فوتو: The Wire

الداعى اپتادا قىتايدا قكپ-نىڭ (قىتاي كومۋنيستىك پارتياسىنىڭ) XIX كەزەكتى قۇرىلتايى وتەدى. قۇرىلتايدىڭ سول ەل ءۇشىن ماڭىزدىلىعى تۋرالى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بۇل قۇرىلتاي قىتاي ۇكىمەتىنىڭ الداعى ۋاقىتتاعى ساياساتتارىنا ناقتى باعىتتار بەرەدى. بارلىق ىشكى-سىرتقى ساياساتىنىڭ قۇبىلاسىن تۇزگەلى تۇر. ال ءبىزدى ويلاندىراتىنى قىتايدىڭ قازاقستانمەن بىردەن ءبىر شەكارالىق پروۆينتسياسى شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونومياسىنداعى جاعداي.

وسىعان دەيىن شىنجاڭدا جانە ونداعى از ساندى ۇلتتارعا جۇرگىزىلىپ وتىرعان ساياسات تۋرالى حاباردارمىز. ونداعى نانىم-سەنىم مەن ۇلتتاردىڭ تەڭ قۇقىعى عانا ەمەس، كىسى قۇقىعىنىڭ اۋىر دارەجەدە ءبۇلىنىپ وتىرعانىن بىلەمىز. ماسەلەنى بىرجاقتى جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەن بولۋى مۇمكىن دەگەن ۇمىتكە كوبىرەك جاقىن بولجامدار ايتىلعان. ايتالىق، شىنجاڭنىڭ پارتكوم حاتشىسى بولىپ كەلگەن چىن چۋانگونىڭ بىرجاقتى جانىشتاۋ ساياساتى وڭىردەگى حالىقتاردىڭ قۇقىعىن تاپتادى دەپ قارالدى. دەگەنمەن، شىنجاڭ جاعدايىنىڭ بۇل كۇيگە جەتۋى تىكەلەي بەيجىڭ بيلىگىنىڭ ساتىلاي جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنىڭ كورىنىسى ەكەنى شىن. ولاي بولسا الداعى قۇرىلتايدان كەيىن قازاقستانمەن شەكارالاس جاتقان شىنجاڭداعى قىتاي ساياساتى قالاي وزگەرۋى مۇمكىن؟

بۇل سۇراققا جاۋاپ ىزدەگەن «ازيا ازاتتىق راديوسى» (RFA) نيۋ-يورك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ساياساتتانۋشى شا مىڭنىڭ پىكىرىن سۇراعان. پروفەسسور شا مىڭ قازىرگى كەزدەگى شىنجاڭ جاعدايىنا توقتالا كەلىپ، ۇيعىرلارعا باعىتتالعان جانىشتاۋ ساياساتى جۇرگىزىلىپ وتىرعانىن اشىق ايتقان. ول XIX قۇرىلتايدان كەيىن شىنجاڭ جاعدايىندا وڭدى وزگەرىستەردىڭ بولۋى ەكىتالاي دەگەن پىكىردە.

شا مىڭ سوزىندە: «XIX قۇرىلتايدان كەيىن قىتاي بيلىگىنىڭ ۇيعىر ساياساتىندا وڭدى وزگەرىس بولمايدى. ونىڭ سەبەبى قىتاي بيلىگى ۇيعىرلاردى «قاتەرلى» دەپ قارايدى. مەنىڭشە ۇيعىرلارعا قاراتىلعان جانىشتاۋ ساياساتى، جالپىلىق جانىشتاۋعا وزگەرتىلەدى. وسىعان دەيىن ۇيعىرلارعا باعىتتالىپ كەلگەن ءدىن جورالعىلارىنا شەكتەۋ قويۋ; ۇيعىر مادەنيەتى مەن ۇيعىر تىلىنە شەكتەۋ قويۋ قاتارلىلار ەندىگى جەردە بارلىق ۇلتتارعا قولدانىلۋى مۇمكىن»، – دەگەن پىكىرىن بىلدىرگەن.

ول جانە قازىرگى شىنجاڭ پارتكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى چىن چۋانگونىڭ ساياساتى تۋرالى ايتقان پىكىرىندە: «چىن چۋانگو جۇرگىزىپ جاتقان قاتتى قۇلدىق ساياساتى شىن مانىسىندە قىتاي ورتالىق ۇكىمەتىنىڭ تاپسىرماسى. ەگەر قىتاي ورتالىق ۇكىمەتى قولداماعاندا ول مۇنداي قاتاڭ ساياساتتى جۇرگىزە المايتىن ەدى. سوندىقتان دا ول تيبەت پەن شىنجاڭدا مەيلىنشە قاتاڭ ساياسات جۇرگىزە الدى»، – دەدى.

قىتاي ورتالىق قالاسىندا الداعى اپتادا بولاتىن ءدۇبىرلى جيىن، ەلدىڭ جەر-جەرىنەن كەلگەن وكىلدەردىڭ قاتىسۋىمەن قىتاي ورتالىق ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنا اۋقىمدى وزگەرىستەر تۋرالى شەشىم قابىلدايدى دەپ كۇتىلۋدە. بۇل قىتايدىڭ ىشكى ساياساتى عانا ەمەس، كورشى ەلدەرمەن ءتىپتى الىس قۇرلىقتارمەن بولعان جاڭا قاتىناسىن قالىپتاستىرۋى عاجاپ ەمەس.

دەگەنمەن، شىنجاڭداعى ساياساتتىڭ وڭالماۋعا بەت الۋى، ونداعى تۇرعىنداردىڭ كىسى قۇقىعى تۇرعىسىنان جانە ۇلتتاردىڭ تەڭدىگى تۇرعىسىنان كەلەڭسىزدىكتەردىڭ بولۋى كورشىلەس ءبىزدى عانا ەمەس، تۇتاس الەمگە ۇلكەن الاڭداۋشىلىق تۋعىزادى. اسىرەسە شىنجاڭدا جاساپ جاتقان ەكى ميلليونعا جۋىق قازاق قانداستارىمىزدىڭ تاعدىرى كوبىرەك الاڭداتادى. شىنجاڭداعى حالىقتىڭ جاپپاي جانىشتاۋعا ۇشىراۋى، ءبىر عانا وندا جاساپ جاتقان قازاقتاردىڭ عانا ەمەس، ءبىر ۇلت رەتىندە جالپى قازاق تاعدىرىنا دا كولەڭكەسىن تۇسىرمەك.

“The Qazaq Times”