«اللاجار» ءفيلمىنىڭ تولىق شىعۋىنا نە كەدەرگى؟

16 جەلتوقسان - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءوزىن رەسمي تۇردە تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە جاريالاعان كۇنى جانە 1986 جىلى قازاق جاستارىنىڭ «قازاقتى قازاق باسقارسىن!» دەگەن ۇرانمەن الاڭعا شىعۋىنا سەبەپ بولعان كۇن. بىراق... بىراق قازىرگى كەزدە بۇل ەكى اتاۋلى كۇننىڭ دە ساياسي سالماعى جوق ەكەنى اقيقات. ويتكەنى 16 جەلتوقسان «تاۋەلسىزدىك العان كۇنىمىز» دەپ جارياعا جار سالعانىمىزبەن، 1986 جىلى  جەلتوقساندا الاڭدا قانى توگىلگەن قازاقتىڭ رۋحىن اسقاقتا الماي كەلەمىز. ولاردىڭ ىستەگەن ەرلىگى بولاشاق ۇرپاقتىڭ ساناسىنان ءسونىپ بارادى. ال ونى جاڭعىرتاتىن دۇنيەلەر ءالى «مۇراعاتتا» جاتىر. سولاردىڭ ءبىرى «اللاجار» ءفيلمى ەكەنى انىق. ءيا، بۇل فيلم جارىققا شىققان. Youtube جەلىسىنەن 2 جارىم ساعاتىن كورۋگە بولادى. بىراق  فيلم قازاق حالقىنا تولىق جەتۋى كەرەك ەدى. كۇندە بولماسا دا، تاۋەلسىزدىك كۇنى كەلگەن سايىن ءار تەلەارنادان ساپالى تۇردە كورسەتىلۋى كەرەك ەدى. الايدا ونىڭ ءالى تولىق جارىق كورمەگەن لەنتاسى جاتىر... ال ونى شىعارۋعا نە كەدەرگى؟ كىم نەدەن قورقادى؟ بۇل سۇراققا فيلم رەجيسسەرى قالدىباي ابەنوۆ، رەجيسسەردىڭ كومەكشىسى، جەلتوقسانشى ەرلان دەكەلباي جانە جۋرناليست كولباي ادىربەكۇلى جاۋاپ بەردى.

ەرلان دەكەلباي، جەلتوقسانشى: جوعارىدا وتىرعان ادامداردىڭ ەفيردە كورسەتكىسى كەلمەۋىنىڭ بىردەن ءبىر سەبەبى – «اللاجار» فيلمىندە باسقا دا وزگە ۇلتتار بار، قازاقتاردى ساباپ جاتقان. ولار سودان قورقادى، ۇلتارالىق قاقتىعىس تۋىپ كەتە مە دەپ. تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنەتىن بولساق، شىن مانىندە 1986 جىلى قازاقتاردى ۇرىپ-ساباعان كرەملدىڭ سايقال ساياساتى. سولاردىڭ نۇسقاۋىمەن ورىستار مەن قازاقتاردىڭ اراسىندا ۇلكەن سوقتىعىس بولدى. بىراق قازاقتار الاڭعا شىققاندا ورىس حالقىنا قارسى شىققان جوق. ول الاڭدا ەشقانداي ورىس حالقىنا قارسى قاندايدا ءبىر بولماسىن لوزۋنگى دە بولعان جوق. جاستار تەك قانا وسى ماسكەۋدەگى ورتالىق ساياسي بيۋرو شىعارعان شەشىمگە قارسى بولدى. ول جەردە «ۇرىڭدار-سوعىڭدار» دەگەن ۇراندى ەشكىم تاستاعان جوق. ەكى كۇن الاڭدا بولىپ، ەشكىم باسقا ۇلتتارعا قارسى شىعۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن جوق. كەرىسىنشە، جەرگىلىكتى ورگانداردىڭ، گوركوم، وبكوم سىندى ورگانداردىڭ جوعارى جاعىنان كەلگەن نۇسقاۋ بويىنشا زاۋىتتاردا ارماتۋرالار دايىندالعان. زاۋىتتا ىستەيتىن درۋجيننيكتەرگە ارنالعان ارماتۋرالار دايىندالعان. ال درۋجيننيكتەر سلاۆيان وڭدەس باسقا ۇلت وكىلدەرى بولعان. سولاردى اكەلىپ الاڭعا قويىپ قويعان، قازاقتارمەن قىرقىستىرىپ قويۋ ءۇشىن. كەيىن سول ارماتۋرالاردىڭ بارلىعىن 1986 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ 20-21 كۇندەرى ارالىعىندا جۇك تاسيتىن ماشينەلەردىڭ ۇستىنە جيىپ قويىپ سۋرەتكە تۇسىرگەن، ونى اقپارات قۇرالدارىندا «دەمونستارنت جاستار، ستۋدەنتتەر وسىنداي ارماتۋرانى پايدالانىپ، سولداتتارعا قارسى شىقتى» دەپ، ءبىزدىڭ موينىمىزعا ءىلدى. ال كەيبىرى رۋكاياتكا جاساپ، ونىڭ باس جاعىنا ماتا وراعان، ۇرعان كەزدە ءولتىرىپ الماس ءۇشىن دەگەندەي. ال ەندى سونى زاۋىتقا بارىپ قاي ستۋدەنت جاسايدى؟ ايتىڭىزشى؟!

