قايىربەك ارىستانبەكوۆ: مۇناي باعاسىنىڭ تومەن بولۋى قازاقستان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن وتە قولايلى

الەمدىك ەكونوميكادا كۇندە ءبىر جاڭالىق قىلاڭ بەرەدى. سونىڭ دەنى جاعىمدى دەپ ايتۋعا كەلمەس. ارينە، ءبىز ءۇشىن. الپاۋىت ەلدەر ءارتۇرلى ساياسات پەن ءارتۇرلى ۇستانىمدى ءبىر-بىرىنە قاقپاقىلداپ، «مۇددەلەر قاقتىعىسى» اتتى ويىندى توقتاتاتىن ەمەس. ساياساتتىڭ ەرەكشەلىگى سول. «ول جەردە دوستىق جوق، مۇددە بار» دەگەن مازمۇنعا ساياتىن اتالى ءسوز دە وسىندايدا ويعا ورالادى.

الەمدىك مۇناي مەن گازدا ەلەۋلى ۇلەسى بار، حالقى از بولعانىمەن تابيعي ەن بايلىققا يە، تىعىرشىقتاي كاتار اتتى ەل بىرنەشە ساعات بۇرىن عانا مۇناي ەكسپورتتاۋشى ەلدەر ۇيىمىنان (وپەك) شىعىپ كەتتى. وسى تۇرعىدا بەلگىلى ەكونوميست قايىربەك ارىستانبەكوۆكە حابارلاسىپ، الەمدىك ساۋدا مەن ساياسات تۇرعىسىنداعى كوكەيدەگى كوپ ساۋالدى قويعان ەدىك.

– كاتاردىڭ وپەك-تەن شىعىپ كەتكەنىن باق اتاۋلى جارىسا جازىپ جاتىر. جالپى، وسى جاعداي، ودان كەيىن الەمدىك ساياسي ساحناداعى بولىپ جاتقان فاكتورلار كۇللى الەم تىرشىلىگىنە، ونىڭ ىشىندە قازاقستانعا قانداي اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن؟

– مۇناي ءوندىرۋ تۇرعىسىنان وپەك-ءتىڭ الەمدىك ەكونوميكاداعى ۇلەس-سالماعى 33-35 پايىز توڭىرەگىندە. بۇل – ءبىر. ۇيىم قاتارىنداعى مۇنايدى ەڭ كوپ وندىرەتىن ەل – كاتار ەمەس، ساۋد ارابياسى. سوڭعى كەزدە ساۋد ارابياسىنىڭ بۇيرەگى ۆاشينگتوننان گورى ماسكەۋگە تارتىڭقىراپ تۇر. مۇنى ەكى دەپ قويىڭىز. ءۇشىنشىسى – 1991 جىلى كەڭەس وداعى تاراپ كەتتى عوي. ونىڭ سەبەبىن قازىر سان-ساقتان ىزدەپ، ءارتۇرلى سەبەپتەردى ايتىپ ءجۇرمىز عوي. ال شىن مانىندە وسى الىپ وداقتى تارقاتقان – 1985 جىلى ساۋد ارابياسىنىڭ مۇناي ءمينيسترى بولىپ تۇرعان زاكاريا ياماني. ولار اقش-پەن بىرىگىپ كسرو-نى قۇلاتتى. قالاي قۇلاتتى؟ سول جىلدارى ساۋد ارابياسى مۇناي ءوندىرۋدى 3,5 ەسە ۇلعايتقان ەكەن. سوندىقتان مۇناي باعاسى ءۇش جىل ىشىندە 6 ەسەگە ءتۇسىپ كەتكەن. مۇناي باررەلىنىڭ باعاسى 1 دوللارعا تۇسكەندە كسرو مەملەكەتى تولەم بالانسىندا 895 ميلليون دوللار جوعالتىپ وتىرعان. مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر! ساۋد ارابياسى وسى ساياساتتى التى جىل بويى ۇستاپ كەلگەن عوي. التى جىل وتكەن سوڭ 1991 جىلى وداق جويىلىپ كەتتى. جالپى، ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ دەرەگى بويىنشا سوڭعى 100 جىل كولەمىندە مۇناي باعاسى ءۇش مارتە قاتتى شارىقتاپتى. ونىڭ العاشقىسى – 1979-80 جىلدار. ەكىنشىسى – 2008 جىل. ءۇشىنشىسى – 2014 جىل. نەگە بۇل ءۇش جىلدى ەرەكشەلەپ اتاپ وتىرمىز، بىلەسىڭ بە؟

– جوق، ەسىمە تۇسپەي تۇر.

– 1979-80 جىلدارى كەڭەس وداعى اۋعانستانعا باسىپ كىردى. 2008 جىلى رەسەي گرۋزيامەن سوعىستى. ال 2014 جىلى نە بولدى؟

– رەسەيدىڭ قىرىمدى اننەكسيالاۋ وقيعاسى شىعار...

