ءازىربايجان-ارمەنيا قاقتىعىس الاڭىندا: حرونولوگيا. حالىقارالىق رەاكتسيا. داۋ كۋلميناتسياسى

ارمەنيا-ءازىربايجان شەكاراسىنداعى شيەلەنىس ەكىنشى كۇنگە ۇلاستى. كاۆكازداعى ەكى مەملەكەتتىڭ ەڭ ءىرى قاقتىعىسى قايتا بەتالدى. كەڭەس ۇكىمەتى دە نۇكتەسىن قويا الماعان كونفليكت ناتيجەسىن ەرەۆان مەن باكۋدىڭ ساياسي ەرىك-جىگەرىن ەسكەرمەستەن بولجاۋ قيىن. سوڭعى جىلدارى قارۋ-جاراق قورىن ارتتىرعان ەكى ەل دە سوعىسقا تاس-ءتۇيىن دايىن ەكەنىن ءبىلدىرىپ وتىر.

داۋ حرونولوگياسى

ءازىربايجان مەن ارمەنيا اراسىنداعى جەر داۋى 1988 جىلدان بەرى ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. بۇل سوعىستىڭ سالدارىنان ءازىربايجاننىڭ 40 مىڭعا جۋىق ازاماتى قازا تاۋىپ، 1 ميلليوننان استام ادامى ءوز ۇيلەرىنەن بوسىپ كەتكەن.

ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا قاراستى مينسك توبىنىڭ كومەگىمەن 1994 جىلى مامىردا باكۋ مەن ەرەۆان اراسىندا اتىستى توقتاتۋ بىتىمىنە قول قويىلعان سوڭ تاراپتاردىڭ قاقتىعىستارى ءبىرشاما ازايدى. كەلىسىمگە قول قويىلعانىنا قاراماستان، جاۋلاسۋشى ەكى ەلدىڭ تەكەتىرەسى اياقتالماي، بەيبىت كەلىسسوزدەر ناتيجە بەرگەن جوق.

1992 جىلى تاۋلى قاراباق قايشىلىعىن توقتاتۋ ماقساتىندا ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا قاراستى «مينسك توبى» قۇرىلدى. اقش، رەسەي مەن فرانتسيا وسى توپتى باسقارۋدى ءوز مويىندارىنا الدى. مينسك توبىنىڭ باسشىلارى وسى كۇنگە دەيىن قارسىلاسۋشى تاراپتارعا بىرنەشە بەيبىت شەشىم جوباسىن ۇسىنعان. بۇل بەيبىت جوبالار ءار كەزدە ءبىر نەمەسە ەكى تاراپتىڭ دا قارسىلىعىنا ۇشىراپ وتىردى. مۇنىمەن ءبىر مەزگىلدە اتىستى توقتاتۋ ءبىتىمى دە ورىندالۋىن كەپىلدەندىرەتىن قۇجاتتاردىڭ بولماۋىنا بايلانىستى تارپتار بايلانىسى قايتادان بۇزىلىپ وتىردى.

2016 جىلى ساۋىردە ەكى ەل اراسىنداعى ماسەلە ناعىز سوعىسقا ۇلاستى. سول جىلى تاراپتار 48 ساعاتتىڭ ىشىندە ءبىر-بىرىنە ەداۋىر شىعىن اكەلدى.

بۇل جولى كەزەكتى مارتە ءىرى قاقتىعىستىڭ باستالۋى وڭتۇستىك كاۆكازدا ورنالاسقان جاۋلاسۋشى ەكى ەلدىڭ دە ۇلتتىق مۇددەلەرىنە قايشى كەلەدى. سول سەبەپتى سوعىستىڭ الدىن الۋعا مىندەتتەلگەن ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا قاراستى مينسك توبى قازىردەن باستاپ قارسىلاسۋشى ەكى ەلدىڭ ىسىنە ارالاسىپ، كاۆكازداعى جەر داۋىنىڭ تاراپتارى اراسىندا ناعىز سوعىستىڭ باستالۋىنا توسقاۋىل قويۋى كەرەك.