«اللاجار» ءفيلمىنىڭ رەجيسسەرى قالدىباي ابەنوۆ (ورتادا) پەن جۋرناليست كولباي ادىربەكۇلى جانە جەلتوقسانشى ەرلان دەكەلباي. فوتو: QT

ءبىز 1986 جىلعى وقيعادان كەيىن تۇرمەدە جۇرگەن كەزدە ءبىزدى تۇرمەدەن بوساتىپ الاتىن قازاق ينتەليگەنتسيالارىنان بىرەۋ بار ما ەكەن، ءبىزدىڭ باسىمىزدى قوسىپ قۇشاعىنا الاتىن اعالارىمىز بار ما، جوق پا؟» دەپ جۇردىك. سودان 1989 جىلى العاشقى ينتەلەگەنتسيالاردىڭ ءبىرى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنىڭ رەجيسسەرى قالدىباي ابەنوۆ اعامىز تۇرمەدە وتىرىپ كەلگەن جەلتوقسانشىلاردىڭ باسىن قوسىپ، وفيس بەرىپ «جەلتوقسان» دەگەن ۇيىم قۇرىپ، سونىڭ نەگىزىن قالاپ بەرىپ، ءبىزدىڭ جوعىمىزدى جوقتادى. «اللاجار» ءفيلمىن حالىققا كورسەتۋگە ۇلەس قوستى. قازاق ينتەلليگەنتسياسىندا جەلتوقسانشىلاردىڭ العاش باسىن قوسقان دا - قالدىباي ابەنوۆ. مەن باسقا ەشكىمدى بىلمەيمىن، تانىمايمىن دا. مەن وسى فيلمدە جەلتوقسانشى رەتىندە رەجيسسەردىڭ كومەكشىسى بولىپ ىستەدىم. مىنە سودان بەرى قالدىباي اعامەن بىرگە كەلەمىز. بىراق قالدىباي اعا وسى «اللاجار» ءفيلمىن جارىققا شىعارامىن دەپ بىزدەن دە كوپ قيىندىق كوردى. جەلتوقساننىڭ ىزعارىنا بىزبەن بىرگە توڭدى...[...] بىر ەمەس، ونداعان جىلدار بويى اقپارات قۇرالدارىنا دا جەلتوقسان تۋرالى تاقىرىپقا مۇلدەم تىيىم سالىندى. تەلەديدارعا شىعا المادىق، گازەتكە جازا المادىق. «جاس الاش» سىندى گازەتتەرگە جازىلعانمەن، مىقتى ىقپالى بار تەلەارنالارعا شىعا الامادىق. تەلەۆيدەنيەگە دە، جۋرنالعا دا باردىق. ءبىز وندا ۇكىمەتتى جاماندايىق دەپ وتىرعان جوقپىز. تەك قىرى مەن سىرى اشىلماعان جەلتوقسان تۋرالى ايتقىمىز كەلەدى. ءبىز 86 جىلدان باستاعاندا 29-30 جىلدىق تاريحتى، قالدىباي اعانىڭ 6 ساعاتتىق ماتەريالىن بەينەتاسپا رەتىندە جارىققا شىعارعىمىز كەلەدى. بىراق ءبىز وعان ءالى جەتە الماي جاتىرمىز. وعان قاراجات كەرەك. قول بار، ادام بار جاسايتىن. بىراق قاراجات تاپشى. ۇكىمەتتەن دە كومەك جوق.