 – ءيا، ءدال ءوزى. رەسەي دە مۇناي ەكسپورتىنان تۇسكەن تابىس مولشەرىن ارتتىرۋعا قاتتى مۇددەلى عوي. بۇلار مۇناي باعاسى كوتەرىلىپ، قازىناعا كوپ قارجى تۇسسە، قاتتى بەلسەندىلىك تانىتىپ كەتەدى. سويتەدى دە قارۋ-جاراقتى، اسكەردى قارجىلاندىرا باستايدى. ءتۇرلى قارۋلارىن سىناعىسى كەلەدى. سىناۋ ءۇشىن ءبىر مەملەكەتپەن سوعىسۋ كەرەك قوي. مىنەزدەرى سونداي. كىشكەنە قالتاسىنا اقشا بىتسە اتىس-شابىس ماسەلەسىن العا شىعارادى.

– بۇل ايتىپ وتىرعان ماسەلەڭىز بەن بىزدەگى مۇناي تابىسى جانە ەكونوميكالىق فاكتوردىڭ قانداي بايلانىسى بار؟

 – ۇكىمەت قيت ەتسە بولدى «مۇنايدىڭ باعاسى ءتۇسىپ كەتتى، سول سەبەپتى جاعدايىمىز قيىن دەگەن» ءۋاجدى العا تارتا بەرەدى. مۇنىڭ ءبارى جالعان. قىسقاسى، مۇناي باعاسىنىڭ تومەن بولۋى – قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن وتە قولايلى بولىپ تۇر. ەگەر مۇناي باعاسى تومەن بولسا ماسكەۋ اسكەري سالانى، قارۋ-جاراقتى قارجىلاندىرۋىن ازايتادى. سوسىن كورشىلەرىنە ءتيىسۋىن توقتاتادى. ۋكراينانىڭ قانداي جاعدايدا ەكەنىن كورىپ وتىرسىزدار. ەندىگى كەزەكتە بەلارۋس پەن قازاقستان تۇرۋى ابدەن مۇمكىن عوي. ال ەندى كاتار ماسەلەسىنە ورالايىق. ەڭ كوپ گازدىڭ قورى كاتاردا ەكەن. ولار پارسى شىعاناعى ەمەس، ءسۇريا ارقىلى جەرورتا تەڭىزىنە تىكەلەي شىعاتىن بولسا رەسەيدىڭ «گازپروم» كومپانياسى ەۋروپاداعى نارىعىنان ايىرىلىپ قالادى. ال رەسەي ءسۇريادا سوعىسىپ جاتىر. نەگە؟ سەبەبى، رەسمي ماسكەۋ ءسۇريا جەرى ارقىلى وتەتىن گاز قۇبىرىن سالدىرماۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جاتىر. ەگەر رەسەي اسكەرى ءسۇريادان كەتىپ قالىپ، الگى گاز قۇبىرى سالىنىپ كەتەتىن بولسا «گازپروم» ەۋروپادان تۇسەتىن ەكسپورتتىق تابىستىڭ 30 پايىزىنان ايىرىلىپ قالادى. سوندىقتان كاتار ترامپتىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ، ارەكەت ەتىپ وتىر. كاتاردىڭ ىشكى جالپى ءونىمىنىڭ 73 پايىزىن ءۇش ءىرى كومپانيا بەرەدى. ءبارىبىر ساۋد ارابياسى مىقتى. كاتاردا مۇناي مەن گاز سونشالىقتى كوپ ەمەس. دەگەنمەن بارشىلىق.

– الەمدە مۇناي باعاسىنىڭ جوعارىلاعانىنا قاراماستان بىزدەگى تاۋار، ازىق-تۇلىك باعاسى نەگە قىمبات كۇيىندە قالا بەرەدى؟

 – 2004-2007 جىلدار ارالىعىندا مۇناي باعاسى 50 دوللار شاماسىندا بولدى عوي. ەكونوميكالىق ءوسىم 9 پايىز بولدى. قازىر مۇناي باررەلىنىڭ باعاسى 60-تان استى. ال ەكونوميكالىق ءوسىم 3 پايىزعا قۇلدىراپ كەتتى. دەمەك ۇكىمەتتىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ ساپاسى كۇرت تومەندەپ كەتتى دەگەن ءسوز. سوسىن «گوللاند اۋرۋى» دەگەن بار. ۇكىمەت سوعان قارسى ءتيىستى كۇرەس جۇرگىزبەي جاتىر. «گوللاند اۋرۋى» دەگەنىمىز – شيكىزاتتى، اسىرەسە مۇناي مەن گازدى سىرتقا ەكسپورتتاعاندا ەكونوميكاعا ءتۇرلى ۆاليۋتا كەلىپ قۇيىلادى. سويتەدى دە نارىقتاعى باعا جوعارىلاپ، شيكىزات ەمەس سەكتورلاردى السىرەتە باستايدى. ياعني، مۇناي مەن شيكىزات سالاسىنداعى جەتىستىكتەر ءتۇرلى ونەركاسىپتەردى تۇنشىقتىرىپ، ولاردىڭ رەسۋرستارىنا قاۋىپ توندىرەدى. وسىلايشا، ۇلى دالادا «گوللاند اۋرۋى» تاراپ جاتىر.

– سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

ەسكە سالايىق، ۇيىم 1960 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتىر. 1970 جىلدان باستاپ وپەك ەمبارگو ورناتۋ ارقىلى الەمدىك مۇناي باعاسىن كوتەرە باستادى. قازىر اتالعان ۇيىمعا 15 ەل كىرەدى. ولاردىڭ دەنىن تاياۋ شىعىس جانە افريكا ەلدەرى قۇرايدى.

"The Qazaq Times"