ايگىلى شىڭعىس قاعاننىڭ الىپ يمپەرياسى قۇرامىنا تالاي تۇركى تايپالارى كىرگەنى بەلگىلى. سول تايپالاردان يمپەريانىڭ جوعارعى بيلىك بۋىنىندا قىزمەت ەتكەن تانىمال تاريحي تۇلعالار شىقتى. بۇعان ۇلى قاعاننىڭ سەنىمدى سەرىگى، اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى بولعان مۇقالى دالەل.

ال، ۇگەدەي مەن موڭكەدەن كەيىن يمپەريا تاعىنا وتىرعان قۇبىلاي حان زامانىندا دا تۇركى ءناسىلدى مىقتىلار كوپ بولدى. قىتاي مەملەكەتىنىڭ اۋماعىن نەگىز ەتكەن «يۋان» پاتشالىعىن قۇرعان قۇبىلاي ءداۋىرىنىڭ شىڭعىس قاعان تۇسىنان كوپ وزگەشەلىگى بار. كوشپەندىلىكتەن گورى قالالىق باسقارۋعا بەيىم بولعان يۋان داۋىرىندە حات-قاعاز جازىپ، وقىمىستىلىقپەن تاريحتا قالعان تۇركىلەر نەداۋىر ەدى. ەندى، سولاردىڭ ءبىرازىنا شولۋ جاساپ كورەيىك.

قۇبىلاي قۇرعان يۋان پاتشالىعى كەزىندە مادەنيەت، كوركەمونەر، ءان-جىر ايتارلىقتاي دامىعان. يۋان داۋىرىندە وتىز مىڭ شۋماق ولەڭ جازىلىپ قالدىرىلعان دەيدى دەرەكتەر. بۇعان ارينە، تۇركى جۇرتىنان شىققان قالامگەرلەر دە زور ۇلەس قوسقانى انىق. سولاردىڭ ءبىرى – قاڭلى اقىنى بۇقۇم. اقىن 1255-1300 جىلدار ارالىعىندا جاساعان. ونىڭ ولەڭدەرى كوپ ەمەس. بىراق، از جازسا دا، اتاۋلى  قالامگەر رەتىندە تانىلىپتى. اقىندىعىمەن قاتار ول، كومپوزيتور دا بولعان. بۇقۇمنىڭ قۇبىلاي ورداسىنا قالاي كەلگەنى تۋرالى مىناداي دەرەك ايتىلادى. ونىڭ اكەسى قايرانباي كەرەي تايپاسىنىڭ حانى بولىپتى. شىڭعىسحان كەرەي تايپاسىن جەڭگەن سوڭ، بالالارىن تۇتقىنعا العان. بۇقۇم قايرانبايدىڭ ەكىنشى ۇلى ەدى دەلىنگەن. الايدا، بۇل جاڭساق دەرەك بولۋى مۇمكىن. سەبەبى، ول كەزدەگى كەرەي حاندىعىنىڭ باسشىسى تۇعىرىل حان ەكەنى تاريحتان بەلگىلى. سونداي-اق، دەرەكتەردە بۇقۇمنىڭ ون التى جاسىندا-اق، قىتايدىڭ تاريحىن تولىق ءبىلىپ، ولەڭدەرىن جاتتاپ العانى ايتىلادى. قالاي دەسەك تە، قىتاي تىلىندە قالام تەربەگەن اقىننىڭ ءوز داۋىرىندەگى ۇزدىك تالانتتاردىڭ ءبىرى بولعانى داۋسىز.

قاڭلىدان شىققان تاعى ءبىر دارىن يەسى – توتو ياقياۇلى. ول دا يۋان داۋىرىندە، ياعني 1272-1327 جىلدارى عۇمىر كەشكەن. ءوز ورتاسىنا ساياسي قايراتكەر، كولباسشىلىق داڭقىمەن تانىلعان ادام. قۇبىلاي حانعا كەڭەسشى بولعان. وردانىڭ اسكەري ىستەر جەتەكشىسى، وڭ قول ءۋازىر، جياڭجى اكىمشىلىك ايماعىنىڭ سول قول ءۋازىرى لاۋازىمدارىنا تاعايىندالعان.

