بۇگىنگى قىتاي بيلىگىنىڭ قادامدارىنا قاراعاندا، باتىس ەلدەرىنىڭ قىسىمىن قامتىعان سىرتقى جاھاندىق گەوساياسي جاعدايلار مەن ىشكى الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە قاراماستان قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى (ارى قاراي قكپ) بيلىكتى ءبىر ادامنىڭ قولىنا شوعىرلاندىرىپ، توتاليتارلىق ديكتاتۋرانىڭ ىرگەسىن ءتىپتى دە بەكەمدەي تۇسۋگە ارەكەتتەنىپ جاتقانىن كورۋگە بولادى. بۇنىڭ سوڭىن بولجاۋ قيىن بولعانىمەن، الەم ەلدەرىنە، ەڭ كەمىندە ازياعا وزىندىك اسەرى بولماي قالمايتىنىن ايتا الامىز. وعان قىتايدىڭ الەمدەگى ەكىنشى ءىرى ەكونوميكانىڭ جانە قۋاتتى اسكەري كۇشتىڭ يەسى ەكەنىن ايتسا دا جەتكىلىكتى. سوندىقتان، قالاماساق تا قىتاي بيلىگىندەگى كەيبىر ءىس-قيمىلداردى قاداعالاي قاراپ، سەرگەك ساناعا سالىپ وتىرۋعا تۋرا كەلەدى.   

جاقىندا عانا قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ءتارتىپ تەكسەرۋ جونىندەگى ورتالىق كوميسسياسىنىڭ (ارى قاراي ورتالىق كوميسسيا) بەسىنشى پلەنارلىق وتىرىسى اياقتالدى. كوپ وتپەي قكپ-نىڭ 19-شى جالپى ۇلتتىق سەزى باستالادى. دەگەنمەن، الداعى سەزدىڭ نەنى تاقىرىپ ەتەتىنى ورتالىق كوميسسيانىڭ كەزەكتى وتىرىسىنان-اق بەلگىلى بولدى. سەبەبى، ورتالىق كوميسسيا قازىر قكپ بيلىگى، سونىڭ ىشىندە قازىرگى پارتيا جەتەكشىسى شي ءجينپيڭنىڭ (سي تسزينپين) بيلىگىن بەرىك ۇستاپ تۇرعان ەڭ قۇزىرەتتى ورگان. ونىڭ پلەنارالىق وتىرىسىنداعى ءسوز بولعان تاقىرىپتار جالپى ۇلتتىق سەزدە باستى نازاردا بولماق. الايدا، بۇل رەت قكپ ليدەرىنىڭ بايانداماسى قىتايدىڭ رەسمي اقپارات قۇرالدارىندا اسا ءبىر داڭعازالاپ كورسەتىلمەدى.

قىتاي ليدەرىنىڭ «جانقۇرالى»

قكپ-نىڭ ءتارتىپ تەكسەرۋ جونىندەگى ورتالىق كوميسسيا تۋرالى قىتايعا، ونىڭ ساياسي قادامدارىنا قاتىستى بۇعان دەيىنگى ساراپتامالارىمىزدا ەگجەي-تەگجەيلى ايتقان ەدىك. دەگەنمەن، وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن قىسقاشا توقتالا كەتەلىك. بۇل ورتالىق كوميسسيانى «بيلىك ىشىندەگى بيلىك» دەپ تۇسىنۋگە دە بولادى. قكپ-نىڭ پارتيا ىشىندەگى ءتارتىپتى قاداعالايتىن، پارتيالىق بيلىكتى بەكەمدەيتىن ورگان. شي جينپيڭ بيلىككە كەلگەننەن بەرى اتالعان قۇزىرەتى كۇشتى ورگاننان پايدالانا وتىرىپ دارا بيلىگىن تولىق قارماندى. ايتالىق، قىتاي باسشىسى ءوزىنىڭ ساياسي قارسىلاستارىن، پارتيالىق بيلىككە قاۋىپ توندىرەتىن ساياسي-ەكونوميكالىق توپتار مەن كەيبىر جەكەلەگەن تۇلعاردى تازالاعانى بۇعان دەيىن دە ايتىلعان. ول ءۇشىن سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس پەن «پارتياعا ادال ەمەس»، «ەكىجۇزدى تۇلعالاردى انىقتاۋ جانە جازالاۋ» دەگەن سەكىلدى ساياسي قوزعالىستاردى «ءساتتى» پايدالانا الدى. قىتاي ليدەرىنىڭ قازىرگى دەڭگەيدەگى دارا بيلىگىن قامتاماسىز ەتكەن ورتالىق كوميسسيا ونىڭ «جانقۇرالى» رەتىندە اتالادى.

