قازاقستانداعى «ساياسي تۇتقىنداردىڭ سانى 22-گە جەتتى»

دۇيسەنبى، 30 قاراشادا قازاقستاندىق قۇقىق قورعاۋشىلار ەلدە ساياسي سەبەپپەن قۋعىندالعان بەلسەندىلەر قاتارى كوبەيگەنىن حابارلاپ، «ساياسي تۇتقىنداردىڭ» جاڭا تولىقتىرىلعان *ءتىزىمىن جاريالادى. تىزىمگە جاڭادان ەنگەن بەلسەندىلەردىڭ كوبى «تىيىم سالىنعان ۇيىمنىڭ ىسىنە ارالاستى» دەگەن (قىلمىستىق كودەكستىڭ 405-بابى) كۇدىككە ىلىنگەن:

• اسقار ءاجىگءۇجينوۆ (اتىراۋ) – «تىيىم سالىنعان ۇيىمنىڭ ىسىنە ارالاستى» دەگەن كۇدىكپەن قازان ايىنىڭ سوڭىندا اتىراۋ قالاسىنداعى ۋاقىتشا قاماۋ يزولياتورىنا قامالعان. قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، مارقۇم دۋلات اعادىلدىڭ وتباسىنا كومەكتەسكەنى ءۇشىن جانە قوعامدىق ماڭىزدى ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا قاتىسقانى ءۇشىن بىرنەشە رەت قۋدالانعان.
• ۇلاسبەك احمەتوۆ (الماتى) – «تىيىم سالىنعان ۇيىمنىڭ ىسىنە ارالاستى» دەگەن كۇدىككە ءىلىنىپ، قازان ايىنىڭ سوڭىندا الماتى قالاسىنىڭ ۋاقىتشا قاماۋ يزولياتورىنا قامالعان. ول دا اعادىل اسى وتكەن تالاپكەردەگى «زاڭسىز شەرۋگە قاتىستى» دەپ ايىپتالىپ، اكىمشىلىك جازاعا تارتىلعان.
• مۇراتباي بايماعامبەتوۆ (قىزىلوردا) – «تىيىم سالىنعان ۇيىمنىڭ ىسىنە ارالاستى» دەگەن كۇدىككە ءىلىنىپ، قىزىلورداداعى تەرگەۋ يزولياتورىنا ەكى ايعا قامالعان. قازاقستاندا سوت شەشىمىمەن تىيىم سالىنعان «قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى» قوزعالىسىن قولداعانى ءۇشىن ءىستى بولعان. قۇقىق قورعاۋشىلار مالىمەتىنشە، بيلىكتى سىناعانى ءۇشىن تالاي رەت اكىمشىلىك جازاعا تارتىلعان. قىزىلوردادا جولاقىسىن 50%عا ارزانداتۋدى جانە بەنزين باعاسىن تومەندەتۋدى، ساياسي تۇتقىنداردى بوساتۋدى تالاپ ەتىپ، پيكەت وتكىزگەن.
• باعدات باقتىباەۆ (شۋ قالاسى) – «تىيىم سالىنعان ۇيىمنىڭ ىسىنە ارالاستى» دەگەن كۇدىككە ءىلىنىپ، تەرگەۋ يزولياتورىنا قامالعان. ول كوكتەم ايلارىندا كوروناۆيرۋسقا بايلانىستى كارانتين جاريالانىپ، بيلىك 42 500 تەڭگە كولەمىندە جاردەماقى تولەۋگە ۋادە بەرگەن كەزدە پوشتا الدىنداعى ۇزىن-سونار كەزەكتەردى ءتۇسىرىپ، ۇستالعان. اقپان ايىندا الماتىدا جالعىز ادامدىق پيكەت وتكىزىپ، ساياسي تۇتقىنداردى بوساتۋدى تالاپ ەتكەن. شۋ قالاسىندا «قازاقستاندا زاڭ جوق» دەگەن جازۋى بار پلاكاتپەن پيكەت وتكىزگەن. سول ءۇشىن بىرنەشە رەت اكىمشىلىك جازاعا تارتىلعان.
• مارات دءۇيسەمبيەۆ (شىمكەنت قالاسى) – «"تىيىم سالىنعان ۇيىمنىڭ ىسىنە ارالاستى» دەگەن كۇدىككە ءىلىنىپ، تەرگەۋ يزولياتورىنا قامالعان. 29 قىركۇيەكتەن بەرى قاماۋدا وتىر.
• اسقار نۇرماعانوۆ (قاراعاندى) – «تىيىم سالىنعان ۇيىمنىڭ ىسىنە ارالاستى» دەگەن كۇدىككە ءىلىنىپ، 25 تامىزدان بەرى تەرگەۋ يزولياتورىندا قاماۋدا وتىر. ازاماتتىق بەلسەندىلىگى ءۇشىن اكىمشىلىك جازاعا تارتىلعان.
• نويان راقىمجانوۆ (الماتى) – «تىيىم سالىنعان ۇيىمنىڭ ىسىنە ارالاستى» جانە «ەكسترەميستىك توپتىڭ ىسىنە ارالاستى» (182-باپ، 2-ءبولىم) دەگەن كۇدىكپەن تەرگەۋ يزولياتورىندا وتىر. ازاماتتىق بەلسەندىگى ءۇشىن قۋدالانعان.
• شۋحرات كيبيروۆ (الماتى) – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ الماتى قالاسى بويىنشا دەپارتامەنتى ونى 2017 جىلدىڭ ساۋىرىندە قاماۋعا الىپ، «ءدىني ارازدىق قوزدىرۋ» جانە «تەرروريزمدى جاريا تۇردە ناسيحاتتاۋ» باپتارى بويىنشا ايىپتار تاققان. سول جىلى قاراشا ايىندا المالى اۋداندىق سوتى ونى 6 جىل 8 ايعا باس بوستاندىعىنان ايىرعان. كيبيروۆكە تاعىلعان ايىپتىڭ دالەلى رەتىندە تەرگەۋشىلەر 2014 جىلى «ۆكونتاكتە» الەۋمەتتىك جەلىسىندە «اليم احمەتوۆ» ەسىمىمەن اشىلعان اككاۋنتتا جاريالاعان اراب جانە شەشەن تىلىندەگى ءتورت ءدىني ءاننىڭ (ناشيدتەردىڭ – رەد.) اۋديوجازباسىن كەلتىرگەن. شۋحرات كيبيروۆ سوتتا وزىنە تاعىلعان ايىپتى مويىنداماعان. ول قازىر پەتروپاۆل قالاسىنداعى ەس-164/3 مەكەمەسىندە جازاسىن وتەپ جاتىر.