كولباي ادىربەكۇلى، جۋرناليست: مۇنىمەن («اللاجار» ءفيلمىن شىعارۋمەن - رەد.) ءبارى كۇرەسىپ كەلە جاتىر. كۇرەس، مايدان ءجۇرىپ جاتىر. بىراق بىزدە مۇنىڭ ساياسي باعاسى بەرىلمەي وتىر. الدىمەن ساياسي باعاسى بەرىلۋ كەرەك. ۇلكەن جينالىس بولىپ، بۇل سوندا كوتەرىلۋ كەرەك. ونىڭ ورىستارعا ەمەس، توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى بولعانى تۋرالى ماسەلە كوتەرىلۋ كەرەك. جالپى قازاق تاريحىندا توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى 372 كوتەرىلىس بولعان. سونىڭ ەڭ سانالىسى، ناتيجەلىسى وسى. ال ول نەگە ناتيجەلى بولدى؟ سەبەبى بۇل جەردە قازاقتىڭ وقىعان جاستارى بولدى. باسقا كوتەرىلىستەردەگى ادامداردىڭ ساۋاتى بولمادى. ال وسى جەلتوقسان كوتەرىلىسىندەگى جاستار ساۋاتتى. بۇلاردىڭ قويعان تالابى دا ساۋاتتى بولدى. ولار «ءار ۇلتتىڭ كوسەمى بولسىن!» دەگەن ۇراندى ساياسي ارەناعا الىپ شىقتى. 1950 جىلعى جاستار 37 جىلدىڭ قۋعىن-سۇرگىنىن كوردى. سودان ولاردىڭ مىسى باسىلدى. ۇكىمەت نە دەسە سوعان «ماقۇل» دەدى. 60 جىلدىڭ جاستارى دا «ماسكەۋدىڭ ايتقانى بولسىن» دەدى. 70 جىلدىڭ جاستارى دا بۇعان كوندى. ال 1980 جىلدىڭ جاستارى تىرىلە باستادى. ولار 37 جىلعى قۋعىندى كورگەن جوق. بۇلاردا بالالىق بولدى، ەركىندەۋ ءوستى. سودان ولار «ورىس نەگە ءبىزدى باسقارادى؟» دەپ جۇيەگە كونبەدى. ونى نامىس كوردى. ونىڭ ۇستىنە ءبارى وقىعان كوزى اشىق ستۋدەنتتەر. ءار ەلدىڭ ءوز وكىلدەرى ءوز ۇلتىنان ەكەنىن ءتۇسىندى. وزدەرىن باسقا ۇلت وكىلىنىڭ باسقارعانىن نامىس كوردى.  وسىدان كەيىن دە ولار الاڭعا شىقتى. سودان كەيىن «ۇلتشىل» دەپ ۇلت ينتەلليگەنتسياسىن قۋعىنداي باستادى. جۇمىستان شىعاردى. باسقا ۇلتتىڭ قولشوقپارى ولارعا ءتونىپ تۇردى.

«اللاجار» ءفيلمىنىڭ ءالى جارىققا شىقپاعان لەنتاسى وسىلاي ءبىر بۇرىشتا جينالىپ تۇر. ال ونى شىعارۋ ءۇشىن قارجىلاي كومەك كەرەك. فوتو: QT

قالدىباي ابەنوۆ، «اللاجار» ءفيلمىنىڭ رەجيسسەرى: 1989 جىلى ماعان گوللانديادان، شۆەتسيا، امەريكادان كەلدى. مەندە شۆەدتەردىڭ گازەتى بار. سولار كەلىپ «اللاجاردىڭ» ماتەريالدارىن كورىپ، جەلتوقسان تۋرالى ءبىراز حاباردار بولعاننان كەيىن گازەتتەرىنە جازدى. شۆەدتەر "وسى ۋاقىتقا دەيىن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقاندارعا باسقالاردىڭ كوزقاراسىمەن قاراپ كەلدىك. ءبىز ەندى تۇسىندىك» دەپ، قازاق حالقىنان كەشىرىم سۇرايدى. ويتكەنى ولار وسى كۇنگە دەيىن تەك ماسكەۋدىڭ اقپاراتىن ءبىلدى. بىراق ءبىزدىڭ ماتەريالدارىمىزدى كورىپ بولعاننان كەيىن ولاردىڭ كوزقاراسى وزگەردى. مۇنىڭ ءوزى قازاق تۇلعالارىنىڭ جاساعان ۇلكەن جۇمىسى. ونىڭ ىشىندە زامانبەك نۇرقادىلوۆ، التىنبەك سارسەنباەۆ تا بار. ولار كوپ ەڭبەك ەتتى، جەلتوقسانعا. سودان ولار (امەريكالىقتار - رەد.) وسى ماتەريالداردى العاننان كەيىن كەلەسى جىلى كىتاپ شىعارىپ قايتا كەلدى. ول كىسىلەردى ۇيگە شاقىردىم. كىتاپتى كورسەتىپ تۋىستارىما ماقتانىپ جاتىرمىن «جەلتوقسان تۋرالى وسىنداي كىتاپ شىقتى» دەپ. ءبىر كەزدە امەريكالىقتار سۋمكاسىن اشىپ جاپ-جاڭا 100 دوللارلىق بانكنوتتارمەن 10 مىڭ دوللاردى ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويدى. بىراق مەن «جەلتوقسان تۋرالى ايتقاندارىڭىز ءۇشىن، وسىنداي كىتاپ شىعارعاندارىڭىز ءۇشىن راحمەت. ءبىز وسىنى ايتتىرا الماي ءجۇرمىز» دەپ العان جوقپىن. ءبىز ول كەزدە ونىڭ قۇنىن تۇسىنگەن جوقپىز، تۇسىنبەگەنىمىز دە جاقسى بولعان. سوعان قاۋانام. ال قازىرگىدەي «سۇرقيا» بولسام، ول دوللاردى الىپ قويار ەدىم. ويتكەنى قازىر ءبارىمىز دوللاردىڭ قۇنىن ءبىلىپ «سۇرقيا» بولىپ الدىق.

