Qıtay jahandıq dağdarıstı öz müddesine paydalanıp jatır

Älem elderi dağdarıs küyinde. Jaña koronavirus pandemiyasına baylanıstı köptegen elderde ekonomikalıq qwldırau orın aldı jäne äleumettik dağdarıs aldında. Osı twsta Qıtay öziniñ wlttıq-strategiyalıq müddeleri men maqsattarın jüzege asıruğa tırısıp jatqanı bayqaladı. Oñtüstik Qıtay teñizi, Gonkong, Qıtay-Ündistan şekarası sındı birqatar mäselede Beyjiñniñ öz müddesin alğa jıljıtu äreketterin jalğastıra tüsti.

Eseriñizde bolsa, jıl basında älem elderi Qıtaydağı indet jağdayna basa nazar audardı. Qıtay külli älemnen oqşaulanıp qalğanday boldı. Sol kezdegi Qıtay biliginiñ äreketterin qoldağandar da, ayıptağandar da bar. Tipti, äleumettik jeliler de «bwl Qıtayğa kelgen zaual» degen sözderdi de körgenbiz. Köp ötpey indet älemge tarqalğanda Qıtay özin «qwtqaruşı el» retinde körsetuge de tırıstı. Soñğı birer ayda AQŞ-Qıtay arasında Covid-19 virusına baylanıstı talastı daular örşidi. Älem elderi indet sebebinen jahandıq dağdarıs qamıtın kigeli twrğanda, Beyjiñ ükimeti eldegi indetti tolıq tizgindegenin mälimdedi.

Al, qazirgi jağday tipten basqaşa bola tüsti. SOAS Qıtay institutınıñ direktorı, professor Stiv Çañ BBC-ge bergen swhbatında: «Jahandıq dağdarıs ornap jatır, Qıtay bwl oraydan paydalanıp öz müddelerin alğa jıljıtıp ketudi qalaydı. Partiya sonı jasap jatır», – degen. Onıñ aytqanınday, Beyjiñ Gonkongqa jaña qauipsizdik zañın engizip, Gonkongta narazılıq şaraları qayta bastaldı.

Qıtay biligi bwl rette älem öz isimen äbiger bolıp jatqanda, Gonkongqa eşkim bolısa almaydı dep te boljağan boluı mümkin. Stiv Çañnıñ sözinde: «Gonkongtı qoldaytın elderdiñ bärinde indet jağdayı auırlap, medicinalıq jabdıqtardıñ jetkispeuinen Qıtaydıñ qoldauına süyenuge mäjbwr bolğanı ras. Halıqaralıq sayasat twrğısınan bwnday jağday Qıtay ükimeti üşin öte paydalı boldı, olar Gonkong turalı jaña zañdı qabıldadı. Olar oraydan jaqsı paydalanıp kete aldı.

Degenmen, halıqaralıq qauımdastıq bwl mäselege ünsiz qalğan joq. Biraq, Beyjiñ tarabı bir retki orayda öziniñ küşin basqa jerlerde de sınap jattı, aytalıq Oñtüstik Qıtay teñizinde. Qıtay biligi atalğan teñizdegi «9-şı şekara sızığı» dep atalatın talastı aymaqqa köpten beri köz tigip, körşileriniñ tınışın alıp kelgen. Säuir ayında talastı aymaqtarda Qıtay äskeri nısandarınıñ qwrılısın qauırt küşeytip, öziniñ baqılauındağı aymaq qatırında qaratıp aldı. Al, teñiz üstinde Qıtay kemeleri Malayziyanıñ mwnay tasığan tankerlerine kedergi jasadı. Bwl öz kezeginde Malayziya men V'etnamnıñ mwnay-gaz tarmağına keri äserin tigize aldı. Qıtay biligi bwlarmen şektelmey, Ündistan men aradağı şeşilmegen şekara sızıqtarınıñ boyında talasqa tüsti.

Eger osı mäselelerdi jeke-jeke alıp qarasañız, olardıñ tek bügin ğana payda bolğan mäseleler emes ekenin bilesiz. Gonkong, Oñtüstik Qıtay teñizi jäne Ündistan-Qıtay şekarası mäseleleri bwrınnan bar, köp uaqıttan beri Qıtaydıñ wlttıq müddesine sayatın mäseleler qatarında bolğan. Bwnı Beyjiñ biligi äbden tüsinip otır. Nege bir uaqıtta osınıñ bärinen qaytalay tartıstar tuıladı? Jäne nege älem osınday dağdarıstı küyde twrğanda Qıtay müddesine qatıstı osı mäseleler qayta köterilip jatır? Osığan qarap Qıtay biliginiñ «däl osı kezde qimıldau kerek» degen şeşimde bolğanın boljau qiın emes.

Älemdik qauımdastıq qalay aman qalu mäselelerine bas qatırıp jatqanda, Qıtaydıñ bwlay batıl äreketterge baruı oylandırmay qoymaydı. «Üyrenip alğan Qıtay, älsirep twrğan Batıs» älemniñ qazirgi qal-ahualın osılay beyneleuge de bolatınday. İndettiñ dağdarısına birinşi batıp, birinşi şıqqan da Qıtay boldı. Al, älem dağdarıs zardaptarımen küresip jatqanda Qıtay öz müddelerin qamtamasız etuge bilek sıbana kirisip ketkendey. Ärin, Qıtaydıñ bastı qarsılası retinde AQŞ Qıtaydıñ bwl qimıldarına jauapsız qalğan joq. Ötken aptanıñ soñında AQŞ teñiz küşteriniñ quattı keme qosındarı Qıtayğa jaqın teñizderde jürgeni mälim boldı. Qazir eki el arası qauipti añdısu kezinde twr.

“The Qazaq Times”