كيبيروۆتان باسقا 7 بەلسەندىنىڭ بارلىعى ەلدە تىيىم سالىنعان «قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى» قوزعالىسى جانە «كوشە» پارتيالارىنا قاتىسى بار دەپ كۇدىككە ءىلىنىپ وتىر. قازاقستان سوتى «ەكسترەميستىك ۇيىم» دەپ تانىعان قدت-نى ەۋروپارلامەنت «بەيبىت وپپوزيتسيالىق ۇيىم» دەپ اتاعان. قۇقىق قورعاۋشىلار ەكى ۇيىمعا قاتىستى شىققان سوت شەشىمىنىڭ جاريالانباعانىن ايتىپ، سىناعان.

قازاقستاندىق قۇقىق قورعاۋشىلار سوڭعى رەت قىركۇيەك ايىندا ساياسي تۇتقىندار ءتىزىمىن جاڭارتىپ، وعان ساناۆار زاكيروۆا، اسقار يبراەۆ، سەرىك ىدىرىسوۆ، اسحات جەكسەباەۆ، اباي بەگىمبەتوۆ، قايرات قىلىشەۆتى قوسقان ەدى. سول كەزدە دە تىزىمگە ەنگەندەردىڭ كوبى 405-باپ بويىنشا ايىپتالعان ەدى.

ساياسي تۇتقىندار ءتىزىمىن جاڭارتقان ساراپشىلار قۇرامىنا عالىم اگەلەۋوۆ، لۇقپان احمەدياروۆ، زاۋرەش باتتالوۆا، گۇلميرا ءبىرجانوۆا، انار يبراەۆا، ەۆگەني جوۆتيس، ەرلان قاليەۆ، باقىتجان تورەعوجينا، امانگەلدى شورمانباەۆ كىرگەن.

