AQŞ pen Qıtay sauda soğısınıñ aldında. Foto: Daily Express.

Közqaraqtı jwrtqa belgili bolğan soñğı älemdik eleuli sayasi-ekonomikalıq jañalıq Tramptıñ Qıtay tauarlarına qatıstı jaña şeşimi. AQŞ prezidenti öziniñ äleumettik jelidegi paraqşası arqılı, osı aptanıñ jwma küninen bastap Qıtaydıñ Qwrama Ştatqa kiretin 200 mlrd dollar qwnına ie tauarlarına 25 payız keden bajı salığın salatının jetkizdi. Sodan beri älemdik qor narığında da jağday aumalı-tökpeli.

Sarsañğa salğan kelissöz

Tramp bwl şeşimge keluine onıñ ekonomikalıq keñesşisiniñ Beyjiñ saparı sebep boldı deuge boladı. Ol Trampqa Qıtay tarabı şeşuşi kezeñde «qoyan bwltaqqa» salğısı kelgen. «Biz ünemi alğa jıljıp kelemiz. Qıtaydıñ bwl äreketi prezident üşin tım qolaysız jağday äkeledi», – degen Tramptıñ sauda keñesşisi Robert Laythayzr (Robert Lighthizer). Al, AQŞ prezidenti tarifterdi joğarlatu arqılı aylar boyı jalğasatın sauda soğısına dayın ekenin körsetti.

Tramptıñ şeşiminen keyin keybir ıqpaldı amerikalıq basılımdar Beyjiñ tarabı osı aptadağı kelissözge delegaciya jibermeytinine bal aşqan edi. Olay bolmay şıqtı. Qıtay Sauda ministrligi keşe tüsten keyin öz delegaciyasın Uaşingtonğa attandıratının habarladı jäne olar beysenbi, jwma künderi amerikalıq äriptesterimen sauda kelissözine otıradı.

Tramp öziniñ eskertuinde, kezekti tariftik şaralar Qıtaydıñ AQŞ-tağı barlıq eksportına bağıttalatının anıq bayqattı. Eki eldiñ sauda kelissözderine qatısuşı twlğalardıñ The New York Times  basılımına bergen mälimetine qarağanda, Qıtay tarabı amerikalıq käsiporındardıñ teñ qwqığı qarım-qatınaspen qamtamasız etiluin boldırmauğa tırısqan. Bwl äreket prezident Tramptıñ şamına tise kerek.

Degenmen, eki eldiñ kelisimge keluine äli de oray bar. Tramp ta bwl orayğa «qwrmetpen qaradı». Ol Qıtay tauarlarına tarifterdi köteru turalı şeşimin jwma künnen bastap atqaratının ayttı. Jwmağa deyin eki eldiñ sauda ökilderi kelissöz ötkizedi. Eger Qıtay tarabı qisayğan jağında jatıp alsa, AQŞ-tağı eksportı 25 payızdıq tarifke tap boladı. Al, kelisilgen mazmwndı qabıl alsa onda Aq üy tarifterdi joğarlatu mäselesin qayta qaraydı. Biraq, AQŞ qazına ministri Stiven Mnuçin taraptardıñ osı aptadağı kelissözine zor ümit kütip otırğanın bildirdi.

Mäseleniñ tağı bir qırı

Şının aytqanda, Tramptıñ mwnday qatañ şeşim şığaruı onıñ ükimetiniñ tap bolıp otırğan sayasi jağdayınıñ da auır ekenin tüsindirip twr. Qazir, Tramp ükimetiniñ basında birqatar auır sındar qatar töngendey. Sonıñ eñ negizgisi – Tramp basşılıq etip otırğan Aq üy amerikalıq öndiruşilerdi, twtınuşılardı, zañ şığaruşılardı jäne biznes ökilderin Qıtaymen qol jetkizetin kelisim şınımen de saudanıñ «super oyın alañın» alañın qalıptastırıp,  Qwrama Ştattıñ barınşa qolaylı ekonomikalıq jağdayğa jetkizetinine sendiru.

Tramp bwl üşin Qıtaymen sauda qatınası turalı mälimdemeleriniñ köbinde, sauda soğısınıñ soñğı paydasın köruşi Qwrama Ştat bolatının aytıp keledi. Ärine, onıñ belgili jaqtan şındığı da körinip jatır. Bwnı Tramp ükimeti talay ret sandıq mälimettermen de körsetip bergen. Sonımen qatar, Tramp sauda soğısınıñ bastapqı qiınşılıqtarınan köri jemisi, Amerika müddesi üşin äkeletin paydasınıñ köp bolatının da köbirek aytadı.

AQŞ prezidenti düysenbi küngi mälimdemesinde, Qıtayğa Qwrama Ştattarmen bolğan sauda qatınasın qayta retteui, birjaqtı eksporttauşı retindegi orının joyuı kerek dep eskertti.