شىعىستا ورنالاسقان قىتايلار باتىس وڭىردە قونىس تەپكەن تۇركى جۇرتى اۋماعىن «باتىس ءوڭىر» دەپ اتاعان. سول باتىس ءوڭىردىڭ تالانتتى تۋمالارىنىڭ ءبىرى – ساعيدوللا. دەرەكتەردە «باتىس ءوڭىر اقىنى ساعيدوللا» دەگەن اتپەن قالعان قالامگەر، 1272 جىلى ومىرگە كەلگەن. قايتىس بولعان جىلى تۋرالى مالىمەت جوق. ونىڭ شىققان تەگى تۋرالى جازىلعان دەرەكتەر دە ءبىرىزدى ەمەس. ول كەي جازبالاردا قىپشاق، ەندى بىرىندە مۇسىلمان، تاعى بىرەۋىندە سەيىم دەپ ايتىلادى. ارعى اتاسى ساربۇقا، بەرگى اتاسى الاش دەپ تە ءجۇر. قالاي دەلىنسە دە، ساعيدوللا يۋان پاتشالىعىنىڭ داۋىلپاز اقىنى ءارى بىلىكتى كومپوزيتورى سانالعان. بىرنەشە جيناق تا شىعارىپتى. سول كەزدەگى جۋان ۋىنگان دەگەن زەرتتەۋشى ساعيدوللانىڭ شىعارماشىلىعىن باعالاي كەلىپ، وعان «اسپاننىڭ بورانىنداي ۇيتقىپ، تەڭىزدىڭ تولقىنىنداي الاسۇرىپ كەتەتىن، اسپاننىڭ ايداھارىنداي ايبات كورسەتەتىن، تايسان مەن حۋاسان تاۋىنداي ەڭسەلى، ساحارانىڭ الىپ قاراعايىنداي دارا تۇراتىن» دەگەن سيپاتتاما بەرىپتى. بۇگىنگە دەيىن اقىننىڭ 789 ولەڭى تابىلعان. ونىڭ ۇرپاقتارى دا ءىرى عالىم، قالامگەرلەر بولعان.

دۋلات تايپاسىنان شىققان تانىمال اقىننىڭ ءبىرى – حى تيانتيڭ. بۇل ادامنىڭ تۇركتىك اتى تۋرالى دەرەك جوق. اقىن 1247-1313 جىلدارى ءومىر سۇرگەن. تۋعان جەرى بايىرعى ءۇيسىن ورداسى اتالاتىن دۇنحۋاڭنىڭ شىعىسى دەلىنەدى. قالامگەردىڭ بەس كىتابى شىققان. سونىمەن بىرگە ول كورنەكتى اسكەري قولباسى بولىپتى.

قۇبىلاي زامانىنداعى اتاقتى اسكەري قولباسى ءارى ساياسي قايراتكەردەردىڭ ءبىرى – توتو مازارتاي بالاسى. توقتاي دەپ تە ايتىلادى. دايۇڭ دەگەن جاناما اتى دا بار. مەركىت تايپاسىنان شىققان. 1314-1355 جىلدار شاماسىندا ءومىر كەشكەن. ونىڭ وقىمىستىلىعى دا ءبىر توبە. قىتايدىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارىن سارقا وقىعان. ءبىلىم ورەسى جوعارى توتو قىتايدىڭ لياۋ، جين، سۇڭ پاتشالىقتارىنىڭ تاريحىن جازۋ بۇيرىعى تۇسىرىلگەندە، وسى اۋقىمدى شارانىڭ ساراپشى ۇلىعى بولىپ تاعايىندالعان.

تۇرك ءناسىلدى كەلەسى دارىندى تۇلعا – قاڭلى سارسەن. 1295 جىلى تۋىلىپ، 1345 جىلى قايتىس بولعان.  ول – بۇقۇمنىڭ ۇرپاعى. قىتاي دەرەكتەرىندە سارسەن-زىسان، ناۋناۋ دەپ تە اتالادى. 51 جاسىندا يۋان پاتشالىعىنىڭ استاناسى حانبالىقتا قايتىس بولادى. از عۇمىر كەشسە دە ارتىنا كوپ مۇرا قالدىرعان. بىراق، ءومىرىنىڭ سوڭىندا جوقشىلىق كۇي كەشىپتى. ءتىپتى، جەرلەۋگە كەبىن تابىلماعان. سارسەن اقىندىعىمەن قوسا تادانتتى حاتكەر، (سيالى قاۋىرسىنمەن جازاتىن كوركەم جازۋ شەبەرى-رەداكتسيا) بولعان. قىتايلار ونى حاتكەرلىكتىڭ نەگىزىن قالاپ، ەرەجەسىن جازىپ كەتكەن تۇلعا رەتىندە ءالى كۇنگە ەسىمىن ارداقتايدى. «سولتۇستىكتە زىسان، وڭتۇستىكتە جاۋ مىڭجاۋ – ەكى دەگدار، قوس گاۋھار» اتانعان.

حاتكەرلەردىڭ قاتارىنا قاڭلى بۇقانى قوسۋعا بولادى. ول دا قۇبىلاي قۇرعان يۋان پاتشالىعى زامانىنداعى كورنەكتى كوركەم جازۋ شەبەرىنىڭ ءبىرى. شانسيۋ دەگەن جاناما اتى بار. باقىلاۋشى ۇلىق بولعان. قىتاي مادەنيەتى مەن عىلىمىنا ۇلەس قوسقان تۇلعا.

