قىتاي جاھاندىق داعدارىستى ءوز مۇددەسىنە پايدالانىپ جاتىر

الەم ەلدەرى داعدارىس كۇيىندە. جاڭا كوروناۆيرۋس پاندەمياسىنا بايلانىستى كوپتەگەن ەلدەردە ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ ورىن الدى جانە الەۋمەتتىك داعدارىس الدىندا. وسى تۇستا قىتاي ءوزىنىڭ ۇلتتىق-ستراتەگيالىق مۇددەلەرى مەن ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسىپ جاتقانى بايقالادى. وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى، گونكونگ، قىتاي-ءۇندىستان شەكاراسى سىندى بىرقاتار ماسەلەدە بەيجىڭنىڭ ءوز مۇددەسىن العا جىلجىتۋ ارەكەتتەرىن جالعاستىرا ءتۇستى.

ەسەرىڭىزدە بولسا، جىل باسىندا الەم ەلدەرى قىتايداعى ىندەت جاعداينا باسا نازار اۋداردى. قىتاي كۇللى الەمنەن وقشاۋلانىپ قالعانداي بولدى. سول كەزدەگى قىتاي بيلىگىنىڭ ارەكەتتەرىن قولداعاندار دا، ايىپتاعاندار دا بار. ءتىپتى، الەۋمەتتىك جەلىلەر دە «بۇل قىتايعا كەلگەن زاۋال» دەگەن سوزدەردى دە كورگەنبىز. كوپ وتپەي ىندەت الەمگە تارقالعاندا قىتاي ءوزىن «قۇتقارۋشى ەل» رەتىندە كورسەتۋگە دە تىرىستى. سوڭعى بىرەر ايدا اقش-قىتاي اراسىندا Covid-19 ۆيرۋسىنا بايلانىستى تالاستى داۋلار ءورشىدى. الەم ەلدەرى ىندەت سەبەبىنەن جاھاندىق داعدارىس قامىتىن كيگەلى تۇرعاندا، بەيجىڭ ۇكىمەتى ەلدەگى ىندەتتى تولىق تىزگىندەگەنىن مالىمدەدى.

ال، قازىرگى جاعداي تىپتەن باسقاشا بولا ءتۇستى. SOAS قىتاي ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور ستيۆ چاڭ BBC-گە بەرگەن سۇحباتىندا: «جاھاندىق داعدارىس ورناپ جاتىر، قىتاي بۇل ورايدان پايدالانىپ ءوز مۇددەلەرىن العا جىلجىتىپ كەتۋدى قالايدى. پارتيا سونى جاساپ جاتىر»، – دەگەن. ونىڭ ايتقانىنداي، بەيجىڭ گونكونگقا جاڭا قاۋىپسىزدىك زاڭىن ەنگىزىپ، گونكونگتا نارازىلىق شارالارى قايتا باستالدى.

قىتاي بيلىگى بۇل رەتتە الەم ءوز ىسىمەن ابىگەر بولىپ جاتقاندا، گونكونگقا ەشكىم بولىسا المايدى دەپ تە بولجاعان بولۋى مۇمكىن. ستيۆ چاڭنىڭ سوزىندە: «گونكونگتى قولدايتىن ەلدەردىڭ بارىندە ىندەت جاعدايى اۋىرلاپ، مەديتسينالىق جابدىقتاردىڭ جەتكىسپەۋىنەن قىتايدىڭ قولداۋىنا سۇيەنۋگە ءماجبۇر بولعانى راس. حالىقارالىق ساياسات تۇرعىسىنان بۇنداي جاعداي قىتاي ۇكىمەتى ءۇشىن وتە پايدالى بولدى، ولار گونكونگ تۋرالى جاڭا زاڭدى قابىلدادى. ولار ورايدان جاقسى پايدالانىپ كەتە الدى.

