قىتايدا ءوتىپ جاتقان قكپ ۇلتتىق سەزى سول ەلدىڭ ساياسي بولمىسىندا اسا ماڭىزدى. ەل تاريحىنداعى ءىرى ساياسي وزگەرىستەر مەن رەفورمالار وسى ۇلتتىق سەزىندە جاريالانىپ جاتادى. قازىرگىدەي الەمدىك بولجاۋسىزدىق جاعدايىندا جاھاندىق گەوساياسي كارتيناعا اسەر ەتەتىن قىتاي سىندى ەلدەگى ساياسي ناۋقاندار ونىڭ ستراتەگيالىق باسەكەلەستەرى مەن كورشىلەس، ءجيى قارىم-قاتىناس جاساۋشى ەلدەردىڭ نازارىندا بولادى.
سەزدىڭ العاشقى اشىلۋىندا سويلەگەن قىتاي باسشىسى شي ءجىنپىڭنىڭ (سي تسزينپين) ۇزاق بايانداماسى، وندا ۇسىنعان جاڭا ساياسي جوبالار، كونتسەپتسيالار قازىر قۇرىلتايدىڭ ءتۇرلى جابىق ەسىكتەگى ماجىلىستەرىندە تالقىلانىپ جاتىر. سەزدىڭ قورىتىندى وتىرىسىندا قابىل الىنعان جوبالار ايقىندالادى. قكپ ۇلتتىق سەزىنىڭ داستۇرىنەن قاراعاندا ءبىرىنشى حاتشىنىڭ ۇسىنعان ساياسي جوبالارى مەن ۇستانىمدارى قابىلدانباي قالمايدى. سونىمەن، نازارىمىزدى اۋدارعان مىنا ماسەلەلەر تۋراسىندا بولىسە كەتەيىن، جەكە پىكىر رەتىندە قابىلداڭىزدار.
1. قىتاي ەكونوميكالىق ساياساتى ىشكە قاراي باعىت الادى
شي بايانداماسىندا نارىقتىق ەكونوميكادان كورى ماركسيزمگە كوبىرەك توقتالدى. وسىدان بۇرىن كوپ تالقى بولعان «ەكى اينالىم» كونتسەپتسياسىن ۇسىندى. بۇنى «ءبىرىنشى اينالىمدا ىشكى نارىق، ەكىنشى اينالىمدا سىرتقى نارىق» دەپ تۇسىنۋگە بولادى. بىلايشا ايتقاندا، شي قىتايلىق وندىرۋشىلەر مەن قىزمەتوتەۋ كاسىبى سالاسىن قىتايدىڭ ىشكى نارىقتاعى سۇرانىسىنا نازار اۋدارۋعا شاقىرىپ وتىر. سىرتقى ينۆەستيتسياعا تاۋەلدى بولماۋدى باسا ايتتى. ونىڭ ۇستىنە مەملەكەتتىڭ نارىقتى باسقارۋى جۇيەلى تۇردە كۇشەيتىلەتىنىن اشىق ايتتى. وسىعان قاراپ، الداعى ۋاقىتتا قىتاي نارىعى شەتەلدىك كاسىپورىندار مەن ترانسۇلتتىق كومپانيالار ءۇشىن قولايسىز بولا تۇسەدى. قىتاي ەندىگى جەردە تۇبەگەيلى جوسپارلى ەكونوميكاعا وتپەگەن كۇندە دە، نارىقتىق ەكونوميكانىڭ زاڭدىلىقتارىنا باعىنبايدى.
