گۋيليندەگى كەزدەسۋ: ورىس پەن قىتايدىڭ ءماجبۇرلى ىنتىماقتاستىعى

سونىمەن، اقش جانە ونىڭ باتىستىق وداقتارىنىڭ بەيجىڭ مەن ماسكەۋگە قىسىمى كۇشەيىپ تۇرعان تۇستا، قىتاي مەن رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى باس قوسىپ، بىرلەسكەن مالىمدەمە جاسادى. ولار بۇل مالىمدەمەسى ارقىلى باتىس ەلدەرى العا تارتقان ادام قۇقىعى مەن دەموكراتيا قۇندىلىقتارىنا دا ءوز نۇسقاسىمەن قارايتىنىن، ەندىگى جەردە حالىقارالىق ەرەجەلەرگە دە ءوز نۇسقالارىن ۇسىناتىنىن كورسەتتى. ساراپشىلار ماسكەۋ مەن بەيجىڭ باتىسقا قارسى ستراتەگيالىق باسەكەگە دايىندالدى دەپ بولجاۋدا.

گۋيليندەگى باس قوسۋ

رەسەي ءسىم باسشىسى سەرگەي لاۆروۆ پەن قىتاي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۋاڭ ي قىتايدىڭ گۋيليڭ (Gui Lin) قالاسىندا باس قوسقان.  جاھاندىق كۇردەلى ساياسي جاعدايداعى تاريحي كەزدەسۋگە گۋليننىڭ تاڭدالىپ الىنۋى دا سيمۆولدىق ماننە يە. بۇل قالا كەزىندە قىتاي-اقش، قىتاي-كسرو قاتىناسىنىڭ تاريحي ەسكەرتكىشى دەۋگە بولادى. جاپونياعا قارسى سوعىستا اقش اۋە كۇشتەرى وسى قالانى اۋە بازا ەتكەن، كەيىن ونى كەڭەس وداعى دا پايدالانعان. ەندى مىنە وسى ارادا ماسكەۋ مەن بەيجىڭ ءسىم جەتەكشىلەرى ورتاق مالىمدەمە جاساپ، اقش باستاعان باتىستىق كۇشكە قارسى بىرىككەنىن بايقاتتى.

وسىدان از عانا بۇرىن قىتاي دەلەگاتسياسىن باستاپ بارعان ۋاڭ ي الياسكادا بايدەن ۇكىمەتىنىڭ جوعارى جەتەكشىلەرىمەن كەزدەسكەن. كەزدەسۋدىڭ قالاي بولعانى بەلگىلى. تاراپتار ءبىرىن-ءبىرى اياۋسىز سىناپ، سالقىن سويلەپ، سىرت تارتىپ تاراسقان. سودان كەيىن بىردەن لاۆروۆپەن كەزدەسۋى ارينە ديپلوماتيالىق مانگە دە يە. بىراق، بۇل كەزدەسۋ ەرتەرەك جوسپارلانعان.

ەڭ قىزىعى ورىس-قىتاي سىرتقى ىستەر جەتەكشىلەرى كەزدەسىپ جاتقاندا ورىس ءباسپاسوزى شۋلاپ قويا بەردى. ولار لاۆروۆتىڭ قىتاي ساپارىن باتىسقا قارسى، اسىرەسە انتيامەريكالىق بوياۋى بار دەپ ءتۇسىندىردى. لاۆروۆ پەن ۋاڭ ي اراسىنداعى كەزدەسۋ تۋرالى پىكىر بىلدىرمەگەن رەسەيلىك اقپارات قۇرالى كەم دە كەم بولار. باسىم كوبى ەكى ەل مينيسترلەرىنىڭ كەزدەسۋى ماسكەۋ مەن بەيجىڭنىڭ باتىسپەن مامىلەسى ورتاق قيىنشىلىقتارعا تۇس كەلىپ تۇرعان كەزگە تۋرا كەلگەنىنە باسا نازار اۋدارىپتى.