دەگەنمەن، حالىقارالىق قاۋىمداستىق بۇل ماسەلەگە ءۇنسىز قالعان جوق. بىراق، بەيجىڭ تارابى ءبىر رەتكى ورايدا ءوزىنىڭ كۇشىن باسقا جەرلەردە دە سىناپ جاتتى، ايتالىق وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندە. قىتاي بيلىگى اتالعان تەڭىزدەگى «9-شى شەكارا سىزىعى» دەپ اتالاتىن تالاستى ايماققا كوپتەن بەرى كوز تىگىپ، كورشىلەرىنىڭ تىنىشىن الىپ كەلگەن. ءساۋىر ايىندا تالاستى ايماقتاردا قىتاي اسكەري نىساندارىنىڭ قۇرىلىسىن قاۋىرت كۇشەيتىپ، ءوزىنىڭ باقىلاۋىنداعى ايماق قاتىرىندا قاراتىپ الدى. ال، تەڭىز ۇستىندە قىتاي كەمەلەرى مالايزيانىڭ مۇناي تاسىعان تانكەرلەرىنە كەدەرگى جاسادى. بۇل ءوز كەزەگىندە مالايزيا مەن ۆەتنامنىڭ مۇناي-گاز تارماعىنا كەرى اسەرىن تيگىزە الدى. قىتاي بيلىگى بۇلارمەن شەكتەلمەي، ءۇندىستان مەن اراداعى شەشىلمەگەن شەكارا سىزىقتارىنىڭ بويىندا تالاسقا ءتۇستى.

ەگەر وسى ماسەلەلەردى جەكە-جەكە الىپ قاراساڭىز، ولاردىڭ تەك بۇگىن عانا پايدا بولعان ماسەلەلەر ەمەس ەكەنىن بىلەسىز. گونكونگ، وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى جانە ءۇندىستان-قىتاي شەكاراسى ماسەلەلەرى بۇرىننان بار، كوپ ۋاقىتتان بەرى قىتايدىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە ساياتىن ماسەلەلەر قاتارىندا بولعان. بۇنى بەيجىڭ بيلىگى ابدەن ءتۇسىنىپ وتىر. نەگە ءبىر ۋاقىتتا وسىنىڭ بارىنەن قايتالاي تارتىستار تۋىلادى؟ جانە نەگە الەم وسىنداي داعدارىستى كۇيدە تۇرعاندا قىتاي مۇددەسىنە قاتىستى وسى ماسەلەلەر قايتا كوتەرىلىپ جاتىر؟ وسىعان قاراپ قىتاي بيلىگىنىڭ «ءدال وسى كەزدە قيمىلداۋ كەرەك» دەگەن شەشىمدە بولعانىن بولجاۋ قيىن ەمەس.

الەمدىك قاۋىمداستىق قالاي امان قالۋ ماسەلەلەرىنە باس قاتىرىپ جاتقاندا، قىتايدىڭ بۇلاي باتىل ارەكەتتەرگە بارۋى ويلاندىرماي قويمايدى. «ۇيرەنىپ العان قىتاي، السىرەپ تۇرعان باتىس» الەمنىڭ قازىرگى قال-احۋالىن وسىلاي بەينەلەۋگە دە بولاتىنداي. ىندەتتىڭ داعدارىسىنا ءبىرىنشى باتىپ، ءبىرىنشى شىققان دا قىتاي بولدى. ال، الەم داعدارىس زارداپتارىمەن كۇرەسىپ جاتقاندا قىتاي ءوز مۇددەلەرىن قامتاماسىز ەتۋگە بىلەك سىبانا كىرىسىپ كەتكەندەي. ءارين، قىتايدىڭ باستى قارسىلاسى رەتىندە اقش قىتايدىڭ بۇل قيمىلدارىنا جاۋاپسىز قالعان جوق. وتكەن اپتانىڭ سوڭىندا اقش تەڭىز كۇشتەرىنىڭ قۋاتتى كەمە قوسىندارى قىتايعا جاقىن تەڭىزدەردە جۇرگەنى ءمالىم بولدى. قازىر ەكى ەل اراسى قاۋىپتى اڭدىسۋ كەزىندە تۇر.

“The Qazaq Times”