ساۋدا سوعىسى نەمەسە ترامپتىڭ قىتايدى جازالاۋى قانداي ناتيجە بەرمەك؟

كوزقاراقتى جۇرتقا بەلگىلى بولعان سوڭعى الەمدىك ەلەۋلى ساياسي-ەكونوميكالىق جاڭالىق ترامپتىڭ قىتاي تاۋارلارىنا قاتىستى جاڭا شەشىمى. اقش پرەزيدەنتى ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسى ارقىلى، وسى اپتانىڭ جۇما كۇنىنەن باستاپ قىتايدىڭ قۇراما شتاتقا كىرەتىن 200 ملرد دوللار قۇنىنا يە تاۋارلارىنا 25 پايىز كەدەن باجى سالىعىن سالاتىنىن جەتكىزدى. سودان بەرى الەمدىك قور نارىعىندا دا جاعداي اۋمالى-توكپەلى.

سارساڭعا سالعان كەلىسسوز

ترامپ بۇل شەشىمگە كەلۋىنە ونىڭ ەكونوميكالىق كەڭەسشىسىنىڭ بەيجىڭ ساپارى سەبەپ بولدى دەۋگە بولادى. ول ترامپقا قىتاي تارابى شەشۋشى كەزەڭدە «قويان بۇلتاققا» سالعىسى كەلگەن. «ءبىز ۇنەمى العا جىلجىپ كەلەمىز. قىتايدىڭ بۇل ارەكەتى پرەزيدەنت ءۇشىن تىم قولايسىز جاعداي اكەلەدى»، – دەگەن ترامپتىڭ ساۋدا كەڭەسشىسى روبەرت لايتحايزر (Robert Lighthizer). ال، اقش پرەزيدەنتى تاريفتەردى جوعارلاتۋ ارقىلى ايلار بويى جالعاساتىن ساۋدا سوعىسىنا دايىن ەكەنىن كورسەتتى.

ترامپتىڭ شەشىمىنەن كەيىن كەيبىر ىقپالدى امەريكالىق باسىلىمدار بەيجىڭ تارابى وسى اپتاداعى كەلىسسوزگە دەلەگاتسيا جىبەرمەيتىنىنە بال اشقان ەدى. ولاي بولماي شىقتى. قىتاي ساۋدا مينيسترلىگى كەشە تۇستەن كەيىن ءوز دەلەگاتسياسىن ۋاشينگتونعا اتتاندىراتىنىن حابارلادى جانە ولار بەيسەنبى، جۇما كۇندەرى امەريكالىق ارىپتەستەرىمەن ساۋدا كەلىسسوزىنە وتىرادى.

ترامپ ءوزىنىڭ ەسكەرتۋىندە، كەزەكتى تاريفتىك شارالار قىتايدىڭ اقش-تاعى بارلىق ەكسپورتىنا باعىتتالاتىنىن انىق بايقاتتى. ەكى ەلدىڭ ساۋدا كەلىسسوزدەرىنە قاتىسۋشى تۇلعالاردىڭ The New York Times  باسىلىمىنا بەرگەن مالىمەتىنە قاراعاندا، قىتاي تارابى امەريكالىق كاسىپورىنداردىڭ تەڭ قۇقىعى قارىم-قاتىناسپەن قامتاماسىز ەتىلۋىن بولدىرماۋعا تىرىسقان. بۇل ارەكەت پرەزيدەنت ترامپتىڭ شامىنا تيسە كەرەك.

دەگەنمەن، ەكى ەلدىڭ كەلىسىمگە كەلۋىنە ءالى دە وراي بار. ترامپ تا بۇل ورايعا «قۇرمەتپەن قارادى». ول قىتاي تاۋارلارىنا تاريفتەردى كوتەرۋ تۋرالى شەشىمىن جۇما كۇننەن باستاپ اتقاراتىنىن ايتتى. جۇماعا دەيىن ەكى ەلدىڭ ساۋدا وكىلدەرى كەلىسسوز وتكىزەدى. ەگەر قىتاي تارابى قيسايعان جاعىندا جاتىپ السا، اقش-تاعى ەكسپورتى 25 پايىزدىق تاريفكە تاپ بولادى. ال، كەلىسىلگەن مازمۇندى قابىل السا وندا اق ءۇي تاريفتەردى جوعارلاتۋ ماسەلەسىن قايتا قارايدى. بىراق، اقش قازىنا ءمينيسترى ستيۆەن منۋچين تاراپتاردىڭ وسى اپتاداعى كەلىسسوزىنە زور ءۇمىت كۇتىپ وتىرعانىن ءبىلدىردى.