ارينە، ماسكەۋ دە، بەيجىڭ دە باتىسپەن قارىم-قاتىناسى ەڭ ناشار كۇيدە تۇرعانىن بىلەدى، سوندىقتان دا ورىس-قىتاي اراسىندا قاتىناستاردىڭ جاڭا فورماسىن ورناتۋعا تالپىناتىنىن ورىس اقپارات قۇرالدارى ورەكپۋدەن بۇرىن بولجانعان. سايتىمىزدا دا وسى تاقىرىپتا سان مارتە بولجامدار ايتىلعان. بۇل ارادا سونىڭ بىرقاتارىن قايتالاۋعا، كەيبىر جاڭا سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى.

بولجاۋدى-بولجاۋسىز ورىس-قىتاي وداعى

بۇعان دەيىن ماسكەۋ مەن بەيجىڭنىڭ وداقتاسۋىنا كەدەرگى بىرقاتار ماسەلەلەر توڭىرەگىندە جازعان ەدىك (مىنا سىلتەمەدەن قاراڭىز: https://qazaqtimes.com/article/81774 ). ولاردى ىنتىماقتاسۋعا يتەرمەلەگەن فاكتورلاردى دا اتاپ وتكەمىز (مىنا سىلتەمەدەن كورە الاسىز: https://qazaqtimes.com/article/84400 ).  بۇل ارادا بولىمدى جانە بولىمسىز ورىس-قىتاي وداعى تۋرالى كەيبىر جاڭا دايكتەردى عانا ايتىپ وتەلىك.

انىعىندا، كوپتەگەن ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرىن ەسكەرسەك، تەرريتورياسى شەكارالاس، ىشكى امبيتسياسى كۇشتى جانە كەرەعار ەكى الپاۋىت وزدىگىنەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي وداقتاسۋ مۇمكىندىگى از ەدى. بۇعان تاريحي فاكتورلار دا كوپ اسەر ەتەدى. قىتاي مەن رەسەي ورتاسىندا ەڭ العاش 1689 جىلى «نەرچينسك بىتىمىنەن» تارتىپ، ودان كەيىنگى «ايحۋەي كەلىسىمى» جانە «بەيجىڭ كەلىسىمى» سەكىلدى كەلىسىمدەر دەرلىكتەي قىتايلار تارابىنان تەڭسىز تاريحي شارت سانالىپ كەلەدى.  ولاردا ءوزىنىڭ ءالسىز كەزدەرىندە رەسەي تەڭسىز شارتتارمەن مۇددەلەرىن كەرى ىسىردى دەگەن تۇسىنىك بار. قحر قۇرىلا سالىپ ماۋ زىدوڭ (ماو تسزەدۋن) سالىپ ۇرىپ ماسكەۋگە بارىپ ستالين تارابىنان ەلەنبەي قالۋى، كەيىن كەڭەس وداعى ۇسىنعان شارتتاردا شەكارا اتتاعان مۇمكىندىكتەردى تالاپ ەتۋى وسىنىڭ ءبارى ورىس-قىتاي قارىم-قاتىناسىنىڭ تاريحىنا جازىلىپ قالعان.

بۇدان تىس رەسەيدىڭ ىشكى فاكتورلارى دا ەكى ەلدىڭ وداقتاسۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى. قاراپايىم رەسەيلىكتەر دە قىتايعا دەگەن سەنىم از. ونىڭ ۇستىنە، رەسەيدە ەۋروپاعا ۇمتىلۋدى، قازىرگى قايشىلىقتى جويىپ، باتىسقا بەت بۇرۋدى قولداۋشىلار دا بار. ال، قىتايدىڭ كۇشەيۋى رەسەيدىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعى مەن قاۋىپسىزدىگىن قامتىعان ۇلتتىۇق مۇددەسىنە ۇزاق مەرزىمدىك قاتەر توندىرەدى دەگەن الاڭداۋشىلىق ماسكەۋ بيلىگىنىڭ كوكەيىندە قوڭىراۋلاتىپ تۇر.