قايتا بەتالعان شيەلەنىس

27 قىركۇيەكتە ارمەنيا پرەمەر-ءمينيسترى نيكول پاشينيان ءازىربايجان قارۋلى كۇشتەرى تاۋلى قاراباق باعىتىندا شابۋىل باستاعانىن ايتتى. ارمەنيا ءسىم مالىمەتىنشە، ءازىربايجان ارمياسى ەلدى مەكەندەردى، سونىڭ ىشىندە تانىلماعان ستەپاناكەرت رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسىن بومبالاعان.

ءوز كەزەگىندە ءازىربايجان قورعانىس مينيسترلىگى ءازىربايجان ارمياسى ارميان تاراپىنىڭ بايلانىس جولىنداعى ارەكەتتەرىنە جاۋاپ رەتىندە شارالار قابىلداپ، جاعدايدى باقىلاۋدا دەپ مالىمدەدى. كەيىننەن ارمەنيا، ءازىربايجان جانە تانىلماعان تاۋلى قاراباق رەسپۋبليكاسىندا اسكەري جاعداي ەنگىزىلدى.

ەرەۆان 28 قىركۇيەككە قاراعان ءتۇنى اتىس تولاستاماعانىن ايتسا، باكۋ ارميان كۇشتەرىنىڭ تەرتەر قالاسىن اتقىلاعانىن حابارلادى.

بيىل شىلدەدە ءازىربايجاننىڭ توۆۋز وبلىسى مەن ارمەنيانىڭ تاۆۋش وبلىسى اراسىنداعى شەكارادا اتىس بولعان. شەتەلدىك باسىلىمدار ارمەنيا اسكەرى قاقتىعىس كەزىندە ازىربايجانمەن شەكارالاس ايماقتى تاس-تالقان ەتكەنىن جازدى. سول كۇنى توۆۋز كەنتىندە ءاربىر 15-20 مينۋت سايىن وق اتىلعان. ءازىربايجان حالقى جەر-جەردە ميتينگ ۇيىمداستىرىپ، بيلىكتىڭ ارمەنياعا قارىمتا سوققى بەرۋىن تالاپ ەتتى.

ارميان باسىلىمدارىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنگەن BBC سايتىنىڭ جازۋىنشا، وتكەن ءتۇنى ازەربايجان اسكەريلەرىنىڭ مارتاكەرت قالاسىن اتقىلاۋى كەزىندە بالالار مەرت بولعان. ازەربايجان تارابى ارمەنيانىڭ ەنەرگەتيكالىق ينفراقۇرىلىمدارعا شابۋىل جاساعانىن حابارلادى. قاقتىعىس بارىسىندا تاراپتار تىكۇشاق، درون، تانكىلەر پايدالانىپ جاتىر. سوڭعى مالىمەت بويىنشا، ەكى تاراپتان بارلىعى 65 ادام قازا تاپقان.

حالىقارالىق رەاكتسيا

قازىر ەكى ەل اراسىنداعى كونفليكت حالىقارالىق ۇيىمدار نازارىندا. كەشە بۇۇ مەن ەۋرووداق تاۋلى قاراباقتاعى قاقتىعىستى توقتاتۋعا شاقىردى. بۇل ماسەلەگە انكارانىڭ ارالاسۋى دا داۋ كۋلميناتسياسىنىڭ قانداي ىقتيمال ناتيجە بەرەتىنىن بولجاۋعا قيىندىق تۋعىزىپ وتىر. ۇلىبريتانيا مەن كانادانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى دومينيك رااب پەن فرانسۋا-فيليپپ شامپان ەقىۇ-نىڭ مينسك توبىنىڭ شەڭبەرىندەگى كەلىسسوزدەردى قايتا باستاۋ تۋرالى ۇسىنىس ءبىلدىردى. بريتانيا پرەمەر-ءمينيسترى بوريس دجونسون دۇيسەنبىدە تاۋلى قاراباقتاعى جاعدايدى تۇركيا پرەزيدەنتى تايىپ ەردوعانمەن تالقىلادى.

بۇۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريش ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام اليەۆپەن جانە ارمەنيا پرەمەر-ءمينيسترى نيكول پاشينيانمەن بەينەبايلانىس بويىنشا كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. دۇيسەنبىدە بۇۇ باس حاتشىسىنىڭ رەسمي وكىلى ستەفان دۋجارريكتىڭ ايتۋىنشا، ۇيىم باسشىسى تاۋلى قاراباقتاعى اتىستى دەرەۋ توقتاتۋعا شاقىردى. وسىعان بايلانىستى بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ شۇعىل وتىرىسى وتەتىن بولدى.

ارمەنيا پرەمەر-ءمينيسترى نيكول پاشينيان بۇۇ باس حاتشىسىمەن، گەرمانيا كانتسلەرى انگەلا مەركلەمەن اڭگىمە بارىسىندا تۇركيانىڭ قاقتىعىستاعى بىرجاقتى ۇستانىمىن ايتتى. پاشينيان ازىربايجانعا قولداۋ كورسەتكەن تۇركيا پرەزيدەنتىنە رەنىشىن بىلدىرگەن.

نەگىزىنەن بۇل ماسەلە جونىندە پليۋراليزم تۋىنداعان: كەي تاراپتار بۇل جاعدايدا رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين ارمەنياعا قولداۋ كورسەتەدى دەسە، كەي تاراپتار تۇركيانىڭ تىكەلەي قاتىسى بار دەيدى. «Welt» نەمىسى باسىلىمىندا جاريالانعان «تاۋلى قاراباق – ەردوعاننىڭ كەزەكتى ميسسياسى» اتتى ساراپتامادا: «تاۋلى قاراباقتاعى داۋدا ساياسي مۇددە جاتىر. بۇل جولى ەردوعان پۋتينگە قارسى شىنداپ قارسى شىقتى. انكارا تاراپىنان داۋلى ايماققا سيريالىق وپپوزيتسيا جونەلتىلگەن، ولارعا ايىنا 2500 دوللار تولەنەدى. پۋتين دە ارمەنيا قولداۋ ماقساتىندا انكاراعا قارسى كۇش بىرىكتىرەدى. بۇل جاعداي ليۆيا قاقتىعىسىمەن ۇقساس جانە وتە قاۋىپتى»، – دەلىنگەن. ال ۆۆس ساراپشىلارى «ءازىربايجان رەسەي قارۋ-جاراعىنان باس تارتقاندىقتان، رەسمي ماسكەۋ ەرەۆانعا قولداۋ كورسەتەدى»  – دەيدى.

مالىمەت

تاۋلى قاراباق (Nagorno-Karabakh) – ءازىربايجاننىڭ وڭتۇستىك-باتىس ايماعى. ايماق بۇرىن يران قۇرامىنا كىرگەن. 1813 جىلى رەسەي جاۋلاپ الدى. ءازىربايجان سسر-ءنىڭ اۆتونومدى وبلىسى مارتەبەسىنە 1923 جىلى يە بولدى.

تاۋلى قاراباق اۆتونوميالى وبلىسى (تقاو) 1988 جىلى اقپاندا ءازىربايجان سسر-ءنىڭ قۇرامىنان شىعۋعا تالپىنىپ، 1991 جىلى قىركۇيەكتە تقاو-نىڭ ورتالىعى ستەپاناكەرتتە تاۋلى قاراباح رەسپۋبليكاسى جاريالاندى. تقر ءازىربايجان جەرىندە جاريا ەتىلگەندىكتەن ونى باكۋ رەسمي مويىنداعان جوق، ەرەۆان قولدادى. بۇل جاعدايدان كەيىن ءازىربايجان مەن ارمەنيا اراسى ءبۇلىنىپ، تاۋلى قاراباح ماسەلەسى الەم نازارىنا ىلىكتى.

 "The Qazaq Times"