فوتو: اشىق دەرەككوزدەن الىندى

كيىز ءۇي ساحارا مادەنيەتىنىڭ، ساۋلەت ونەرىنىڭ بيىك شىڭى، كوشپەلىلەردىڭ باس-پاناسى. نەسىپبەك ايتۇلى قازاقشا سويلەتكەن، قىتاي اقىنى بو-تسزيۋي-ي :

كيىزىنە ءجۇنى كەتكەن مىڭ قويدىڭ،

شاڭىراعى قايىڭىنان كۇنگەيدىڭ.

ءارى بەرىك، ءارى ىڭعايلى، ءارى اسەم،

دەي المايمىن اعاشىنا ءمىن قويدىم،- دەپ قازاقتىڭ كيىز ءۇيىن تامسانا جىرلاعان ەكەن. ءبىز بۇل ولەڭ جولدارىنان اقتىلى قويدىڭ جۇنىنەن جاسالعان قازاق كيىز ءۇيىنىڭ ەرەكشە كوز تارتاتىنىن اڭعارامىز. ال وسى كيىز ءۇيدىڭ ەڭ جوعارعى بولىگى، ءپىشىنى كۇمبەز ءتارىزدى، ۋىقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ تۇراتىن، ۇيگە كۇن ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ، جارىق سىيلاپ ءارى ءۇيدىڭ ورتاسىنا جاعىلعان وتتىڭ ءتۇتىنىن سىرتقا شىعارىپ تۇراتىن كيىز ءۇيدىڭ نەگىزگى سۇيەكتەرىنىڭ ءبىرى، قازاق ءۇشىن ەرەكشە قاسيەتتى شاڭىراق تۋرالى نە بىلەمىز؟ جانە ول قالاي جاسالادى؟ ەندىگى اڭگىمە وسى تۋرالى بولماق.

قازاق حالقى شاڭىراق دەگەن سوزگە كوپتەگەن ۇعىمداردى سيدىرعان. ەرتەدە قازاقتار ءبىر اۋىلدىڭ، اۋلەتتىڭ، رۋدىڭ جان سانىن شاڭىراق ارقىلى انىقتاعان. بۇل جەردە ءبىر وتباسىنداعى بارلىق جاننىڭ سانى ءبىر شاڭىراق استىندا بولعان. وزىمىزگە بەلگىلى «شاڭىراق سالىعى» دەگەن سالىق تۇرىدە بولعان. ال قازاق اتانىڭ مۇراگەرى رەتىندە، ءۇيدىڭ ورنىن كەنجە ۇلىنا باستىرىپ، ول وتىرعان ءۇيدى «قارا شاڭىراق»، «ۇلكەن ءۇي» دەپ ەرەكشە قۇرمەتپەن قاراعان. اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ «رايىمبەك، رايىمبەك» داستانىندا:

قارا تاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،

قارا جورعا شايقالىپ كوشكە ەرەدى.

قارا كۇندى جامىلىپ قارا قازاق،

قارا ءتۇندى باسىنان كەشكەن ەدى.

قارا قايعى كورسەتپەي ەشەڭەنى،

قارا جاۋى قاناتىن كەسكەن ەدى.

شىلعاۋ بولىپ قىزداردىڭ كەستەلەرى،

تالاي قارا شاڭىراق وشكەن ەدى،- دەپ كۇڭىرەنە جىرلايدى. «تالاي قارا شاڭىراق وشكەن ەدى» دەگەن ولەڭ جولدارىنان ءبىز، «قان كەشۋ، قاساپ زاماىنداعى» جوڭعار شاپقىنشىلارىنان تالاي اۋىلدىڭ، تالاي ادامداردىڭ جەر قۇشقانىن بىلەمىز. شاڭىراقتىڭ ەرەكشە قاسيەتكە جانە ماعىناعا يە ەكەنىن بۇگىنگى كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرىنەن دە كورۋگە بولادى. قر ەڭبەك سىڭىرگەن سۋرەتشىسى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى ءۋاليحانوۆ شوت-امان ىدىرىسۇلى مەن  ساۋلەتشى مالىبەكوۆ جانداربەك ەلتاڭبامىزعا كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىن بەينەلەگەن. وندا شاڭىراق: الەمنىڭ تۇتاستىعىن، وشاقتىڭ اماندىعىن، بىلدىرەدى، بۇكىل قازاق ەلى ءۇشىن تىرشىلىكتىڭ، شەكسىز ءومىردىڭ نىشانى،- دەلىنگەن. بۇل سيپاتتاما جوعارىدعى مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ ولەڭ جولارىمەن سايكەس كەلىپ تۇر.

