J. Şäkenwlınıñ «Qaralı köş» kitabı türik tilinde jarıq kördi

Türkiya qazaqtarınıñ köş jetekşilerinen Elishan batır Älipwlınıñ ömirin arqau etken Qazaqstan Jazuışlar odağınıñ, Euraziya jazuşılar odağınıñ müşesi, jazuşı Jädi Şäkenwlınıñ «Qaralı köş» attı tarihi romanı türik tiline audarıldı. Kitaptıñ twsaukeseri 2016 jılı, 10 qaraşada Stambulda TÜYAP halıqaralıq kitap järmeñkesinde ötti.

Nwrgül Berikbolova türik tiline audarğan jäne sapalı türde «Kalender» baspasınan şıqqan kitapqa oqırman ıqılası erekşe boldı. Baspager kitapqa mwnday zor köñil böluşilik boladı dep oylamğandıqtarın ayttı. Kitaptıñ türik tilinde basılıp oqırman qolına tiyuine mwrındıq bolğan “Qazaq-türik bilim jäne zertteu qoğamı (KATEAD) törağası Serkan Dinçtürk te «äsirese Türkiyalıq qazaqtardıñ wrpaqtarı bolğan jastar 2016 jılı, 12-20 qaraşada bir apta boyı jalğasqan Stambul halıqaralıq kitap järmeñkesine kelip audarmaşığa qol qoyğızıp kitaptan alıp twruı bizdi quanttı. Şäkenwlınıñ eñbegin audartqanımızdıñ orındı bolğanın däleldedi» degendi ayttı.

Jädi Şäkenwlınıñ «Qaralı köş» attı bwl romanı osıdan altı jıl bwrın, atap aytqanda 2010 jıldıñ qaraşa ayında Almatıda jarıq körgen edi. Kitap avtorı bwl eñbeginde Türkiya qazaqtarınıñ köş jetekşilerinen, atı añızğa aynalğan Elishan Batır Älipwlınıñ ömiri men halqın erkindikke bastau jolındağı küresin şeber somdağan edi. 400 bettik kitap şıqqan kezde oqırman köñilinen şığıp tek Türkiyada emes, Qazaqstanda jäne Şıñjandağı qazaqtar arasında da ülken qızığuşılıq tuğızğan edi. Bwğan bwl kitaptıñ tek Qazaqstanda 3 ret qayta basılıp şıqqanı dälel.

Jazuşı Jädi Şäkenwlı.

Türkiya qazaqtarınıñ köşi turalı bwğan deyin jarıq körgen romandar arasında bwl kitaptıñ ornı erekşe. Öytkeni Şämis Qwmarwlı Şığıs Türkistannan Tibetke auğan qazaqtar turalı «Böke batır» jäne «Köz jası sarqılmaydı», Batırhan Qwsbegi «Zuqa batır», Jaqsılıq Sämitwlı Ospan batır turalı tört tomdıq «Sergeldeñ», Qabılhaq Külmeshanwlı Gansudan Şınhayğa auğan qazaqtar turalı «Twmandı dala», sonday-aq Zeynolla Sänikwlı Mwstafa Öztüriktiñ atası Töleubay turalı «Sergeldeñ» sındı tarihi romandar jazğanımen, olarda Türkiya qazaqtarınıñ Ündistan men Päkistandağı qiın qıstau künderi arqau bolmağan edi.

Jädi Şäkenwlı romanın jazu barısında Şığıs Türkistan, Qazaqstan, Moñğoliya jäne Türkiyağa sapar şegip köştiñ qazirgi tañda ömirde bolğan tiri quägerleri nemese olardıñ wrpaqtarımen kezdesip äñgimelesip mälimet alğan edi. Osı orayda 2008 jılı Türkiyağa kelgen saparında jazuşını biz Stambul Atatürik äuejayında qarsı alıp Türkiyadağı kezdesip söylesetin kisilerimen jolıqtıruğa dänekerlik jasağan edik. Osı orayda Stambulda Zuqa batır nemeresi Pazila Janaltay, Minan Altay, Sälimen Qırğızlı sındı aq samaylı apalar men Dälelhan Janaltay, Mädelim Çalışqan jäne Äbdijälel Inan Jahiyawlı sındı aqsaqal jäne köşbasşılarımen, Izmirde Hasen Oraltay men Şirzat Doğrı ağalar jäne Nigde qalası Altay qazaq auılında Elishannıñ nemere inisi Äteyhan Bilgin aqsaqal sındı köştiñ bası qasında bolğan adamdarmen kezdesip söylesip qaytqan edi.