ماسەلەنىڭ تاعى ءبىر قىرى

شىنىن ايتقاندا، ترامپتىڭ مۇنداي قاتاڭ شەشىم شىعارۋى ونىڭ ۇكىمەتىنىڭ تاپ بولىپ وتىرعان ساياسي جاعدايىنىڭ دا اۋىر ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ تۇر. قازىر، ترامپ ۇكىمەتىنىڭ باسىندا بىرقاتار اۋىر سىندار قاتار تونگەندەي. سونىڭ ەڭ نەگىزگىسى – ترامپ باسشىلىق ەتىپ وتىرعان اق ءۇي امەريكالىق وندىرۋشىلەردى، تۇتىنۋشىلاردى، زاڭ شىعارۋشىلاردى جانە بيزنەس وكىلدەرىن قىتايمەن قول جەتكىزەتىن كەلىسىم شىنىمەن دە ساۋدانىڭ «سۋپەر ويىن الاڭىن» الاڭىن قالىپتاستىرىپ،  قۇراما شتاتتىڭ بارىنشا قولايلى ەكونوميكالىق جاعدايعا جەتكىزەتىنىنە سەندىرۋ.

ترامپ بۇل ءۇشىن قىتايمەن ساۋدا قاتىناسى تۋرالى مالىمدەمەلەرىنىڭ كوبىندە، ساۋدا سوعىسىنىڭ سوڭعى پايداسىن كورۋشى قۇراما شتات بولاتىنىن ايتىپ كەلەدى. ارينە، ونىڭ بەلگىلى جاقتان شىندىعى دا كورىنىپ جاتىر. بۇنى ترامپ ۇكىمەتى تالاي رەت ساندىق مالىمەتتەرمەن دە كورسەتىپ بەرگەن. سونىمەن قاتار، ترامپ ساۋدا سوعىسىنىڭ باستاپقى قيىنشىلىقتارىنان كورى جەمىسى، امەريكا مۇددەسى ءۇشىن اكەلەتىن پايداسىنىڭ كوپ بولاتىنىن دا كوبىرەك ايتادى.

اقش پرەزيدەنتى دۇيسەنبى كۇنگى مالىمدەمەسىندە، قىتايعا قۇراما شتاتتارمەن بولعان ساۋدا قاتىناسىن قايتا رەتتەۋى، بىرجاقتى ەكسپورتتاۋشى رەتىندەگى ورىنىن جويۋى كەرەك دەپ ەسكەرتتى.

ترامپ شەشىمىنىڭ ىقپال-اسەرى

ترامپتىڭ قىتاي تاۋارلارىنا 25 پايىزدىق تاريف بەلگىلەۋىنەن كەيىن، دۇيسەنبىدەن باستاپ جاھاندىق قور بيرجاسىندا قۇلدىراۋ پايدا بولدى. دۇيسەنبى كۇننىڭ بيرجا بازارى اشىلا سالىسىمەن Standard & Poor's 500 يندەكسى 1 پايىزدان استام تومەن كورسەتكىشپەن باستالدى. بىراق، بىرتىندەپ جوعارلادى دا، سول كۇنى تۇستەن كەيىن 0,5 پايىزعا دەيىن تومەندەپ بارىپ تۇراقتادى.

ال، ءىرى ينۆەستورلار ساۋدا سوعىسىنىڭ ۇزاققا سوزىلۋىنان الاڭداۋدا. شىن مانىسىندە ترامپتىڭ قىتاي تاۋارلارىنا جوعارى تاريف ەنگىزۋىن سانكتسيا رەتىندە قاراۋعا دا بولادى. سەبەبى، اقش بازارى قىتاي ەكسپورتىنىڭ باسىم بولەگىن ۇستايدى. اقش-تىڭ جوعارى كەدەن سالىعىنان جەكەلەگەن جانە مەملەكەتتىك وندىرۋشىلەرىن قورعاۋ ءۇشىن قىتاي قىرۋار تاۋارلارىن سۋبسيديالاۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇل قىتايدىڭ كورشىلەس ەلدەرگە ەكونوميكالىق قاتىناستارىن ءتۇرلى جاقتان كۇشەيتۋى مۇمكىن. ونىڭ دا وڭ جانە تەرىس ىقپالدارى بار.

ەڭ اۋە وڭ ىقپالدارى تۋرالى ايتىپ كورەلىك. كەيبىر تاۋەلسىز ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنە سەنسەك، اقش-تىڭ جوعارى تاريفتەرىنەن اينالىپ ءوتۋ ءۇشىن قىتاي باسقا ەلدەر ارقىلى ءوز تاۋارلارىن ساتادى. قىتايدىڭ ءوندىرىسىن وراسان زور شىعىنداردان امان الىپ قالۋ ءۇشىن ورتا ازيا، رەسەي نەمەسە ەۋروپا ەلدەرى ارقىلى تاۋار ساتۋعا تىرىسادى. بۇل شاعىن وندىرىستەردىڭ كورشىلەس ەلدەرگە «قونىس اۋدارۋىن» قالىپتاستىرۋى دا مۇمكىن. انىعىراق ايتقاندا، ءوندىرىستىڭ تۇرالاۋىنان امان قالۋ ءۇشىن قىتايلىق وندىرۋشىلەر كورشىلەس ەلدەردە ءوندىرىس بازالارىن قۇرا باسايدى. بۇل سول ەلدەردەگى ءوندىرىستى بەلگىلى دارەجەدە دامىتىپ، جۇمىسسىزدىق جانە الەۋمەتتىك جاعدايلارعا وزىندىك وڭ ىقپالىن دا كورسەتۋى مۇمكىن.

