باستا اباي مەن شاكارىم ولەڭدەرىنىڭ قولجازبا كۇيىنەگى كوشىرمە نۇسقالارى ءبىزدىڭ ۇيە بولعان ەدى دەدىم. شەشىپ ايتايىن: ءبىزدىڭ ءۇي دەپ وتىرعانىم – اكەم رازداننىڭ ءۇيى، كەرەيدىڭ جادىك رۋىنان، بۋىرشىن وزەنىنىڭ بويىن مەكەندەگەن، اكەم يمام بولعان ادام ەدى. 1896 جىلى تۋعان، 1948 جىلى قايتىس بولدى. ءوز زامانىنىڭ وقىعان، كورەگەن ادام كورەگەن ادامى قاتارىنا جاتادى. قىزىمەت، جيىن بابىمەن سارسۇمبە جانە ءۇرىمجى قالالارىندا بولعان. كوپ ادامدارمەن تانىسىپ، ءبىلىم اۋىسقان. ارابشا سوزدەردى قازاقشاعا اۋدارا بەرەتىن.
جوعارىدا اتالعان سەيىتقازى مۇعالىممەن دە تانىس بولعان. ءۇش ايماق ۇكىمەتى تۇسىندا ايماقتىق سوت مەكەمەسىندە باستىق بولعان. سول كىسى كىمنەن العانى بىزگە بەيمالىم، ايتەۋ «اباي قۇنانباەۆتىڭ ولەڭدەر جيناعى» دەگەن كىتاپتىڭ كوشىرمەسىن اكەلىپ، وقىپ جۇرەدى. بۇل كىتاپ 1909 جىلى كاكىتاي ىسقاقۇلى سانت-پەتربۋرگ قالاسىندا باسىلعان نۇسقاسىنان كوشىرىلىپتى. كىتاپقا قاتتى قىزىعىپ قالعان ماعاز ونى 1945 جىلدىڭ جازىندا ءبىر ايداي ۋاقىت شىعارىپ، بۋىرشىننىڭ «ءۇشتاس» جايلاۋىندا كوشىرىپ شىققان.
ماعاز كوشىرىپ العان كىتاپتا: «كوشىرگەن – عابيدەن جىگىتباەۆ» دەگەن ءسوز بار ەدى. ول مۇعالىم ەكەن. ابايدىڭ سول ولەڭدەر جيناعىندا كاكىتاي ىسقاقۇلى جازعان «اباي قۇنانباەۆتىڭ ءومىر تاريحى» دەگەن تاماشا ماقالا بار. وندا قۇنانبايدى جامانداپ دۇرسە قويابەرەتىن جاساندى سوزدەر ەمەس، قايتا شىندىق ىستەر ءوز قالپىندا باياندالعان. ماعاز كوشىرگەن سول نۇسقا قازىر دە ماعازىدىڭ قولىندا ساقتاۋلى تۇر. يكەمدى، قاتتى مۇقابالى قارا داپتەرگە حيميالىق كۇلگىن ءتۇستى سيامەن جازىلىپتى. عاجاپتانارلىق تاعى ءبىر ءجاي، وسى كىتاپ كوشىرىلىپ بولعان سوڭ، ءبىزدىڭ ۇيدە كوپ تۇرماي جوعالىپ كەتىپ ەدى.
تۋرا 40 جىل وتكەن سوڭ، 1985 جىلى قيىرداعى شىڭگىل اۋدانىنان مۇقامەتبەك زاتەلبايۇلى ونى ۇلكەن ادامگەرشىلىك تانىتىپ ماعازدىڭ وزىنە تابىس ەتتى. كىتاپ شىڭگىل جاققا قاشان، كىم ارقىلى بارعانىن مۇقامەتبەك ەت، ماعاز دا بىلەيدى. قايران قالاسىڭ، بالا اكەدەن، انا بالادان ايىرىلىپ قالىپ جاتقان سان رەتكى سوعىس ءورتى شارپىعان، نەبىر قيىن-قىستاۋ كۇنەردى باستان وتكىزگەن، ءور التايدىڭ ورىندە حالىقتىڭ اباي ولەڭدەرىن جانىنداي جاقسى كورىپ، جوعالتپاي ساقتاۋىن قاراڭىزشى! بۇل دا ابايدىڭ ۇلىلىعىن ايگىلەيتىن شىعار.
مەن ويلايمىن، ماعاز اعامىزدىڭ كەيىن جۇرتقا تانىمال اقىن بولا الۋى – ونىڭ جاس كەزىندە اباي ولەڭدەرىن قىزىقتاپ جاتتاپ وسكەندىگىنەن بولار. بۇل دا ءبىر ۇلكەن مەكتەپ ەمەس پە، قاسيەتىڭنەن اينالايىن اباي، تالاي قازاقتىڭ كوزىن دە، كونىلىن دە اشتىڭ عوي!