ازاتتىق راديوسىنىڭ حابارلاۋىشا، قازاقستاندا العاشقى ساياسي تۇتقىندار ءتىزىمى 2013 جىلى جاسالعان. قۇقىق قورعاۋشىلار ساياسي تۇتقىن دەپ تانىعاندار قاتارىندا اقىن ءارى ديسسيدەنت ارون اتابەك, 2016 جىلعى جەر ميتينگىسىنەن كەيىن سوتتالىپ، تۇرمەدە وتىرعان بەلسەندى ماكس بوقاەۆ, جاڭاوزەندىك بەلسەندى ەرجان ەلشىباەۆ تا بار.

قازاقستان بيلىگى مەن بيلىكشىل تاراپتار «ەلدە ازاماتتار ساياسي پىكىرىنە بايلانىستى قۋدالانادى» دەگەن پىكىرمەن كەلىسپەيدى جانە «ساياسي تۇتقىندار جوعىن» ايتىپ كەلەدى.

قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، جاڭادان قوسىلعانداردى ەسەپتەگەندە قازاقستاندا بارلىعى 22 ساياسي تۇتقىن قاماۋدا وتىر.

كۇزدىڭ باسىندا قازاقستانداعى تاعى ءبىر «تىرەك» قۇقىق قورعاۋ ۇيىمى ەلدە بۇدان وزگە كەمىندە 17 «ساياسي تۇتقىن» بارىن حابارلاعان. ولار:

• ماكس بوقاەۆ – تالعات ايانمەن بىرگە 2016 جىلى اتىراۋداعى جەر ميتيڭىنە قاتىسقان. كەيىن ەكەۋى «الەۋمەتتىك ارازدىقتى قوزدىردى»، «ادەيى جالعان اقپارات تاراتتى»، «ميتيڭ ۇيىمداستىرۋ ەرەجەسىن بۇزدى» دەگەن ايىپتارمەن باس بوستاندىعىنان 5 جىلعا ايىرىلدى. ايان 2 جىلدان كەيىن جازاسى جەڭىلدەپ، بوساپ شىقتى. ال بوقاەۆ ەرتە بوساتۋ تۋرالى ءوتىنىش جازۋدان باس تارتتى. «جازاتىن بولسام، تاعىلعان ايىپتى مويىنداعان بولامىن» دەگەن بەلسەندى.

ول قازىر جازاسىن اقتوبە وبلىسىنداعى كولونيادا وتەپ جاتىر. بىلتىر ول جازا وتەۋ جەرىن تۋعان جەرى اتىراۋ وبلىسىنا اۋىستىرۋعا ءوتىنىش بىلدىرگەن-ءدى. بىراق سوت ونى قاناعاتتاندىرماي قويدى.

• ارون اتابەك جانە قۇرمانعازى وتەگەنوۆ – ەكەۋى دە «شاڭىراق» وقيعاسىنا قاتىسقان. كەيىن سوت وسى وقيعاعا قاتىسقانى ءۇشىن اتابەك پەن وتەگەنوۆتى جاپپاي تارتىپسىزدىك ۇيىمداستىردى دەگەن ايىپپەن 18 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىردى.

2006 جىلى سوت الماتىنىڭ «شاڭىراق» شاعىن اۋدانىندا حالىق جەردى زاڭسىز ساتىپ الدى دەگەن شەشىم شىعاردى. كەيىن سول شەشىمدى ورىنداۋ ءۇشىن اۋدانعا پوليتسيا جاساعى كەلىپ، ۇيلەردى بۇزعىسى كەلدى. بۇعان تۇرعىندار قارسى شىعىپ، ارتى قاقتىعىسقا ۇلاستى. وندا ءبىر پوليتسەي قازا تاپتى. 