2. ەكونوميكالىق دامۋدىڭ جاڭا كونتسەپتسياسى
قىتاي بۇرىنعىداي جوعارى وسىمدەگى ەكونوميكالىق دامۋعا ءمان بەرمەيتىن بولدى. 2011 جىلعا دەيىن قىتاي رەكوردتىق كورسەتكىشتەردە ەكونوميكالىق وسىممەن دامىپ كەلگەن. شي داۋىرىندە بۇل كورسەتكىشتەر بىرتىندەپ تومەندەدى. بيىل جىل باسىندا بيلىك 5,5 پايىزدىق ءوسىمدى جوسپارلاعان، بىراق ءۇشىنشى توقسانداعى كورسەتكىش سوڭعى 3 جىلداعى ەڭ تومەن دەڭگەيگە تۇسكەن دەگەن دەرەكتەر بار. دۆق مەجەسىنە قاراعاندا بيىل قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ ءوسىمى نەبارى 3,2 پايىز بولۋى مۇمكىن ەكەن. بۇل كوپ جىلدان بەرى بولىپ كورمەگەن قۇلدىراۋ. بىراق.... بىراق، وك بۇنى ەلەمەيتىن سىڭاي تانىتتى. «ماقساتىمىز جوعارى وسىمدەگى ەكونوميكا ەمەس» دەگەن ماندەگى ءسوزدى قولدانىپ جاتىر. بۇعان دەيىن قكپ-نىڭ ەكونوميكالىق ساياساتى «جوعارى ءوسىمدى ەكونوميكالىق دامۋ» ۇستانىمى بولسا، ەندىگى جەردە «جوعارى ساپالى دامۋ» دەگەن جاڭا كونتسەپتسيانى العا شىعاردى. وسىنىڭ ءبارى شي-ءدىڭ «قىتاي ۇلگىسىندەگى مودەرنيزاتسيا» دەگەن جاڭا ساياسي جوباسى اياسىندا ۇسىنىلىپ وتىر.
3. «قاۋىپسىزدىك، قاۋىپسىزدىك، قاۋىپسىزدىك ....»
قىتاي باسشىسى كەزەكتى بايانداماسىندا «قاۋىپسىزدىك» دەگەن ءسوزدى 73 رەت قايتالاعان ەكەن. سالىستىرمالى تۇردە «رەفورما» ءسوزىن 16 رەت قولدانعان. 19-شى سەزدە «قاۋىپسىزدىك» ءسوزىن 55 رەت، «رەفورما» 70 رەت ايتقان ەدى. وسىدان-اق قاراپ بىلۋگە بولادى، قىتاي ۇكىمەتى ەندىگى جەردە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك، ۇلتتىق مۇددە ماسەلەلەرىن باستى ورىنعا قويادى. شي سوزىندە قكپ جەتەكشىلىگى كوڭىل بولەتىن ەڭ نەگىزگى ەكى ماسەلە: ءبىرىنشى – گەوساياسي قاۋىپسىزدىك، ەكىنشى – يدەولوگيالىق قاۋىپسىزدىك ەكەنىن ايتتى. بۇنىڭ ءمانى وزدىگىنەن تۇسىنىكتى بولار. شي بيلىككە كەلگەنگە دەيىن كوممۋنيستىك بيلىك ەكونوميكالىق دامۋدى ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ كەلگەن.
4. «تايۋان (تايۆان) ماسەلەسى – قىتايدىڭ ءوز ماسەلەسى».
ءدال وسىلاي ايتتى. ەندى تايۋان ماسەلەسىنە قىتاي ءتىپتى دە قاتاڭ ۇستانىمدى ساقتايدى. ءتىپتى، كەيبىر بولجاۋدا الداعى 5 جىل ىشىندە بۇعازدا سوعىس بولۋى مۇمكىن ەكەنىن دە ايتادى. بۇنىڭ ىقتيمالدىعى جوعارى، بەيجىڭ تايۋانعا دەگەن قىسىمدى تۇراقتى تۇردە جوعارلاتادى. قىسىم قاشان دا اگرەسسياعا الىپ كەلەدى. تاپ وسى تايۋان ماسەلەسىندە شي «بۇل كوممۋنيستىك پارتيانىڭ جاڭا عاسىرلىق مىندەتى جانە مىندەتتى تۇردە جۇزەگە اساتىن ءىس» دەپ قايتالادى. بىلتىر قكپ 100 جىلدىعى بولدى، ول تۋراسىندا شي «ءبىز پارتيانىڭ العاشقى عاسىرلىق مىندەتىن تابىستى ورىندادىق» دەگەن. ال، تايۋاندى قىتايمەن بىرىكتىرۋ شي العا قويىپ وتىرعان قكپ-نىڭ ەندىگى باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى.