نەگىزىنەن شاڭىراق شاڭ جانە قاراق دەگەن ءتۇبىر سوزدەردەن بىرىككەن تۋىندى ءسوز. تۇرىك سوزدەرى بويىنشا شاڭ ءتۇبىرى «تاڭ شاپاعىن» ال «قاراق» ءتۇبىرى «كوز، قاراشىق» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ءسوزىمىزدى اكادەميىك ءابدۋالي قايداردىڭ سوزىمەن دالەلدەسەك، زەرتەۋشى عالىم : شاڭىراق ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى «شاڭ» ءسوزى دەپ، سوزبە-ءسوز ماعىناسى «جارىققا قاراۋ» دەگەن ۇعىم بەرەدى. وسى ارقىلى تاڭەرتەڭ تۇڭىلىك اشىلعاندا ءۇي ىشىندەگىلەر شاڭىراق ارقىلى ەڭ ءبىرىنشى جارىق دۇنيەنىڭ نۇرى شاشىلعان كۇن ساۋلەسىن كورۋىنە بايلانىستى، «تاڭدى كورۋ نەمەسە تاڭ شاپاعىنا قاراۋ» ماعىناسىنداعى ەكى ءسوزدىڭ بىرىگۋىنەن شاڭراق ءسوزى جاسالادى،-دەيدى.

كيىز ءۇيدىڭ نەگىزگى سۇيەگى سانالاتىن شاڭىراقتىڭ دا وزىندىك جاسالاتىن بارىستارى بار. قازاقتا «ورمان ارالاعان ءۇيشى بولادى، ەل ارالاعان سىنشى بولادى» دەگەن ماقال تەككە ايتىلماعان. ادەتتە كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگىن جاسايتىن شەبەردى ءۇيشى دەپ اتايدى. ال وسى ۇيشىلەر كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگىنە لايىقتاپ، تۇزۋلىگىن، مىقتىلىعىن، ۇزىن-قىسقالىعىن،  جۋان-جىڭىشكەلىگىن كوزدەرىمەن كورىپ ءجۇرىپ كەسىپ الادى. كوپ جاعدايدا ۇيشىلەر جارامدى دەگەن اعاشتاردى، مامىر، ماۋسىم، شىلدە ايلارىندا كەسىپ الىپ، سىرتقى قارا قابىعىن ارشىپ كولەڭكەدە كەپتىرەدى. كولەڭكەدە كەپتىرۋ سەبەبى اعاش جارىلىپ نەمەسە سىزات تۇسپەۋ ءۇشىن بولسا كەرەك. قۇرعاپ قاڭسىماۋى ءۇشىن سۋىق سۋ بۇركىپ وتىراتىن بولعان. ال كەيبىر ۇيشىلەردىڭ سيىردىڭ جاس تەزەگىمەن سىلاپ تاستايتىن كەزدەرى دە كەزدەسىپ جاتادى. كوپ جاعدايدا كەرەگە، ۋىقتاردىڭ كولەڭكەدە كەپتىرىلۋ مەزگىلى 40-50 كۇن بولسا، ال شاڭىراق اعاشىنىڭ كەپتىرىلۋ مەزگىلى 60-70 كۇن اينالاسىندا. ەندىگى جەردە كەپتىرىلگەن اعاشتى پايدالاناتىن كەرەگىنە قاراي يۋگە، بۇراۋعا تۋرا كەلەدى. ول ءۇشىن كەپكەن اعاش سىنىپ كەتپەۋ كەرەك ەكەنىن باستى كوزدە ۇستالادى. اعاشتى قالاي يسە، سولاي يكەمگە كەلۋى ءۇشىن مورعا سالىپ بالقىتادى. ال مور دەگەنىمىز ۇزىننان قازىلعان شۇڭقىرعا قويدىڭ قيىن سالىپ تۇتادى دا ۇسىتنە دىمقىل كوڭ توگىپ بىقسىتىپ جاققان ىستىق قوردا. كەيدە قولامتا دەپ اتايدى. وسى مورداعى قي لاپىلداپ جانىپ كەتپەس ءۇشىن ۇستىڭگى قاباتىنا جىلقىنىڭ جاس تەزەگىن ۇنتاقتاپ سالىپ، وتتىڭ لاپىلداپ جانىپ كەتپەۋىنىڭ الدىن الادى. موردا اعاش ابدەن بالقىعاننان كەيىن تەزگە سالىپ تۇزەيدى. تەز تۋرالى زەرتەۋشى جاردەم كەيكىن «قازاقتىڭ اتاۋلارى مەن بايلامدارى» دەگەن كىتابىندا: جەرگە مىقتاپ ورناتىلعان ءۇش اياقتى، ورتاسى كەرتىلىپ ويىلعان اۋىر، قاتتى، جۋان ارقالىق، باقاۋىز اعاش. قازاقتىڭ «تەز باسىندا قيسىق اعاش جاتپايدى» ماتەلىنىڭ ءتۇپ توركىنى وسى پروتسەستەن شىقسا كەرەك،-دەپ انىقتاما بەرەدى. موردا جاقسى بالقىپ، تەزدە دۇرىس يىلمەگەن اعاش، ۋاقىت وتە كەلە ءوزىنىڭ تابيحي بولمىسىنا تارتىپ، ءۇيدىڭ ادەمىلىگىنە نۇقسان كەلتىرەدى. سوندىقتاندا ۇيشىلەر كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگىن جاساردا مورلاۋ مەن تەزگە سالۋعا ەرەكشە ءمان بەرەدى. كوپ جاعدايدا شاڭىراقتى قايىڭ اعاشىنان جاسايدى. ويتكەنى قايىڭ اعاشى ءارى مىقتى، ءارى كورەر كوزگە وتە سىندارلى كورىنەدى دە بۇتاقسىز كەلەدى.

