Eki eldiñ SİM jetekşileri Guylinde birlesken mälimdeme jasadı. Foto: VOA

Sonımen, AQŞ jäne onıñ batıstıq odaqtarınıñ Beyjiñ men Mäskeuge qısımı küşeyip twrğan twsta, Qıtay men Reseydiñ sırtqı ister ministrleri bas qosıp, birlesken mälimdeme jasadı. Olar bwl mälimdemesi arqılı Batıs elderi alğa tartqan adam qwqığı men demokratiya qwndılıqtarına da öz nwsqasımen qaraytının, endigi jerde halıqaralıq erejelerge de öz nwsqaların wsınatının körsetti. Sarapşılar Mäskeu men Beyjiñ Batısqa qarsı strategiyalıq bäsekege dayındaldı dep boljauda.

Guylindegi bas qosu

Resey SİM basşısı Sergey Lavrov pen Qıtay sırtqı ister ministri Uañ I Qıtaydıñ Guiliñ (Gui Lin) qalasında bas qosqan.  Jahandıq kürdeli sayasi jağdaydağı tarihi kezdesuge Gulinniñ tañdalıp alınuı da simvoldıq männe ie. Bwl qala kezinde Qıtay-AQŞ, Qıtay-KSRO qatınasınıñ tarihi eskertkişi deuge boladı. Japoniyağa qarsı soğısta AQŞ äue küşteri osı qalanı äue baza etken, keyin onı Keñes odağı da paydalanğan. Endi mine osı arada Mäskeu men Beyjiñ SİM jetekşileri ortaq mälimdeme jasap, AQŞ bastağan batıstıq küşke qarsı birikkenin bayqattı.

Osıdan az ğana bwrın Qıtay delegaciyasın bastap barğan Uañ I Alyaskada Bayden ükimetiniñ joğarı jetekşilerimen kezdesken. Kezdesudiñ qalay bolğanı belgili. Taraptar birin-biri ayausız sınap, salqın söylep, sırt tartıp tarasqan. Sodan keyin birden Lavrovpen kezdesui ärine diplomatiyalıq mänge de ie. Biraq, bwl kezdesu erterek josparlanğan.

Eñ qızığı orıs-qıtay sırtqı ister jetekşileri kezdesip jatqanda orıs baspasözi şulap qoya berdi. Olar Lavrovtıñ Qıtay saparın Batısqa qarsı, äsirese antiamerikalıq boyauı bar dep tüsindirdi. Lavrov pen Uañ I arasındağı kezdesu turalı pikir bildirmegen reseylik aqparat qwralı kem de kem bolar. Basım köbi eki el ministrleriniñ kezdesui Mäskeu men Beyjiñniñ Batıspen mämilesi ortaq qiınşılıqtarğa tws kelip twrğan kezge tura kelgenine basa nazar audarıptı.

Ärine, Mäskeu de, Beyjiñ de Batıspen qarım-qatınası eñ naşar küyde twrğanın biledi, sondıqtan da orıs-qıtay arasında qatınastardıñ jaña formasın ornatuğa talpınatının orıs aqparat qwraldarı örekpuden bwrın boljanğan. Saytımızda da osı taqırıpta san märte boljamdar aytılğan. Bwl arada sonıñ birqatarın qaytalauğa, keybir jaña swraqtarğa jauap izdeuge tura keledi.

Boljaudı-boljausız orıs-qıtay odağı

Bwğan deyin Mäskeu men Beyjiñniñ odaqtasuına kedergi birqatar mäseleler töñireginde jazğan edik (mına siltemeden qarañız: https://qazaqtimes.com/article/81774 ). Olardı ıntımaqtasuğa itermelegen faktorlardı da atap ötkemiz (mına siltemeden köre alasız: https://qazaqtimes.com/article/84400 ).  Bwl arada bolımdı jäne bolımsız orıs-qıtay odağı turalı keybir jaña däykterdi ğana aytıp ötelik.

Anığında, köptegen sarapşılardıñ pikirlerin eskersek, territoriyası şekaralas, işki ambiciyası küşti jäne kereğar eki alpauıt özdiginen tonnıñ işki bauınday odaqtasu mümkindigi az edi. Bwğan tarihi faktorlar da köp äser etedi. Qıtay men Resey ortasında eñ alğaş 1689 jılı «Nerçinsk bitiminen» tartıp, odan keyingi «Ayhuey kelisimi» jäne «Beyjiñ kelisimi» sekildi kelisimder derliktey qıtaylar tarabınan teñsiz tarihi şart sanalıp keledi.  Olarda öziniñ älsiz kezderinde Resey teñsiz şarttarmen müddelerin keri ısırdı degen tüsinik bar. QHR qwrıla salıp Mau Zıdoñ (Mao Czedun) salıp wrıp Mäskeuge barıp Stalin tarabınan elenbey qaluı, keyin Keñes odağı wsınğan şarttarda şekara attağan mümkindikterdi talap etui osınıñ bäri orıs-qıtay qarım-qatınasınıñ tarihına jazılıp qalğan.

Bwdan tıs Reseydiñ işki faktorları da eki eldiñ odaqtasuına mümkindik bermeydi. Qarapayım reseylikter de Qıtayğa degen senim az. Onıñ üstine, Reseyde Europağa wmtıludı, qazirgi qayşılıqtı joyıp, Batısqa bet bwrudı qoldauşılar da bar. Al, Qıtaydıñ küşeyui Reseydiñ territoriyalıq twtastığı men qauipsizdigin qamtığan wlttıwq müddesine wzaq merzimdik qater töndiredi degen alañdauşılıq Mäskeu biliginiñ kökeyinde qoñıraulatıp twr.