ءبىز مىنە، نيەتىمىز وسىنداي تازا بولعان سوڭ دا جەڭىسكە جەتتىك. ويتكەنى بۇكىل دۇنيە جۇزىنە قىزىل يمپەريا بولىپ تانىلعان، گيتلەر قۇلاتا الماعان، ۇلكەن سوعىستاردا بەرىلمەگەن يمپەريا وسى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ ارقاسىندا بىت-شىت بولدى. ونى كەيىن ءبارى مويىندادى. سول قىزىل يمپەريانىڭ قابىرعاسىن قازاق جاستارى سوكتى. سول قازاقتىڭ باتىر رۋحىنىڭ ارقاسىندا، ار نامىستىڭ ارقاسىندا كاۆكاز، پريبالتيكا، تبيليسي، باكۋ كوتەرىلە باستادى. اشىق ايقاسقا شىعا باستادى. بىراق ولار 89-90 جىلدارى شىقتى. سەبەبى قازاق كوتەرىلگەننەن كەيىن ولار دا كوتەرىلدى عوي. بىراق قازاق حالقىنىڭ رۋحىنىڭ مىقتىلىعىن، كەلبەتىن، كەسكىنىن، ەر تۇلعاسىن كورسەتۋگە ءبىزدىڭ شامامىزدى كەلتىرمەي جاتىر. ال ول ءۇشىن جەلتوقسان تۋرالى جازىلعان ءار كىتاپ بالاباقشادا وقىتىلۋى كەرەك، «اللاجار» ءفيلمى ءار وتباسىندا بولۋى كەرەك. «اللاجاردى» مەنەن سۇرايدى. مەن ونى بەرە المايمىن. مەندە كاسسەتا جوق. ونى كوبەيتۋگە كۇشىم جوق. سوندىقتان ءبىز ماسەلەنى باسقا تۇرعىدان كوتەرىپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك. مەنى ۇردى، مەن تاياق جەدىم دەگەن قازىر كەرەك ەمەس. كەرىسىنشە، ءبىزدىڭ جاساعان ءىس ارەكەتتەرىمىز كەرەك. سول ءىس-ارەكەتتەردى جاساۋ ءۇشىن قازىر ەڭبەك ەتۋىمىز كەرەك. ءبىز قازىرگى جاستارعا «جەلتوقساندى، قايراتتى بىلمەيدى» دەپ رەنجيمىز. ال بۇل جاستاردىڭ رۋحىنىڭ، نامىسىنىڭ جوقتىعىنان ەمەس، ءبىزدىڭ جاساعان ءىس-ارەكەتىمىزدىڭ ولارعا جەتپەي جاتقانىندا. ال ونى ىستەۋدى قازىرگى پرەزيدەنت نازارباەۆتەن كۇتۋىمىز دۇرىس ەمەس. ويتكەنى ول كىسى ءوزىنىڭ تاريحىن ءوزى جازىپ جاتىر. ال ءبىز ءوز تاريحىمىزدى قايتا جاساۋىمىز كەرەك. سول 86 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىن «ەسكە الايىق» دەپ 40-50 مىڭ ادام الاڭعا شىعۋ كەرەك. بىراق ول ورىندالماس ارمانعا اينالىپ بارادى. ويتكەنى 16 جەلتوقساندا ستۋدەنتتەردى ەشقايدا شىعارمايدى. دەمالىس بەرىپ، ءبارىن قۋىپ جىبەرەدى. ال باس كوتەرەتىن سول جاستار. ولاردى قۋىپ جىبەرگەننەن كەيىن ءبىز نە ىستەيمىز؟! ءبىز ىستەيتىنىمىزدى ىستەدىك. بىراق ءبىزدىڭ قازاق جاستارى سول توتاليتارلىق رەجيم قايتا كەلسە، كەرەك بولسا بىت-شىتىن شىعارادى. بىراق ءبىز ءوز ارامىزداعى، قازاق اراسىنداعى بىرلىكتى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

“The Qazaq Times”