• يگور سىچەۆ – ريدەرلىك بلوگەر، «ۆكونتاكتە» جەلىسىندەگى «پودسلۋشانو ۆ ريددەرە» اتتى قاۋىمداستىقتىڭ يەسى. 2015 ول پاراقشانىڭ بەلگىسىز مۇشەسىنە «ريددەردە داۋىس بەرۋ بولسا، نە بولار ەدى، ەلەستەتىپ كورەيىك» اتتى جازباسىن جاريالاۋعا رۇقسات بەرگەنى ءۇشىن «قازاقستاننىڭ تۇتاستىعىن بۇزۋ پروپاگانداسىن» جاسادى دەگەن ايىپپەن 5 جىلعا سوتتالدى. رىچەۆ ايىپتى مويىندامادى. جاقىندا ول جازاسىن جەڭىلدەتۋىن ءوتىنىپ ەدى، بىراق ونى سوت قاناعاتتاندىرمادى.
• رۋسلان عيناتۋللين – رەپ ورىنداۋشى، پاۆلودار قالاسىنىڭ تۇرعىنى. «ۆكونتاكتە» جەلىسىندەگى پاراقشاسىندا شىعىس ۋكرايناداعى قارۋلى قاقتىعىستار مەن رەسەيلىك ۇلتشىلدار تۋرالى ۆيدەوعا سىلتەمە بەرگەن ءۇشىن 6 جىلعا سوتتالدى. وعان تاعىلعان ايىپتار – «ۇلتارالىق ارازدىقتى قوزدىرۋ» جانە «ترانسۇلتتىق قىلمىستىق ۇيىمعا مۇشە بولۋ».
• يگور چۋپرينا – سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تۇرعىنى. «ۆكونتاكتە» الەۋمەتتىك جەلىسىندەگى پىكىرى ءۇشىن «ۇلتارالىق ارازدىقتى قوزدىرعانى» جانە «قازاقستاننىڭ تۇتاستىعىن بۇزۋعا ۇگىتتەگەنى» ءۇشىن 5,5 جىلعا قامالدى.
• المات جۇماعۇلوۆ جانە كەنجەبەك ابىشەۆ – 2018 جىلى جۇماعۇلوۆ سەگىز، ابىشەۆ 7 جىلعا «ۇلتارالىق ارازدىقتى قوزدىرعانى» جانە «تەرروريزمدى ۇگىتتەگەنى» ءۇشىن باس بوستاندىعانان ايىرىلدى. ايىپتاۋشى جاقتىڭ ايتۋىنشا، ولار الماتىداعى ءبىر كافەدە بىرنەشە اداممەن كەزدەسىپ، ولاردى تەراكت جاساۋعا ۇندەگەن. دالەل رەتىندە ولاردىڭ ديكتوفونعا جازىلعان اڭگىمەسىن كورسەتتى. باسقا ديكتوفونعا جازىلعان اڭگىمەدە ولار  «ۇلتارالىق الاۋىزدىقتى قوزدىرعان». 
• اسەت ابىشەۆ – سوت ەكسترەميستىك دەپ تاپقان «قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى» (قدت نەمەسە ورىسشا دۆك) قوزعالىسىن جاقتاعانى ءۇشىن «قىلمىستىق توپتى قارجىلاندىردى» جانە «سوت تىيىم سالعان ۇيىمعا مۇشە بولعانى» دەگەن ايىپپەن 4 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. سوت جاقىندا ونىڭ ەرتە بوساپ شىعۋ تۋرالى ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرمادى.

قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى — «بتا» بانكىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى، بيلىككە قارسى شىعىپ جۇرگەن مۇحتار ءابليازوۆ باسقاراتىن قوزعالىس. قازاقستاندا ەكسترەميستىك ۇيىم دەپ تانىلعان. ەۋروپارلامەنت ونى بەيبىت وپپوزيتسيالىق ۇيىم دەپ بىلەدى.  

• ەرجان ەلشىباەۆ – جاڭاوزەندەگى جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن كوتەرگەن بەلسەندى. وعان بەلگىسىز ءبىر توبەلەستە بەلگىسىز بىرەۋدى «اۋىر جاراقاتتادى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، ول 5 جىلعا تۇرمەگە قامالدى.
• وعان دەيىن ەلشىباەۆ وزىنە قىسىم كورسەتىلگەنىن ايتقان ەدى. ال تۋىستارى ونىڭ تۇرمەدە سوققىعا جىعىلعانىن ايتادى. تۇرمە باسشىلىعى مۇنى جوققا شىعاردى.
• سانات بۇكەنوۆ – بالقاش قالاسىنىڭ تۇرعىنى، زاڭگەر. ول جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىن (پوليتسيا باستىعىنىڭ ورىنباسارى، پروكۋرور، سۋديا مەن اكىمىنىڭ ورىنباسارى) «جەمقورلار» دەپ ايىپتادى. سول ءۇشىن «جالعان مالىمەت بەردى» دەپ 4 جىلعا اباقتىعا قامالدى.
• ساناۆار زاكيروۆا – Nur Otan ساياسي پارتيا قۇرۋىنا كەدەرگى بولدى دەپ پارتيانى سىناعان. بيىل 15 شىلدەدە Nur Otan وكىلىنىڭ قىزى د.ش. (اتى اتالمايدى) «دەنساۋلىعىنا زالال كەلتىردى» دەگەن ايىپپەن ءبىر جىلعا تۇرمەگە قامالدى.