شاكارىمنىڭ «ءۇش انىق» دەگەن كىتاپى 1942 جىلدىڭ الدىندا اكەم ءبىر جاقتان كوشىرىپ الىپتى. سارسۇمبەدەن نەمەسە ءتىپتى ۇرىمجىدەن اكەلگەن بولۋى دا مۇمكىن. وتە-موتە زيات اكەلگەن قولجازبادان كوشىرىلشگەن بولۋ مۇمكىندىگى زور. كىتاپتىڭ سىرتىنا «ءۇش انىق» دەگەن ءسوز جازىلعانىمەن، ىشىندە تاعى كوپ ولەڭدەر بار بولاتىن. وسى شىعارمانى اكەمنىڭ قولجازباسىنان تالاي ادام كوشىرىپ الدى. ماسەلەن، جيەن اعام – ۋاقيت ورازوۆ، ناعاشى اعامىز – ءماساۋ نامازباەۆ جانە مۇعالىمىمىز ءسالىمجان كاكىمجانۇلى، تاعى باسقالار. بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ قازىر كوزى ءتىرى. سۇراستىرسام، بارلىعى ساياسي ناۋقاندار تۇسىندا قورقىپ كەتىپ، كىتاپتىڭ كوزىن جويعان. بۇدان 50-60 جىل بۇرىن سول كىتاپتى وقۋ، كوشىرۋ بارىسىندا جاتتالعان جولداردىڭ بىرعىدىرۋىن ءبىزدىڭ ۋاقيت اعامىز قازىر دە جاتقا ايتادى ەكەن، ەسىنە كەلتىرە العاندارىن ماعان جازىپ بەردى.
ۋاقيت ءابدىراحمانۇلى ورازوۆ 1921 جىلى تۋعان، ارعىن رۋىنان، ورتا ماعلۇماتتى، جاسىنان ادەبيەتكە اۋەس ادام، ءوزى دە ولەڭ جازادى. 1934 جىلى زيات شاكارىمۇلىنان وقىعان. قازىر زەينەتكەر، كۇيتۇڭ قالاسىندا تۇرادى. ۋاقيتتىڭ شەشەسى ءلاتيپا ءبىزدىڭ اكەمىزدىڭ جالعىز قارىنداسى بولادى. ول كىسىنىڭ ءوزى، باۋىرلارى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ بالالارىمەن جاستاي ءبىر اۋىلدا بولىپ، اعايىندى ادامداردىڭ بالالارىنشا بىرگە وسكەن، بىرگە تاربيە كورگەن. ۋاقاڭنىڭ اكەسى ابدىراحمەن اباي ولەڭدەرىنىڭ كوبىن جاتقا بىلەتىن وتە زەردەلى كىسى ەدى. اتاسى وراز سارىارقانىڭ (قاراعاندى ءوڭىرىنىڭ) ادامى ەكەن. پاتشا وكىمەتى كەزىندە جەر اۋدارىلۋعا جىبەرىلگەن جەرىنەن التاي كەرەيلەرىنىڭ ورتاسىنا قاشىپ كەلىپ، مەكەندەپ قالعان.
«سارىارقا مەكەن-جايىم ەسىل، نۇرا،
بىلمەسەڭ جەر ءمانىسىن مەنەن سۇرا،
تاي قۇلىنداپ، تايلاعى بوتالايتىن،
قىزىعى كەتپەيدى ەستەن ءتىپتى، ءسىرا.» دەپ باستالاتىن ولەڭى بار ەدى. وراز جول كورگەن ساۋاتتى ادام بولعاندىعى ءۇشىن 1905 جىلدىڭ سوڭىندا، ياعىني، شاكەرىمنىڭ قاجىعا اراتىن جىلى ءبىزدىڭ ەلدەن ءومىرتاي بي، ءبىزدىڭ اتامىز قامشىباي يمامداردى باستاپ مەككەگە قاجىعا بارعان. ەندىگى ءسوزدى ۋاقيت اعايعا بەرەيىن:
– سول ءۇش انىق» دەگەن كىتاپتىڭ ىشىندە جۇرگەن ولەڭدەردەن قازىر مەنىڭ ەسىمدە قالعاندارى مىناۋ، - دەيدى ۋاقاڭ:
- شىققانىم شىڭعىستاعى ءبىر بيىك تاۋ،
جاقسىەكەن تاۋعا شىعىپ، تاعدىر سىناۋ،
«قايىرلى ءتۇن بولسىن !» دەپ ءۇنسىز ايتىپ،
كۇن كەتكەنسوڭ، ءتۇن كەلدى قاراڭعىلاۋ.