ۇيشىلەر ەڭ الدىمەن شاڭىراقتىڭ توعىنىن جاسايدى. توعىن دەپ شاڭىراقتىڭ دوڭگەلەك شەڭبەرىن ايتادى. ەكى نەمەسە ءتورت اعاشتى ءيىپ قوسىپ، ءبىر شەڭبەر جاسايدى. توعىن جاسالىپ بولعان سوڭ تۇڭىلىكتى كوتەرىپ تۇراتىن، بالاۋسا تال اعاشىنان كۇلدىرەۋىش قويادى. كۇلدىرەۋىشتىڭ سانى ءار ءتۇرلى، 3-6-9-عا دەيىن بولادى. شاڭىراقتىڭ ۇلكەن-كىشىلىگىنە قاراي كۇلدىرەۋىش سانى ارتىپ نەمەسە كەمىپ وتىرادى. ال وسى كۇلدىرەۋىشتەر جيىرىلىپ نەمەسە ىدراپ كەتپەۋ ءۇشىن كەپىلدىك اعاش ورناتادى. ءۇيدىڭ ىشىنەن قاراعاندا شاڭىراق ادەمى كورىنۋى ءۇشىن كەرتىپ ءتۇرلى ورنەكتەر سالادى. ەڭ سوڭىندا شاڭىراقتىڭ سىرت جاق كەنەرەسىنەن ىشىنە قاراي جوعارى شاپشىتا كوز ورناتادى. بۇل كوزدەرگە ۋىقتىڭ قالامى (ۇشى) سۇعىلادى. كوز دوڭگەلەك نەمەسە ءتورت قىرلى بولىپ ويىلادى.  توعىنىن جاسالىپ، كۇلدىرەۋىشى قويىلىپ، كەپىلدىگى ورناتىلىپ، كوزى ويىلعان سوڭ شاڭىراقتى، كورەر كوزدىڭ جاۋىن الۋ ءۇشىن بويايدى. كوپ جاعدايدا قازاقتار ءۇيدىڭ ءاربىر ماتەريالىن قىزىلمەن بوياعان. وسىلايشا قازاقتىڭ كيىز ءۇيىنىڭ شاڭىراعى دايىن بولادى.

قۋانالى الماسبەكۇلى