قكپ جەتەكشىسىنىڭ ءۇمىتى

كەزەكتى جينالىستا قىتاي باسشىسى نەگىزىنەن «جاڭا جاعدايدا» «ەكى ۇستانىمدى» ساقتاۋ ارقىلى، بيلىك پارتياسىن باسقارۋدى قاتاڭ جۇرگىزۋ تۋرالى باسا ايتتى. شي ورتالىق كوميسسيانى ءار كەزدە ەڭ الدىمەن ساياسي تۇرعىدا باعالاۋعا،  ساياسي جانە ەكونوميكالىق سىبايلاستىق پەن جەمقورلىققا قارسى قاتاڭ ۇستانىمدا بولۋعا شاقىردى. بۇعان قوسا كوممۋنيستىك پارتياعا ادال ەمەس جانە «ەكىجۇزدى» تۇلعالاردى انىقتاۋ مەن جازالاۋدى جۇيەلى جۇرگىزۋدى تاپسىردى. اسىرەسە، ساياسي-قۇقىق جۇيەسىندەگى سىبايلاس جەمقورلىققا قاتاڭ مامىلە جاساۋدى ۇسىندى.

ارينە، قىتاي بيلىگىنىڭ الداعى قادامدارىن بولجاعىسى كەلەتىن شەتەلدىك ساراپشىلار مەن قىتايدىڭ شەتەلدەردەگى دەموكرات توپتارى قىتاي باسشىسىنىڭ ورتالىق كوميسسياعا باعىتتاعان سوزدەرىن قالت جىبەرمەي قاراپ وتىرادى. سەبەبى، ءوزىنىڭ وتكىر قارۋى سانالعان ورتالىق كوميسسيا وتىرىسىنداعى سوزدەرىەن قىتاي باسشىسىنىڭ الداعى سەزدە جانە تۇتاس بيلىك بولاشاعىندا نەنى ءۇمىت ەتىپ وتىرعانىن شامالاپ بولسا باعامداۋعا بولادى. شي ءجينپيڭنىڭ كەزەكتى بايانداماسىن تالداعان ساراپشىلار ونى ورتالىق كوميسسيانىڭ پلەنارالىق وتىرىسىنان پايدالانىپ  الداعى ۇلكەن سەزدىڭ نەگىزگى تاقىرىبىن جاريالادى دەپ سانايدى. ياعني، قكپ جەتەكشىسى ورتالىق كوميسسيا سىندى پارتيا ىشىندەگى قۇزىرەتتى ورگاننان پايدالانا وتىرىپ، الداعى سەزدە ءوزىنىڭ توتاليتارلىق ديكتاتۋراسىن بەكەمدەۋدى ماقسات ەتەدى. ورتالىق كوميسسياعا ءوز ۇسىنىسىن جاساي وتىرىپ، شي سەزدەگى دەپۋتاتتاردان قارسىلىقسىز قولداۋ الا الادى. سەبەبى، ورتالىق كوميسسياعا قارسى ساياسي كۇش قازىرگە قىتاي ىشىندە جوق.

ال، قكپ رەسمي تىيىم سالعان «قىتاي دەموكراتيا پارتياسى» دەپ اتالاتىن ساياسي ۇيىمنىڭ جەتەكشىسى ۋاڭ ءجۇنتاۋ شي ءجيپيڭنىڭ كەزەكتى بايانداماسى تۋرالى بىرقاتار نانىمدى ويلارىن VOA اگەنتتىگىنە بولىسكەن ەكەن. ونىڭ ايتۋىنشا شي بيلىگىنىڭ الدىندا بىرقاتار قيىنشىلىقتار دا بار. سونىڭ ءبىرى ونىڭ پارتيا ىشىندەگى جانە جالپى بيلىگىنە دەگەن كۇماننىڭ كۇشەيۋى. بىلايشا ايتقاندا جاسىرىن بولسا دا شي بيلىگىنە دەگەن كۇمان بۇل كۇندە قكپ-نىڭ ءىشى-سىرتىندا بار. ول وسى كۇماندى سەيىلتۋ ءۇشىن ورتالىق كوميسسيانىڭ وتىرىسىندا «جاڭا جاعدايداعى» قكپ-نىڭ نەگىزگى باعىتى تۋرالى باسا ايتىپ وتىر دەپ سانايدى ۋاڭ ءجۇنتاۋ.