شەتەلدىك ساراپشىلار قىتاي مەن رەسەيدىڭ بۇل قادامدارىن ءالى دە تۇبەگەيلى وداقتاستىق دەپ سانامايدى. ايتالىق، باتىس ميچيگان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ۆان يۋانگاڭ قىتاي مەن رەسەي ورتاسىنداعى ساياسي-اسكەري ىنتىماقتاستىقتىڭ ارتىپ كەلە جاتقانىن مويىندايدى، بىراق ماسكەۋ مەن بەيجىڭ ءالى وداقتاس بولۋ دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن جوق دەپ قارايدى. بۇدان ءبىر كۇن بۇرىن پروفەسسور ۆان VOA اگەنتتىگىنە بەرگەن پىكىرىندە: «ەكى ەلدىڭ وداقتاسۋىنا شارت-جاعداي تولىق ءپىسىپ جەتىلگەن جوق. بۇل ارا دا ورتاق مۇددە بار ما، جوق پا، ماسەلە سوندا. سەبەبى، ورتاق مۇددەنىڭ بولۋى تۇراقتى وداقتاس بولۋدىڭ العى شارتى»، – دەگەن ەكەن.

ونىڭ ايتۋىنشا قىتاي مۇددەلەردى ورتاقتاستىرا وتىرىپ وداق بولۋدان كورى، سەرىك بولۋدى تالداعىسى كەلەدى. بىلايشا ايتقاندا بەيجىڭ ءۇشىن قازىر ماسكەۋمەن وداق بولۋدىڭ ۋاقىتى كەلگەن جوق. قازىرگە دەيىنگى الەمدىك تاجىريبەدەن الىپ قاراعاندا وداق بولۋدىڭ ەكى ءتۇرى بار. ءبىرىنشىسى – ورتاق شارت جاساسۋ ارقىلى وداق قۇرۋ، ەكىنشىسى – تۇبەگەيلى ورتاق مۇددەگە يە بولعان جاعدايدا ەشقانداي شارتسىز تابيعي وداق قالىپتاسۋى (مىسالى اقش پەن يزرايل سەكىلدى).  «وداقتىڭ كەلىسىمى بار ما، جوق پا، ماڭىزدى ەمەس، – دەيدى ۆان، – ماڭىزدىسى –  ەكى ەلدىڭ ورتاق مۇددەلەرى بار ما. ەكى ەلدىڭ مۇددەلەرى ورتاقتاسسا اقش پەن يزرايل سياقتى كەلىسىمسىز تۇراقتى وداق بولا الادى.  قازىرگى ۋاقىتتا قىتاي دا، رەسەي دە اقش-تىڭ سانكتسيا قىسىمىنا ۇشىرادى. سوندىقتان حالىقارالىق ساياساتتاعى كۇشتەر تەپە-تەڭدىگى تۇرعىسىنان ەكى تاراپتىڭ ينتەگراتسياسىن وسىنداي كۇيگە كەلدى»، – دەيدى.