5. جاھاندىق دەڭگەيدەگى ارميا
حالىقتىق-ازاتتىق ارمياسىن جاھاندىق دەڭگەيدەگى قۋاتتى ارمياعا اينالدىرۋ باستاماسىن كوتەردى. قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن باستى ورىنعا قويعان قىتاي ەندىگى جەردە قورعانىس سالاسىنا ينۆەستيتسيالاۋدى ماكسيمالدى دەڭگەيگە كوتەرەدى. رەسەي-ۋكراين سوعىسى جانە ونىڭ قازىرگى ناتيجەسى قىتايعا ۇلكەن ساباق بولعانى انىق، شي ءسوز اراسىندا قورعانىس سالاسىنداعى ۇشقىشسىز ۇشۋ اپپاراتتارى مەن جاساندى سانا تەحنولوگياسىن باسا دامىتۋدى اتاپ كەتتى. قىتاي قورعانىس سالاسىندا وزىنە ەڭ قاجەتتى تەحنولوگيالاردى مەملەكەتتىك ينۆەستيتسيامەن باسا دامىتادى. ونىڭ اسەرىندە اقش-تان تارتىپ جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، وشا ەلدەرى، ءۇندىستان، تىنىق مۇحيت ەلدەرىنە دەيىن قورعانىس سالاسىن ينۆەستيتسيالاۋ ارتادى. بۇل تۇراقتى تۇردە جاھاندىق قاۋىپسىزدىككە قاتەر توندىرە بەرەدى.
6. ءۇشىنشى وكىلەتتى كەزەڭ
شي تالاسسىز ءۇشىنشى وكىلەتتى كەزەڭگە وتىرادى (قانداي دا ءبىر توسىن جاعدايلار بولماسا). سەزدىڭ ەكىنشى كۇنىنەن-اق، قىتايدىڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالارى، كوميسسيالار ءبىر ۋاقىتتا ونىڭ ليدەرلىگى تۋرالى ۇگىت-ناسيحاتقا ۇقسايتىن سوزدەر ايتا باستادى. بىلايشا ايتقاندا ادالدىعىن تانىتا باستادى. دەگەنمەن، نارازىلىق تا جوق ەمەس. بيلىكتىڭ جوعارى ەتالوندارىنان بولماسا دا بەلگىل دەڭگەيدە قارسىلىقتىڭ بار ەكەنى انىق بايقالىپ تۇر. بەيجىڭ قالاسىنداعى ۇلكەن كوپىرگە شي-گە قارسى پلاكات ءىلىنىپ، بۇل دا ءبىر ەلەۋلى وقيعا رەتىندە تاريحا قالدى. ال، مەملەكەتتىك باق ونداي نارازىلىقتىڭ بار ەكەنىن ەشقاشان ايتقان ەمەس، ايتپايدى دا.
7. بيلىك فراكتسيالارىندا شي بيلىگىنە قارسى كۇشتەر بار ما؟
مەنشە بار. بۇل جولى بۇرىنعى قىتاي توراعاسى 96 جاستاعى جاڭ زىمىن (تسيان تسزەمين) مەن سول كەزدەگى پرەمەر جۋ رىنجي (چجۋ رۋندجي) سەز العاسىنا قاتىسپادى. شيمەن بىرگە سەزگە قاتىسپاۋدىڭ ءوزى قارسىلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى دەۋگە بولادى. ال، شيگە ورنىن بەرگەن الدىنعى قىتاي توراعاسى حۋ بولسا جۇرتپەن بىرگە ءشيدىڭ بايانداماسىندا قول سوققان جوق. سالقىن وتىردى. بىلاي قاراساڭ بۇلاردىڭ ماڭىزى جوقتاي كورىنگەنىمەن، بۇل قىتايدىڭ بيلىك فراكتسيالارىنداعى قايشىلىقتىڭ ءبىز ويلاعاننان دا كۇشتى ەكەنىن كورسەتەدى.