Tramp şeşiminiñ ıqpal-äseri

Tramptıñ Qıtay tauarlarına 25 payızdıq tarif belgileuinen keyin, düysenbiden bastap jahandıq qor birjasında qwldırau payda boldı. Düysenbi künniñ birja bazarı aşıla salısımen Standard & Poor's 500 indeksi 1 payızdan astam tömen körsetkişpen bastaldı. Biraq, birtindep joğarladı da, sol küni tüsten keyin 0,5 payızğa deyin tömendep barıp twraqtadı.

Al, iri investorlar sauda soğısınıñ wzaqqa sozıluınan alañdauda. Şın mänisinde Tramptıñ Qıtay tauarlarına joğarı tarif engizuin sankciya retinde qarauğa da boladı. Sebebi, AQŞ bazarı Qıtay eksportınıñ basım bölegin wstaydı. AQŞ-tıñ joğarı keden salığınan jekelegen jäne memlekettik öndiruşilerin qorğau üşin Qıtay qıruar tauarların subsidiyalauğa mäjbür boladı. Bwl Qıtaydıñ körşiles elderge ekonomikalıq qatınastarın türli jaqtan küşeytui mümkin. Onıñ da oñ jäne teris ıqpaldarı bar.

Eñ äue oñ ıqpaldarı turalı aytıp körelik. Keybir täuelsiz sarapşılardıñ pikirine sensek, AQŞ-tıñ joğarı tarifterinen aynalıp ötu üşin Qıtay basqa elder arqılı öz tauarların satadı. Qıtaydıñ öndirisin orasan zor şığındardan aman alıp qalu üşin Orta Aziya, Resey nemese Europa elderi arqılı tauar satuğa tırısadı. Bwl şağın öndiristerdiñ körşiles elderge «qonıs audaruın» qalıptastıruı da mümkin. Anığıraq aytqanda, öndiristiñ twralauınan aman qalu üşin qıtaylıq öndiruşiler körşiles elderde öndiris bazaların qwra basaydı. Bwl sol elderdegi öndiristi belgili därejede damıtıp, jwmıssızdıq jäne äleumettik jağdaylarğa özindik oñ ıqpalın da körsetui mümkin.

Al, onıñ keri äseri turalı aytqanda, Qıtaydıñ öndiris orındarımen birge onıñ mamandarı, jwmısşıları körşiles elderge köbirek kiredi. Öndiris orını sol elde bolğanımen, paydanıñ basım bölegi Qıtaydıñ özine qwyılıp, şağın elder ekologiyalıq, qazba baylıq jağınan zardap şegedi. Mümkin onıñ äleumettik-sayasi twraqsızdıqqa da ıqpalı bar.

Qıtay ekonomikasınıñ qwldırauı

Qazir Tramp şeşimi Qıtaydıñ «qoyan bwltaqqa salu» äreketin jazalau retinde qabıldanıp jatqanı belgili. Ärine, älemdik erkin äri teñ äriptestik qatınastar üşin Beyjiñniñ sauda-ekonomikalıq sayasatın tärtipke salğan paydalı.  Al, Tramp ükimetiniñ mälimetine sensek, sauda soğısı Qıtay ekonomikası üşin asa qauipti. Eger sauda soğısı wzaqqa sozılsa bwl dausız Qıtay ekonomikasınıñ twralauına alıp keledi dep qaraydı. Şınında solay bolsa, bwl älem ekonomikasına da ülken dağdarıstı elestetedi. Älemniñ aldınğı eki ekonomikası twtas älem ekonomikasında mañızdı röl oynap twrğanı anıq. Osı eki ekonomika arasındağı sauda soğısı öndiristi azaytıp, tauar tapşılığın tudıratının  äu basta ekonomikalıq sarapşılar aytqan.

Qıtaydıñ sayasi, äskeri, äsirese ekonomikalıq agressiyası bizdi qattı alañdatatını ras. Degenmen, Qıtay ekonomikasınıñ twralauı jalpı Orta Aziya elderi üşin de oñ ıqpal etedi deu qiın. Bwl Qıtaydıñ işki-sırtqı sayasatın jaqtağannan emes, qazirgi ğalamdıq jımdasqan ekonomikalıq qatınası twrğısınan da solay. Qıtay ekonomikasınıñ qwldırauı mıñdağan emes, birneşe jüz milliondağan halıqtıñ äleumettik dağdarısınan derek beredi.  Äleumettik twtınu tauarlarında Qıtayğa mıqtap baylanıp qalğan körşiles elder üşin bwl salmaqtı soqqı bolıp tiedi.

Qıtay biligi özine keletin qauipti sezingen sayın el işinde baqılaudı barğan sayın küşeytip keledi. Qatañ rejimdegi baqılau ekonomika qwldırağan sayın küşeye tüsetinin älemdegi birqatar elder körsetip otır. Sebebi, äleumettik jağdayı tömendegen halıqtıq bilikke degen narazılığı küşeyedi, bwl äleumettik tolıqularğa aparmaq. Qıtay rejimi öziniñ quattı äskeri küşi arqılı qalıñ halıqtıñ tolquın küşpen basuğa äreket eteri şın. Äsirese, qatañ rejim ondağı etnikalıq azşılıqtarğa qısım tipti arta tüspek.

“The Qazaq Times”