حاتكەرلەر قىپشاقتاردان دا شىعىپتى. يۋان داۋىرىندەگى كوركەم جازۋ ونەرىنە اتسالىسقانداردىڭ ءبىرى قىپشاق تايبۇقا.

ال، اقىندار تۋرالى جالعاستىرار بولساق، قارلۇق تايپاسىنىڭ وكىلى تاشاننىڭ سوڭىنا مول مۇرا قالدىرعانىن كورەمىز. ونىڭ 239 ولەڭى ساقتالعان. يجى دەگەن قوسالقى اتى بار اقىن قىتاي تىلىندە قالام تەربەگەن. ول تۋرالى «تاشان ءان-مۋزىكاعا وتە شەبەر، سۋىرىپ سالما، ءبىر ەگەي تالانت يەسى» دەپ باعا بەرىلگەن.

قارلۇق تايپاسىنىڭ تاعى ءبىر تۋماسى نايجان دا اقىندىعىمەن كوزگە تۇسكەن. اۋەلى ونىڭ شىعارمالارىن جۇرت تالاسا-تارماسا وقىعان. سەبەبى، اقىن حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىن، اۋىرتپالىعىن، مۇڭ-مۇقتاجىن وزەك ەتكەن ولمەس ولەڭ جازعان. نايجاننىڭ قازىرگە دەيىن 158 ولەڭى بار. سونداي-اق، ول  وندا ەجەلگى جەر شەجىرەسى، قۇرىلىس شەجىرەسى قاتارلى دۇنيەلەر جازىلعان 16 تومدىق مۇرا قالدىرعان.

كەلەسى ايتۋلى تۇلعا – اسابۇقا. قازىرگى زامان قىتاي تاريحشىسى سۋ بيحايدىڭ «يۋان حاندىعىنىڭ تاريحى» دەگەن كىتابى بار. تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازعان اۆتور سول شىعارماسىندا يمپەريا گۆاردياسىنىڭ ىشىندە ارنايى «قاڭلى قولى» بولعاندىعىن ايتادى. مىنە وسى جاساققا قاڭلى باتىرى اسابۇقا باسشىلىق ەتىپتى. سونىمەن قاتار، قولباسشىنىڭ باتىرلىعى مەن ەرلىگىن جان-جاقتى بايانداعان.

قاڭلى تايپاسىنان شىققان كورنەكتى ادامداردىڭ ءبىرى – التىن قارا اقىن. ول اقىن عانا ەمەس، سىقاقشى دا بولعان. الايدا ونىڭ دا كوپ ولەڭى كەيىنگە جەتپەپتى. يۋان پاتشالىعىنىڭ تاعى شايقالعان تۇستا ول توعانتەمىرمەن بىرگە تەرىستىككە اتتانعان. بىراق، سودان كەيىنگى تاعدىرى بەلگىسىز.

بۇلاردان وزگە دە باتىس ءوڭىر اقىنى السەين، قارلۇق اقىنى جالەش، ارعىن اقىندارى ناعىباي، جانقيسا، قىپشاقتان سابان، داديوس، دادۋكە، تايبۇقا تاعى باسقا قالامگەرلەر بولعان دەلىنەدى.

قىسقارتا ايتقاندا، ءبىر عاسىرعا جۋىق بيلىك جۇرگىزگەن يۋان پاتشالىعى داۋىرىندە تۇرك تايپالارىنان شىققان تالاي كەمەڭگەر تۇلعا تاريحقا ءىز قالدىرعان. ءوز زامانىنىڭ مادەنيەتىنە، ونەرىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقان. ولاردىڭ حالىق الدىندا، پاتشا ورداسىندا ۇلىقتالۋى دا تەگىن بولماسا كەرەك. سەبەبى، الىپ يۋان يمپەرياسىنىڭ تاعانىن قالاعان شىڭعىسحان نەمەرەسى قۇبىلاي دا پوەزياعا جاقىن، ءتىپتى ورنەكتى ولەڭ جازاتىن ادام بولعان. قالاي دەسەك تە، قىتاي اۋماعىن نەگىز ەتىپ قۇرىلعان يۋان پاتشالىعى قىتاي تاريحى مەن مادەنيەتىنە ۇلكەن سەرپىلىس، جاڭارۋ جاساپ كەتكەنى انىق. وسى باعىتتا تۇركى ناسىلىنەن تاراعان تۇلعالاردىڭ ۇلكەن ۇلەس قوسىپ، اتى ارداقتالىپ جاتۋى سونىڭ ايعاعى.

ەسكەرتۋ: ماقالادا قىتاي جازبالارى، زەينوللا سانىك، سۇلتان جانبولات، سۋ بيحاي سەكىلدى تاريحشى-قالامگەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىنەن مالىمەتتەر الىندى. سونداي-اق، قايرات عابيتحاننىڭ اۋدارمالارى پايدالانىلدى.

«The Qazaq Times»