ورىس-قىتاي وداعى تۋرالى پىكىرىندە نيۋ-يورك سيتي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ساياساتتانۋشى شيا مين مىناداي ويىن ايتادى: «انىعىندا، قىتاي-رەسەي وداعى ينتەگراتسياسى 2001 جىلدان باستاۋ الادى. سول كەزدە قىتاي مەن رەسەي ستراتەگيالىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى كەلىسىمگە قول قويعان بولاتىن، سونىمەن قاتار ءبىز شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىن قىتاي-ورىس وداقتاستىقتارىنىڭ الاڭى جانە ماڭىزدى بازاسى رەتىندە كورە الامىز. بۇل ەۋرازياداعى اۆتوريتارلىق ەلدەردى، رەسەي، قىتاي، يرانعا قوسا تۇركيا مەن ورتالىق ازياداعى بۇرىنعى كەڭەستىك ەلدەردى وزىنە قامتىپ وتىر. دەمەك بۇل ارادا ساباقتاستىق تا، جاڭا يدەيا دا بار. دەگەنمەن، قازىرگى مانىنەن قاراعاندا، بۇل قىتاي مەن رەسەيدىڭ اقش جانە ونىڭ باتىستىق وداقتاستارىنا قارسى تىكەلەي قاراما-قايشى باسەكەلەستىك ستراتەگياسىنا قۇرىلىپ وتىر». شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى دەمەكشى رەسەي مەن قىتايدىڭ وداقتاسۋى ءبىزدى دە وزدەرىنىڭ الەگىنە الا كەتۋ قاۋپىن كورسەتىپ تۇرعانداي. سەبەبى، امەريكالىق ساياساتتانۋشى ايتقانداي، شىقۇ ورىس-قىتاي ينتەگراتسياسىنىڭ الاڭى ەكەنى شىن.

قورىتا كەلگەندە:

قورىتا كەلگەندە، قىتاي مەن رەسەي اراسىنداعى كوزقاراس شىنىمەن دە حالىقارالىق ساياسات پەن گەوساياساتتاعى وزگەرىستەردىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى.  دەگەنمەن، ورىس-قىتاي ورتاق وداق قۇرۋى قازىرگى جاعدايدا قيىن. بۇعان ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا بايلانىستارىنىڭ تەڭسىزدىگى دە اسەر ەتپەك. ولار اقش دوللارىنا تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋدى العا قويعانىمەن، قازىردىڭ وزىندە ماسكەۋ-بەيجىڭ اراسىنداعى شەكارا ساۋداسىنىڭ 48 پايىزعا جۋىق تولەمى اقش دوللارىمەن جاسالادى. 17 پايىزى يۋانمەن، 7 پايىزى عانا رۋبلمەن جاسالۋدا، قالعانى ەۋرومەن. بۇنىڭ ءوزى شەكارا ساۋداسىنا ۇلتتىق ۆاليۋتالاردى قولدانۋ رەسەي ءۇشىن ءتيىمسىز ەكەنىن كورسەتىپ وتىر.

رەسەيمەن تۇبەگەيلى وداق بولۋدى قىتايدا قالامايدى. باتىس ۇرەيلەنگەن جانە جازالاپ وتىرعان ماسكەۋمەن وداقتاسۋ قىتاي ءۇشىن باتىستىڭ قاراما-قارسى جاعىنا شىعۋمەن بىردەي.  عىلىم-تەحنولوگيانى العا دامىتۋدا باتىسپەن قارىم-قاتىناستى ءۇزۋ تولىقتاي كەرى كەتۋگە الىپ كەلمەك. قازىرگى دامىعان تەحنولوگيالار اراسىندا رەسەيدىڭ ۇلەسى بەلگىلى. دەمەك، قىتاي مەن رەسەي تۇبەگەيلى وداق دەڭگەيىنە جەتپەي تۇرىپ، باتىسپەن قايشىلىعىن شەشىپ العىسى جانە ولاردىڭ حالىقارالىق تارتىپتەرىنىڭ جۇيەسىن بۇزعىسى كەلەدى. تاراپتار مۇنى سەرىكتەستىك دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرعىسى كەلەدى. الايدا، قازىرگى حالىقارالىق جاعداي قانشا ۋاقىتقا سوزىلارى بەلگىسىز. بۇل جاھاندىق گەوساياسي ۇيەكتەنۋ پروتسەسىن جيىلەتە تۇسكەندەي. ەسەسىن، ورتالىق ازياداعى ءالى دە تاۋەلسىزدىگىن نىق بەكەمدەپ ۇلگىرمەگەن ەلدەر ءۇشىن اۋىر سىن الىپ كەلگەلى تۇر.

“The Qazaq Times”