Bir neşe jıl boyı jalğasqan zertteuleriniñ, qol jetkizgen mälimettteriniñ nätijesinde Şäkenwlı «Qaralı köş» romanın 2010 jıldıñ bas kezinde jazıp bitirdi. Romanda Türkiya qazaqtarınıñ Altaydan Barkölge, Barkölden Gansu men Şınhayğa ötui, Şınhay jerinde mwsılman qıtay düñgendermen qaqtısuı, söytip 1941 jılı Ündistanğa baruı jan jaqtı söz etiledi. Bükil osı oqiğalar romannıñ bas keyipkeri Elishan batırdıñ ömiri töñireginde ötedi.

Avtor türkiyalıq qazaqtardıñ köşin beyneleude nelikten Elishan batır twlğasın bas keyipker etip alğanı turalı bılay deydi: «Sol köştiñ aldıñğı leginen azuın ayğa bilegen Elishan Älipwlınıñ (1908-1943) arıstan twlğasın kördim. Köş turalı joğarıda atalğan biraz dünieler jazılğanımen däl osı kisiniñ jeke ömiri men köş bwydasın şalğayğa jetelegen kösemdigin beyneleytin arnayı kitap jazılmaptı. Biraq, osı tarihqa oraluşılardıñ onı teristeytin nemese oğan qarsı pikir bildiretin bir de biri joq eken. Jer betinde nebäri 35 jıl ğana ğwmır keşken, äke-şeşe, ağa-ini, äyel-balası jaudan qırılğan, kindiginen wrpaq qalmağan, öz tağdırın halqına arnap eñ soñında özi de şahidtikpen köz jwmğan onıñ qasietti ömiri men qayğılı tarihı kimdi bolsa da bey-jay qaldırmas edi. Qazaqta ğana emes, jer şarında sirek kezigetin aqiqi ömir men altın añızdıñ keyipkeri Elishan Älipwlı jayınan söz aşpau ädiletsizdik bolar edi».

"Qaralı köş" romanı türik tildi oqırmanğa jol tartuda.

Şäkenwlı romanı 35 jasta Ündistanda jwqpalı auru saldarınan qırşın ketken Elishan batırdıñ dünie saluımen ayaqtaladı. Elishan batır 1944 jılı qırşın ketkenmen, onın bastağan köşi jartı jolda qalğan joq. Onıñ Ospan Zayıpwlı, Hamza Jahiyawlı, Halifa Altay Ğaqıpwlı, Äteyhan Bilgin siyaqtı üzengiles joldastarı 1952 jılı köşti Türkiyağa jetkizedi. Avtordıñ romannıñ tüyinin Elishan batırdıñ nemere inisi Äteyhan Bilginniñ aradan 40 jıl ötkennen keyin Ündistanğa barıp ağasınıñ beyitin izdep tauıp basında Qwran oqıp aytqan sözderimen keltiredi:

“Assalaumağaleykum ayaulı ağa, iziñiz bolğan iniñiz izdep kelip twr sizderdi. Tım jas, bar baqıttı köre almay qırşınnan qiılıp kettiñiz-au. Siz armandağan armannıñ bäri orındaldı, ağa. Köziñiz jwmılğanşa «Türkiya, Türkiyağa» dep ketip ediñiz. Siz baqilıq bolğannan keyin arağa on jıl salıp 1953 jılı basımız qayta birigip, qandı köylek ağa-bauırlarıñız, biz – Qwsman, Halifa, Sädey, Sauıtbay, Qwlanbay, Seyithan bärimiz arttan kelgen Qalibek, Qamza, Soltanşärip, Qwsayın, Dälelhan auıldarımen qatarımız tolıqtanıp tüp qotarıla Türkiyağa köştik…

