qoyğan talabı da sauattı boldı. Olar «Är wlttıñ kösemi bolsın!» degen wrandı sayasi arenağa alıp şıqtı. 1950 jılğı jastar 37 jıldıñ quğın-sürginin kördi. Sodan olardıñ mısı basıldı. Ükimet ne dese soğan «maqwl» dedi. 60 jıldıñ jastarı da «Mäskeudiñ aytqanı bolsın» dedi. 70 jıldıñ jastarı da bwğan köndi. Al 1980 jıldıñ jastarı tirile bastadı. Olar 37 jılğı quğındı körgen joq. Bwlarda balalıq boldı, erkindeu östi. Sodan olar «orıs nege bizdi basqaradı?» dep jüyege könbedi. Onı namıs kördi. Onıñ üstine bäri oqığan közi aşıq studentter. Är eldiñ öz ökilderi öz wltınan ekenin tüsindi. Özderin basqa wlt ökiliniñ basqarğanın namıs kördi.  Osıdan keyin de olar alañğa şıqtı. Sodan keyin «wltşıl» dep wlt intelligenciyasın quğınday bastadı. Jwmıstan şığardı. Basqa wlttıñ qolşoqparı olarğa tönip twrdı.

«Allajar» fil'miniñ äli jarıqqa şıqpağan lentası osılay bir bwrışta jinalıp twr. Al onı şığaru üşin qarjılay kömek kerek. Foto: QT

Qaldıbay Äbenov, «Allajar» fil'miniñ rejisseri: 1989 jılı mağan Gollandiyadan, Şveciya, Amerikadan keldi. Mende şvedterdiñ gazeti bar. Solar kelip «Allajardıñ» materialdarın körip, Jeltoqsan turalı biraz habardar bolğannan keyin gazetterine jazdı. Şvedter "Osı uaqıtqa deyin Jeltoqsan köterilisine qatısqandarğa basqalardıñ közqarasımen qarap keldik. Biz endi tüsindik» dep, qazaq halqınan keşirim swraydı. Öytkeni olar osı künge deyin tek Mäskeudiñ aqparatın bildi. Biraq bizdiñ materialdarımızdı körip bolğannan keyin olardıñ közqarası özgerdi. Mwnıñ özi qazaq twlğalarınıñ jasağan ülken jwmısı. Onıñ işinde Zamanbek Nwrqadilov, Altınbek Särsenbaev ta bar. Olar köp eñbek etti, Jeltoqsanğa. Sodan olar (amerikalıqtar - red.) osı materialdardı alğannan keyin kelesi jılı kitap şığarıp qayta keldi. Ol kisilerdi üyge şaqırdım. Kitaptı körsetip tuıstarıma maqtanıp jatırmın «Jeltoqsan turalı osınday kitap şıqtı» dep. Bir kezde amerikalıqtar sumkasın aşıp jap-jaña 100 dollarlıq banknottarmen 10 mıñ dollardı üsteldiñ üstine qoydı. Biraq men «Jeltoqsan turalı aytqandarıñız üşin, osınday kitap şığarğandarıñız üşin rahmet. Biz osını ayttıra almay jürmiz» dep alğan joqpın. Biz ol kezde onıñ qwnın tüsingen joqpız, tüsinbegenimiz de jaqsı bolğan. Soğan qauanam. Al qazirgidey «swrqiya» bolsam, ol dollardı alıp qoyar edim. Öytkeni qazir bärimiz dollardıñ qwnın bilip «swrqiya» bolıp aldıq.

Biz mine, nietimiz osınday taza bolğan soñ da jeñiske jettik. Öytkeni bükil dünie jüzine Qızıl imperiya bolıp tanılğan, Gitler qwlata almağan, ülken soğıstarda berilmegen imperiya osı Jeltoqsan köterilisiniñ arqasında bıt-şıt boldı. Onı keyin bäri moyındadı. Sol Qızıl imperiyanıñ qabırğasın qazaq jastarı sökti. Sol qazaqtıñ batır ruhınıñ arqasında, ar namıstıñ arqasında Kavkaz, Pribaltika, Tbilisi, Baku köterile bastadı. Aşıq ayqasqa şığa bastadı. Biraq olar 89-90 jıldarı şıqtı. Sebebi qazaq köterilgennen keyin olar da köterildi ğoy. Biraq qazaq halqınıñ ruhınıñ mıqtılığın, kelbetin, keskinin, er twlğasın körsetuge bizdiñ şamamızdı keltirmey jatır. Al ol üşin Jeltoqsan turalı jazılğan är kitap balabaqşada oqıtıluı kerek, «Allajar» fil'mi är otbasında boluı kerek. «Allajardı» menen swraydı. Men onı bere almaymın. Mende kasseta joq. Onı köbeytuge küşim joq. Sondıqtan biz mäseleni basqa twrğıdan köterip üyrenuimiz kerek. Meni wrdı, men tayaq jedim degen qazir kerek emes. Kerisinşe, bizdiñ jasağan is äreketterimiz kerek. Sol is-äreketterdi jasau üşin qazir eñbek etuimiz kerek. Biz qazirgi jastarğa «Jeltoqsandı, Qayrattı bilmeydi» dep renjimiz. Al bwl jastardıñ ruhınıñ, namısınıñ joqtığınan emes, bizdiñ jasağan is-äreketimizdiñ olarğa jetpey jatqanında. Al onı isteudi qazirgi Prezident Nazarbaevten kütuimiz dwrıs emes. Öytkeni ol kisi öziniñ tarihın özi jazıp jatır. Al biz öz tarihımızdı qayta jasauımız kerek. Sol 86 jılğı Jeltoqsan oqiğasın «eske alayıq» dep 40-50 mıñ adam alañğa şığu kerek. Biraq ol orındalmas armanğa aynalıp baradı. Öytkeni 16 jeltoqsanda studentterdi eşqayda şığarmaydı. Demalıs berip, bärin quıp jiberedi. Al bas köteretin sol jastar. Olardı quıp jibergennen keyin biz ne isteymiz?! Biz isteytinimizdi istedik. Biraq bizdiñ qazaq jastarı sol totalitarlıq rejim qayta kelse, kerek bolsa bıt-şıtın şığaradı. Biraq biz öz aramızdağı, qazaq arasındağı birlikti wmıtpauımız kerek.

“The Qazaq Times”