• اسحات جەكسەنباەۆ – ءبىر ادامدىق پيكەتتەرگە شىققانى ءۇشىن بىرنەشە رەت ۇستالعان بەلسەندى. «كوشە» قوزعالىسىنا مۇشە بولعانى ءۇشىن ۇستالعان.

«كوشە» پارتياسى — 2020 جىلدىڭ باسىندا قۇرىلعان قوزعالىس. سوت پارتيا قىزمەتىنە ەلدە ەكسترەميستىك دەپ تانىلعان قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋىنا قاتىسى بار دەپ تىيىم سالدى.  

• قايرات قىلىشەۆ تا «كوشە» پارتياسىنا مۇشە دەگەن كۇدىكپەن ەكى ايعا قامالدى.
• اسقار يبراەۆ – قىزمەتىنە تىيىم سالىنعان قدت-عا قاتىسى بار دەگەن ايىپپەن 10 ايعا تۇرمەگە جابىلدى. بۇرىن سول ءۇشىن تەك بوستاندىعى شەكتەلگەن ەدى.
• سەرىك يدىرىشەۆ – قدت-عا قاتىسى بار دەگەن ايىپپەن باس بوستاندىعى شەكتەلىپ، الەۋمەتتىك جەلىلەردى قولدانۋىنا تىيىم سالىنعان ەدى. بىراق بيىل بەلسەندى ۋاقىتشا يزولياتوردا جۇمباق جاعدايدا كوز جۇمىسعان دۋلات اعادىلدىڭ ولىمىنە كىنالىلەردى جازالاسىن دەگەن پوست جاريالادى. سول ءۇشىن سوت ونى توعىز ايعا باس بوستاندىعىنان ايىردى.
• اباي بەگىمبەتوۆ – «كوشە» پارتياسىنا قاتىسى بار دەگەن كۇدىكپەن ەكى ايعا قامالدى.

ەڭ العاشقى بولىپ «ساياسي تۇتقىن» سوزىنە سيپاتتاما بەرگەن ءىرى ۇيىم – ەۋروپالىق كەڭەستىڭ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسى (ەكپا). ونىڭ 2012 جىلدىڭ 3 قازانىنىڭ رەزوليۋتسياسى بويىنشا, ساياسي تۇتقىن:

• پىكىرى جانە ءدىني كوزقاراسى ءۇشىن، بەيبىت جينالىس ۇيىمداستىرىپ جانە وعان قاتىسقانى ءۇشىن تۇرمەگە جابىلعان ادام;
• ساياسي سەبەپتەرگە بايلانىستى باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان ادام;
• جازاسى ونىڭ جاساعان قىلمىسىنا ساي كەلمەگەن ادام;
• قاماۋدا كەمسىتۋگە ۇشىراعان ادام;
• ادىلەتسىز سوتتىڭ كەسىرىنەن باس بوستاندىعانان ايىرىلعان ادام.

دەسەك تە «ساياسي تۇتقىن» ۇعىمىنىڭ جالپىعا ورتاق ماعىناسى جوق. كەيبىر قۇقىق قورعاۋشى ۇيىم ساياسي تۇتقىن دەپ بيلىكتى سىناعانى نەمەسە ساياسي قىزمەتى ءۇشىن باس بوستاندىعان ايىرىلعان ادامدى ايتادى.

«ساياسي تۇتقىندار دەگەن كىمدەر؟ ولاردىڭ بوساتىلۋىن كىم جانە نەگە تالاپ ەتىپ ءجۇر؟» دەگەن ساۋالعا تولىعىراق جاۋاپتى مىنا سىلتەمەدەن تابا الاسىز.

 *تىزىم ازاتتىق راديوسى جانە Masa.media-دان

"The Qazaq Times"