قىتاي باسشىسىنىڭ «جاڭا جاعداي» دەپ وتىرعانىن قىتايدىڭ قازىرگى تاپ بولىپ وتىرعان پروبلەمالارىن تالداي وتىرىپ مىنا ءۇش نەگىزگى ماسەلە دەپ كورسەتۋگە بولادى. بىرىنشىدەن، اتاپ وتكەنىمىزدەي، ونىڭ بيلىك پارتياسىنىڭ ءىشى-سىرتىنداعى اۋقىمدى باسقارۋ قابىلەتىنە دەگەن كۇمان بىرتىندەپ تۇتاس پارتيا بيلىگىنىڭ السىرەۋىنە الىپ كەلە مە دەگەن الاڭداۋشىلىق. ەكىنشىسى، اقش-قىتاي قايشىلىعىن قامتىعان جالپى باتىس ەلدەرىنىڭ قىتايعا باعىتتاعان قىسىمى. ال، ءۇشىنشىسى – ول جالپى ەكونوميكالىق جاعداي.  مىنە وسىنداي جاعدايدا سىبايلاس جەمقورلىققا، ساياسي-ەكونوميكالىق سىبايلاستىققا، پارتياعا ادال ەمەس تۇلعالارعا قارسى كۇرەستى تاعى دا باسا ايتۋ ارقىلى شي جينپيڭ ورتالىق كوميسسيادان قكپ-نىڭ نەمەسە ديكتاتۋرالىق دارا بيلىگىنىڭ وزگە ءىس-ارەكەتتەرىنە ساياسي كەپىلدىك سۇراپ وتىرعانى. بىلايشا ايتقاندا ورتالىق كوميسسيا پارتيالىق ءستيلدى، ءبىر ادامنىڭ قولىنا شوعىرلانعان، ونىڭ ەكونوميكالىق، باسقارۋ ساياساتىنا قارسىلىقسىز بيلىك جۇيەسىن تولىق قۇرۋدى ماقسات ەتەدى.

يمپەراتور مەن يمپەراتوردىڭ جاساۋىلدارى

گونكونگتىق تانىمال زاڭگەر ءارى تاۋەلسىز ساراپشى ساڭ پۋ شي جينپيڭ مەن ورتالىق كوميسسيانى قىتايدىڭ ەرتەدەگى يمپەراتورلارى مەن وردا جاسۋىلدارىنا ۇقساتادى. ونىڭ بولجاۋىنشا الداعى ۋاقىتتا ورتالىق كوميسسيا پارتيا جەتەكشىسىنىڭ نۇسقاۋى بويىنشا ساياسي جانە ەكونوميكالىق ماسەلەلەر توعىسقان سىبايلاس جەمقورلىق ىستەرىنە نازار باسا نازار اۋداراتىن بولادى. «بارلىعىنا ءمالىم، شي جينپيڭ جەمقورلىقپەن كۇرەستىڭ نىساناسىن ەكى ساناتقا ءبولدى. ءبىرىنشى ساناتتا – جەكەلەگەن قالتالىلار، ول ساناتتان ءبىز  Huarong كومپانياسىنىڭ بۇرىنعى جەتەكشىسى لاي شياومين مەن ما يۋننىڭ تازالانعانىن كورىپ وتىرمىز. ال، ەكىنشى ساناتتا ءتارتىپ تەكسەرۋ جونىندەگى ورتالىق كوميسسيانىڭ انىقتاعان قيساپسىز كوپ شەنەۋنىكتەرى. «جازىقتىنى» تاۋىپ جويعاننان كەيىن جالعاستى «قىلمىستىلاردى» تابۋعا تۋرا كەلەدى. بۇرىنعى يمپەراتورلار سولاي ىستەگەن، ول دا سولاي ىستەپ وتىر»، – دەيدى ساڭ پۋ ءوزىنىڭ پىكىرىندە. ول سونداي-اق: «بۇل ارادا پارتيالىق مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىنە دەگەن قاۋىپ-قاتەردى ەتالون رەتىندە پايدالانىپ وتىر. «ەكى ۇستانىم»، ساياسي ۇستانىم جانە پارتيانى باسقارۋ تۋرالى اڭگىمەلەر ەشقاندايدا جەمقورلىقپەن كۇرەسۋدى مەڭزەپ تۇرعان جوق»، – دەپ قارايدى.