ال، ونىڭ كەرى اسەرى تۋرالى ايتقاندا، قىتايدىڭ ءوندىرىس ورىندارىمەن بىرگە ونىڭ ماماندارى، جۇمىسشىلارى كورشىلەس ەلدەرگە كوبىرەك كىرەدى. ءوندىرىس ورىنى سول ەلدە بولعانىمەن، پايدانىڭ باسىم بولەگى قىتايدىڭ وزىنە قۇيىلىپ، شاعىن ەلدەر ەكولوگيالىق، قازبا بايلىق جاعىنان زارداپ شەگەدى. مۇمكىن ونىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي تۇراقسىزدىققا دا ىقپالى بار.

قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ قۇلدىراۋى

قازىر ترامپ شەشىمى قىتايدىڭ «قويان بۇلتاققا سالۋ» ارەكەتىن جازالاۋ رەتىندە قابىلدانىپ جاتقانى بەلگىلى. ارينە، الەمدىك ەركىن ءارى تەڭ ارىپتەستىك قاتىناستار ءۇشىن بەيجىڭنىڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق ساياساتىن تارتىپكە سالعان پايدالى.  ال، ترامپ ۇكىمەتىنىڭ مالىمەتىنە سەنسەك، ساۋدا سوعىسى قىتاي ەكونوميكاسى ءۇشىن اسا قاۋىپتى. ەگەر ساۋدا سوعىسى ۇزاققا سوزىلسا بۇل داۋسىز قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ تۇرالاۋىنا الىپ كەلەدى دەپ قارايدى. شىنىندا سولاي بولسا، بۇل الەم ەكونوميكاسىنا دا ۇلكەن داعدارىستى ەلەستەتەدى. الەمنىڭ الدىنعى ەكى ەكونوميكاسى تۇتاس الەم ەكونوميكاسىندا ماڭىزدى ءرول ويناپ تۇرعانى انىق. وسى ەكى ەكونوميكا اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى ءوندىرىستى ازايتىپ، تاۋار تاپشىلىعىن تۋدىراتىنىن  اۋ باستا ەكونوميكالىق ساراپشىلار ايتقان.

قىتايدىڭ ساياسي، اسكەري، اسىرەسە ەكونوميكالىق اگرەسسياسى ءبىزدى قاتتى الاڭداتاتىنى راس. دەگەنمەن، قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ تۇرالاۋى جالپى ورتا ازيا ەلدەرى ءۇشىن دە وڭ ىقپال ەتەدى دەۋ قيىن. بۇل قىتايدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىن جاقتاعاننان ەمەس، قازىرگى عالامدىق جىمداسقان ەكونوميكالىق قاتىناسى تۇرعىسىنان دا سولاي. قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ قۇلدىراۋى مىڭداعان ەمەس، بىرنەشە ءجۇز ميلليونداعان حالىقتىڭ الەۋمەتتىك داعدارىسىنان دەرەك بەرەدى.  الەۋمەتتىك تۇتىنۋ تاۋارلارىندا قىتايعا مىقتاپ بايلانىپ قالعان كورشىلەس ەلدەر ءۇشىن بۇل سالماقتى سوققى بولىپ تيەدى.

قىتاي بيلىگى وزىنە كەلەتىن قاۋىپتى سەزىنگەن سايىن ەل ىشىندە باقىلاۋدى بارعان سايىن كۇشەيتىپ كەلەدى. قاتاڭ رەجيمدەگى باقىلاۋ ەكونوميكا قۇلدىراعان سايىن كۇشەيە تۇسەتىنىن الەمدەگى بىرقاتار ەلدەر كورسەتىپ وتىر. سەبەبى، الەۋمەتتىك جاعدايى تومەندەگەن حالىقتىق بيلىككە دەگەن نارازىلىعى كۇشەيەدى، بۇل الەۋمەتتىك تولىقۋلارعا اپارماق. قىتاي رەجيمى ءوزىنىڭ قۋاتتى اسكەري كۇشى ارقىلى قالىڭ حالىقتىڭ تولقۋىن كۇشپەن باسۋعا ارەكەت ەتەرى شىن. اسىرەسە، قاتاڭ رەجيم ونداعى ەتنيكالىق ازشىلىقتارعا قىسىم ءتىپتى ارتا تۇسپەك.

“The Qazaq Times”