Ağa, siz ras aytıpsız. Tübi bir türik bauırlarımız bizdi jatırqağan joq. Basımızdan sipap, bauırına tarttı. Bwtağın dauıl sındırıp, japırağın jauın tozdırğan Türik bäytereginiñ bir bwtağı dep bildi. Qoldan kelgen kömekterin ayamadı. Siz armandap jete almağan jaqsı künderge sizdiñ eliñiz jetti…

Söytip jer betine tarıday şaşılğan wl-qızdarımız tügendelip, siz alañdap ketken ketigiñiz tolıp, kemtigiñiz jamaldı. Halqıñız üşin qan keşip şahid bolsañız da art jaqtağı eliñiz siz jetpegen armandarğa qol jetkizdi.

Jerşarınıñ bergi beti tügili arğı betindegi Amerika Qwrama Ştattarınıñ özi Altaydan Anadolığa deyin jeti mıñ şaqırımnan astam jol basqan bizdiñ wlı köş turalı, wlı köştiñ wlı kösemi öziñiz turalı jazdı. Qazaqtı älemdegi eñ qaysar, eñ batır halıq dep tanıdı. Siz qanmen jazğan altın şejire qazaqtı külli düniege mäşhür etti. Sizdiñ wrpaqtarıñız bügingi künde Türkiyada ğana emes, bükil Evropada baqıttı ğwmır keşip jatır. Olar özderiniñ ölmes ruhın saqtağan, qazaq sındı qasietti wlttı eşkimge bas idirmegen öziñizdey batır babalarımen maqtanadı. Ruhtanadı, wrpağınıñ wrpağına deyin sol önegeni jalğaydı. Endi mine töñirektiñ tört bwrışına tarıday şaşılğan qazaqtar Atameken – Qazaqstanğa jinala bastadı».

Iä, Türkiya qazaqtarınıñ ataları ne zobalañ jıldardı bastan ötkizse de, büginderi onıñ wrpaqtarı qazaq ğasırlar boyı añsağan atameken Qazaqstannıñ da täuelsizdik alğanın köru baqıtına ie bolıp şat-şadımen ömir keşip jatır. Biraq onıñ wrpaqtarı atalarınıñ bastan keşirgen qiınşılıqtarın wmıtuğa tiis emes. Sondıqtan «Qaralı köş» romanınıñ türik tiline audarıluı mañızdı oqiğa bolıp otır. Osı roman arqılı tek Türkiyalıq qazaqtardıñ jas buın ökilderi qana emes, sonımen qatar 80 million türik halqı da erkindik jolında qazaqtardıñ qanşama qiınşılaqtardı bastan keşirip qanşama adamdarın qwrban bergenin biletin boladı.

Sondıqtan Jädi Şäkenwlına jäne onıñ şığarmasın alğaş ret qazaq tilinde jarıq köruine jağday jasağan täuelsiz Qazaqstanğa Türkiya qazaqtarı qarızdar. Qazaqstannıñ 25 jıldığın biıl olar erekşe quanışpen toyladı.

Türkiya qazaqtarınıñ köş barısında Tibet asıp, Gimalaydan Ündistan men Päkistanğa barudağı körgen adam aytqısız qiınşılıqtarı, odan keyin Türkiyağa barıp ornalasuları alğaş ret bir roman köleminde tolıq bayandağan «Qaralı köş» romanının türik tilinde audarmasınıñ jarıq köruine at salısqan barlıq azamattarğa alğısımız şeksiz. Ol türik oqırmandarına Türkiyalıq oqırmandarğa tek Elishan batırdıñ ömirin emes, sonımen qatar qazaq halqınıñ erkindik jolında qanday da qiındıq bolsa da küresuden tayınbaytın qaysar halıq ekenin körsetetin tuındı.

Äbdiuaqap Qara,

Mimar Sinan Körkem Öner Universitetiniñ professorı,

tarih ğılımdarınıñ doktorı

baq.kz