راسىندا دا، قحر بيلىگىنە شي جينپيڭ كەلگەننەن بەرى جەمقورلىققا قارسى كۇرەستى جۇرگىزىپ كەلەدى. قازىرگى كەزدە قىتايداعى كوررۋپتسيا جاعدايى اسا كۇردەلى ەمەس. ءتىپتى، قازىرگىدەي رەجيمدە سىبايلاس جەمقورلىققا باتىلدىق ەتەتىن شەنەۋنىكتىڭ قالماعانىن دا ەلدەگى كوزقاراقتى جۇرت ءبىلىپ وتىر. سوندىقتان دا بۇل ارادا ساياسي-ەكونوميكالىق سيپاتتاعى جەمقورلىققا قارسى كۇرەستى قايتا جالاۋلاتىپ كوتەرۋدەگى نەگىزگى ماقسات باسقا. انىعىندا وسىعان دەيىندە ورتالىق كوميسسيا ليدەردىڭ نۇسقاۋى بويىنشا جەمقورلىققا قارسى كۇرەستى «تاڭداۋلى تۇلعالارعا» باعىتتادى.

تارتىپتىك ينسپەكتسيا جونىندەگى ورتالىق كوميسسيانىڭ سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-ارەكەتى شي ءجينپيڭنىڭ جەكە ديكتاتۋراسىنىڭ قۇرالىنا اينالدى دەگەن پىكىرگە جوعارىدا اتاپ وتكەن ۋاڭ ءجۇنتاۋ دا كەلىسەدى. «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-ارەكەت انىعىندا ىشكى جاقتان وزگەردى. ءشيدىڭ العاشقى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ناۋقاندى رەسمي بيلىكتى تازارتۋعا، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ بيلىكتەگى زاڭدىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋگە جانە ونىڭ جەكە بەدەلىن كوتەرگە پايدالاندى. بۇعان ول العاشقى ەكى جىلدا قول جەتكىزدى. ءۇشىنشى جىلىنان باستاپ سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس ساياسي تازارتۋ قۇرالىنا اينالدى. انىعىندا، وندا مۇنداي نيەت ءاۋ باستان بولعان. بىلايشا ايتقاندا، «ابسوليۋتتى ادالدىق دەگەن – ساياسي ايقىندىلىق» دەپ سانادى. سوندىقتان دا كەيدە جەمقورلىق بۇل سەنىڭ ادال ەمەس ەكەنىڭدى تۇسىندىرمەيتىن بولىپ قالدى»، – دەيدى قدپ جەتەكشىسى.

شي جينپيڭ ماو بولا الا ما؟

قكپ جەتەكشىسى شي جينپيڭ مادەنيەت، ۇگىت-ناسيحات مينيسترلىكتەرىن قالام رەتىندە پايدالانىپ ءوز ساياساتىن، ۇستانىمدارىن ءساتتى ناسيحاتتاي الدى. ال، ورتالى كوميسسيانى قارۋ ەتىپ ساياسي الاڭدا جولىن اشا الدى. توتاليتاريزم مەن تۇراقتى بيلىكتە ماو دەڭگەينە جەتە الدى. بىراق، ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، شي جينپيڭدە حالىقتى كوزسىز ءوزىنىڭ جەكە باسىنا تابىندىراتىن ماو-نىڭ ساياسي قابىلەتى مەن «شايتاننىڭ سۇيكىمدى بەتپەردەسى» بولعان جوق. ءارى بۇل ءداۋىر دە وعان سايكەس كەلمەيدى. سوندىقتان شي جينپيڭگە ماۋ زىدۇڭنىڭ (ماو تسزەدۋن) بيلىك شىڭىنا جەتۋگە ءالى الىس دەپ سانايدى.

ارينە، قازىرگى قىتاي باسشىسى ساياسي توپتاردى وزىنە باعىندىرىپ، قىتايدىڭ پارتيالىق ، ساياسي، اسكەري بيلىگىن وزىنە توپتاستىردى. قازىرگى كەزدە ول قىتاي بيلىگىنىڭ بيىگىندە، ول ءۇشىن بيلىكتىڭ كەلەسى باسبالداعى جوق دەۋگە دە بولادى. بىراق بۇنى ماو بيىلىگىنىڭ دەڭگەيىمەن سالىستىرۋعا تۇرمايدى. قازىرگى الەمدەگى ساياسي تەندەنتسيا مەن ادامداردىڭ تانىم تۇسىنىگىنە قاراي شي جينپيڭدە ماو دەڭگەيىنە جەتۋدىڭ مۇمكىندىگى قالماعانداي.

“The Qazaq Times”