عالامدىق قاۋىپسىزدىككە قاتىستى شارتتار دەرجاۆالار جاعىنان بۇزىلۋدا

ترامپ بيلىگىنىڭ كەزىندە امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ بىرقاتار حالىقارالىق ماڭىزدى كەلىسىمدەردەن شىعىپ كەتكەنى بەلگىلى. بۇل كەلىسىمدەردىڭ قاتارىندا حالىقارالىق ەركىن ساۋدا كەلىسىمدەرىنەن تارتىپ، يادرولىق قارۋ جانە زىمىران باعدارلامالارىنا قاتىستى قاۋىپسىزدىك شارتتارى دا بار. ترامپ اكىمشىلىگى اتالعان كەلىسىمدەردى اقش مۇددەسىنە ساي ەمەس نەمەسە ۋاقىتى وتكەن دەپ قارايدى نەمەسە قىتاي مەن رەسەيدىڭ كەلىسىمدەردى اتقارماعانىن العا تارتادى. بىرقاتار ەلدىڭ ساراپشىلارى الەم ەلدەرى بىرتىندەپ ساياسي ۇيەكتەرگە بولىنە باستاعان بۇل تۇستا، الەمدىك قاۋىپسىزدىككە قاتىستى كەلىسىمدەردىڭ بۇزىلۋى وتە قاۋىپتى دەپ سانايدى.  

بىلتىر مامىر ايىندا يادرولىق قارۋعا يە التى ەل مەن يران اراسىندا جاساسقان «يران يادرولىق كەلىسىمىنەن» اقش ۇكىمەتى بىرجاقتى باس تارتتى. ال، بيىل 2 اقپاندا اقش پرەزيدەنتى ورتا قاشىقتىققا ارنالعان يادرولىق زىمىراندار تۋرالى كەلىسىم اتقارۋدى توقتاتتى. ونداعى شارتقا سايكەس، ءبىر تاراپ كەلىسىمدى ورىنداۋدى توقتاتقاننان كەيىن التى اي وتكەندە كەلىسىم تولىعمەن كۇشىن جويادى. 500-5500 شاقىرىمعا ۇشاتىن زىمىرانداردى شەكتەۋ تۋرالى كەلىسىمنىڭ بۇزىلۋى الىس ارالىقتاعى ۇشاتىن زىمىرانداردى دامىتۋ باسەكەسىن تۋدىرۋى مۇمكىن. بۇلار ءوز كەزىندە الەم اقپارات قۇرالىندا جەتەرلىك تالقىلانعان بولاتىن.

2010 جىلى اقش پەن رەسەي كەلىسىمگە كەلىپ، يادرولىق وقتۇمىسىقتار مەن ستراتەگيالىق اكتيۆتەرىنىڭ سانىن قىسقارتۋعا ۋادەلەسكەن. ەگەر ماسكەۋ مەن ۋاشينگتون ۋادەلەرىندە تۇرسا ەكى ەل يادرولىق قارۋلارىنىڭ سانىن 1550-گە، ال ستراتەگيالىق بومبالاۋشى ۇشاقتارى مەن قۇرلىق ارالىق بالليستيكالىق زىمىراندارىنىڭ جالپى سانىن 700-گە دەيىن ازايتۋى كەرەك. الايدا، ترامپ بيلىككە كەلىسىمەن ەلدىڭ يادرولىق ارسەنالىن جاڭارتۋ تۋرالى بۇيرىققا قول قويعان بولاتىن.  

كەزەكتى بۇزىلۋعا جاقىن تۇرعان كەلىسىمنىڭ ءبىرى ستراتەگيالىق اكتيۆتەردى ازايتۋ تۋرالى شارت. قۇراما شتات بۇل شارتقا جاڭا بەلگىلەمەلەر قوسۋدى ۇسىنۋدا. ال، رەسەي، قىتاي جانە وزگە دە يادرولىق قارۋعا يە ەلدەر بۇل جاڭا بەلگىلەمەلەردى قابىلداۋى ەكىتالاي. الداعى ۋاقىتتا قۇراما شتات ءوزى ۇسىنعان جاڭا بەلگىلەمەلەردىڭ قابىلدانباعانىن العا تارتا وتىرىپ، ستراتەگيالىق اكتيۆتەردى (يادرولىق قارۋلاردى) قىسقارتۋ تۋرالى كەلىسىمنەن دە باس تارتۋى مۇمكىن.

نەگىزگى قايشىلىق اقش پەن رەسەي اراسىندا، سوڭعى كەزدەرى بۇعان قىتاي دا قوسىلدى. قۇراما شتاتتاردىڭ ستراتەگيالىق اكتيۆتەر قاتارىندا ۋلترادىبىستىق قارۋلاردى دا شەكتەۋ تالابى رەسەي جاعىنان قابىلدانبايتىنى انىق. سەبەبى، رەسەي بۇل قارۋلاردى ءوزىنىڭ بىرەگەي قورعانىس كۇشتەرىنىڭ قاتارىنا قويادى. بىراق، رەسەيدىڭ دە جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋلاردى تاراپتاۋ تۋرالى شارتتاردى ورىنداپ وتىرعانى شامالى. بۇل جاعىندا رەسەي ءوزىن اقتاپ الا المايتىن حالىقارالىق داۋلارعا ىلىككەن.

دەرجاۆالار اتالعان قارۋ-جاراقتارىن ءوزىنىڭ مۇددەسىنە قاراي پايدالانىپ، ءوز مۇددەسىنە ساي شارت ءتۇزىپ وتىرعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ال، يادرولىق نەمەسە وزگە دە جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋلارى جوق ەلدەر ءۇشىن حالىقارالىق شارتتاردىڭ بۇزىلۋى اسا قاۋىپتى. سەبەبى، الەمدىك قاۋىپسىزدىككە قاتىستى شارتتاردىڭ بۇزىلۋى بۇل قارۋلاردى جاپپاي دامىتۋ باسەكەسىن قالىپتاستىرىپ، ونىڭ سوڭى الاپات سوعىسقا ۇلاسۋى مۇمكىن.

سەنبى كۇنى رەسەيدىڭ ءسىم باسشىسى سەرگەي لاۆروۆ اقش-تى ايىپتاي سويلەپ، قازىرگى اقش بيلىگىندە قارۋ-جاراق باسەكەسىن قولدايتىن لاۋازىمدىلار كوپ دەپ سىندادى. ءارى، بۇل باسەكەگە رەسەيدىڭ قاتىسپايتىنىن ايتتى. بىراق، قاي تۇستا دا قارۋ-جاراق باسەكەسىنىڭ ءبىر ۇشىندا رەسەيدىڭ تۇراتىنى انىق.

دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىستان بەرى قاراي 70 جىلدان اسا ۋاقىتتا ادامزات قوعامى زۇلمات سوعىستاردى بولدىرماۋعا تىرىسىپ كەلەدى. وسى ءۇشىن جاسالعان كەلىسىمدەر، ءتۇرلى شارتتار، كەزدەسۋلەر مەن سويلەسۋلەر، بۇۇ سەكىلدى حالىقارالىق قاۋىمداستىقتاردىڭ قۇلشىنىسىنا قاراماستان الەم قاشاندا سوعىس قاۋپىندە تۇرادى. بۇل جاعداي عالامدىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدى بارعان سايىن قيىنداتۋدا.  

“The Qazaq Times”