Şeteldik sarapşılar Qıtay men Reseydiñ bwl qadamdarın äli de tübegeyli odaqtastıq dep sanamaydı. Aytalıq, Batıs Miçigan universitetiniñ professorı Van YUangañ Qıtay men Resey ortasındağı sayasi-äskeri ıntımaqtastıqtıñ artıp kele jatqanın moyındaydı, biraq Mäskeu men Beyjiñ äli odaqtas bolu deñgeyine köterilgen joq dep qaraydı. Bwdan bir kün bwrın professor Van VOA agenttigine bergen pikirinde: «Eki eldiñ odaqtasuına şart-jağday tolıq pisip jetilgen joq. Bwl ara da ortaq müdde bar ma, joq pa, mäsele sonda. Sebebi, ortaq müddeniñ boluı twraqtı odaqtas boludıñ alğı şartı», – degen eken.

Onıñ aytuınşa Qıtay müddelerdi ortaqtastıra otırıp odaq boludan köri, serik boludı taldağısı keledi. Bılayşa aytqanda Beyjiñ üşin qazir Mäskeumen odaq boludıñ uaqıtı kelgen joq. Qazirge deyingi älemdik täjiribeden alıp qarağanda odaq boludıñ eki türi bar. Birinşisi – ortaq şart jasasu arqılı odaq qwru, ekinşisi – tübegeyli ortaq müddege ie bolğan jağdayda eşqanday şartsız tabiği odaq qalıptasuı (mısalı AQŞ pen Izrail' sekildi).  «Odaqtıñ kelisimi bar ma, joq pa, mañızdı emes, – deydi Van, – mañızdısı –  eki eldiñ ortaq müddeleri bar ma. Eki eldiñ müddeleri ortaqtassa AQŞ pen Izrail' siyaqtı kelisimsiz twraqtı odaq bola aladı.  Qazirgi uaqıtta Qıtay da, Resey de AQŞ-tıñ sankciya qısımına wşıradı. Sondıqtan halıqaralıq sayasattağı küşter tepe-teñdigi twrğısınan eki taraptıñ integraciyasın osınday küyge keldi», – deydi.

Orıs-qıtay odağı turalı pikirinde N'yu-York Siti universitetiniñ professorı, sayasattanuşı Şya Min mınaday oyın aytadı: «Anığında, Qıtay-Resey odağı integraciyası 2001 jıldan bastau aladı. Sol kezde Qıtay men Resey strategiyalıq qauipsizdik turalı kelisimge qol qoyğan bolatın, sonımen qatar biz Şanhay Intımaqtastıq Wyımın qıtay-orıs odaqtastıqtarınıñ alañı jäne mañızdı bazası retinde köre alamız. Bwl Euraziyadağı avtoritarlıq elderdi, Resey, Qıtay, Iranğa qosa Türkiya men Ortalıq Aziyadağı bwrınğı keñestik elderdi özine qamtıp otır. Demek bwl arada sabaqtastıq ta, jaña ideya da bar. Degenmen, qazirgi mäninen qarağanda, bwl Qıtay men Reseydiñ AQŞ jäne onıñ batıstıq odaqtastarına qarsı tikeley qarama-qayşı bäsekelestik strategiyasına qwrılıp otır». Şañhay Intımaqtastıq wyımı demekşi Resey men Qıtaydıñ odaqtasuı bizdi de özderiniñ älegine ala ketu qaupin körsetip twrğanday. Sebebi, amerikalıq sayasattanuşı aytqanday, ŞIQW orıs-qıtay integraciyasınıñ alañı ekeni şın.

Qorıta kelgende:

Qorıta kelgende, Qıtay men Resey arasındağı közqaras şınımen de halıqaralıq sayasat pen geosayasattağı özgeristerdiñ nätijesi bolıp tabıladı.  Degenmen, orıs-qıtay ortaq odaq qwruı qazirgi jağdayda qiın. Bwğan eki el arasındağı sauda baylanıstarınıñ teñsizdigi de äser etpek. Olar AQŞ dollarına täueldilikten arıludı alğa qoyğanımen, qazirdiñ özinde Mäskeu-Beyjiñ arasındağı şekara saudasınıñ 48 payızğa juıq tölemi AQŞ dollarımen jasaladı. 17 payızı yuan'men, 7 payızı ğana rubl'men jasaluda, qalğanı euromen. Bwnıñ özi şekara saudasına wlttıq valyutalardı qoldanu Resey üşin tiimsiz ekenin körsetip otır.

Reseymen tübegeyli odaq boludı Qıtayda qalamaydı. Batıs üreylengen jäne jazalap otırğan Mäskeumen odaqtasu Qıtay üşin Batıstıñ qarama-qarsı jağına şığumen birdey.  Ğılım-tehnologiyanı alğa damıtuda Batıspen qarım-qatınastı üzu tolıqtay keri ketuge alıp kelmek. Qazirgi damığan tehnologiyalar arasında Reseydiñ ülesi belgili. Demek, Qıtay men Resey tübegeyli odaq deñgeyine jetpey twrıp, Batıspen qayşılığın şeşip alğısı jäne olardıñ halıqaralıq tärtipteriniñ jüyesin bwzğısı keledi. Taraptar mwnı seriktestik deñgeyde jüzege asırğısı keledi. Alayda, qazirgi halıqaralıq jağday qanşa uaqıtqa sozıları belgisiz. Bwl jahandıq geosayasi üyektenu procesin jiilete tüskendey. Esesin, Ortalıq Aziyadağı äli de täuelsizdigin nıq bekemdep ülgirmegen elder üşin auır sın alıp kelgeli twr.

“The Qazaq Times”