اسپاندا اي، جۇلدىزدىڭ ءبارى اينالىدى،
سوندا دا تەمىرقازىق تاپجىلمايدى-اۋ.
اي تۋىپ، كۇننىڭ باتىپ، ءتۇن بولۋى،
شىنىندا دوڭگەلەنگەن جەر ءجۇرىسى-اۋ.
...
كوز، قۇلاق، قول، مۇرىن، ءتىل – ءبارى الدايدى،
تەتىگى تازا اقىلمەن ولشەپ ۇناپ.
«جازۋشى» باسپاسى 1988 جىلى باسىپ شىعارعان «شاكەرى شىعارمالارىن» مەن كەيىن كورىپ، ۋاقيت اعا جازىپ بەرگەن ۇزىندىلەردى باسىلعان نۇسقالارمەن سالىستىرىپ كورسەم، ءشىنارا سوزدەرىندە پارىق بار ەكەن. شاماسى ونى دا كورسەتە كەتەيىن، كەيدە ۋاقيت اعانىڭ ايتىپ وتىرعانى دۇرىس سياقتى سەزىلەدى. زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ بۇعان كوڭىل ءبولىۋىن وتىنەر ەدىم. الگى ولەڭ شاكارىمنىڭ «تاۋ باسىنداعى وي» دەگەن ولەڭىنەن ءۇزىندى ەكەن: بۇندا «سىناۋ» دەپ باسىلعان ءسوزدىڭ ورنىنا ۋاقاڭ ايتقان «ۇناۋ» دەگەن ءسوزدى مالدانعان ءجون سياقتى. «ۇناۋ» بۇل جەردە «كەلىسىۋ»، «ماقۇل بولۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى عوي. («شاكارىم شىعارمالارى» 199-بەت).
- جان دەگەن نە؟
مۇلدە ولە مە،
شىن جوعالىپ سونە مە؟
دەنە جوندەپ،
جوعارى ورلەپ،
قايتا مەن دەپ كەلە مە؟
كەتتى، كەلدى،
تولدى، سولدى،
وزگەلەندى بۇل عالام.
تۋدى، ءولدى،
جاندى، ءسوندى،
ءورشىپ ءوندى قايتادان.
دوڭگەلەنگەن،
دوڭگەلەتكەن،
تۇك ءبىلىمسىز كۇش پە ەكەن؟!
ءتىپتى ءمىنسىز،
كەمشىلىكسىز،
ەستى قىلعان ىسپە ەكەن؟!
«شىعارمالاردىڭ» 234 –بەتىندە الدىڭعى شۋماق ەڭ سوڭىنا بەرىلگەن. «قايتا» دەگەنى «تاعى»، «سولدى» دەگەنى «سەمدى» جانە «دوڭگەلەنگەن» دەگەنى «دوڭگەلەتكەن» دەپ الىنعان. قايسى دۇرىس؟
- جىلىم – قوي، جۇلدىزىم – يۋل،
جاسىم – جەتى ءجۇز ون جەتى اي.
...
ءومىر قانشا، ءولىم قانشا؟
ەمەس ول ءبىز بىلەرلىك جاي.
...
اراب، پارسى، ورىسشادان
ءتىلىم جوق جەتىلىپ العان.
كىتاپ وقىپ، تۇرىك جازعان
ۇعىندىم وسىنى ازعانتاي.
بولىپ تۇر كۇن قاران ھاي – ھاي،
ماقسۇتىم سول – مەككە بارماق،
ءاربىر تىلدە سلوۆار الماق،
ءبىلىپ ناعىزىنا بارماق،
سىرىم، ويىم، جايىم سولاي.
...
ون ءۇش كۇن تۇرىپ ستامبۋلدا،
كەرەك كىتاپ تابىلعان-اي.
«شىعارمالاردىڭ» 194-بەتىندە بۇل ولەڭنىڭ تولىعى بار ەكەن بارلىعى ون جەتى شۋماق.
- كەلەم دەسەڭ ءولىم ماعان،
دوسىمسىڭ، جاۋ ەمەن ساعان.
ەسىكتى اش جولدى بايلاعان،
جونەلسىن ۇناعان كوڭىل.
بۇل شاكارىمنىڭ «كوڭىل» دەگەن ون جەتى شۋماق ولەڭىنىڭ ەڭ سوڭعى جولدارى ەكەن. دەمەك بۇل ولەڭ دە ءور التايعا كەلگەن بولدى. «شىعارمالاردىڭ» 197-198- بەتىندە.
- ءپانشى دەيدى: «قايدا ءتاڭىرى؟»
ءدىنشى دەيدى: «مىنە تۇر».
ەكەۋىدە سوزگە ناندى،
ساۋ اقىلدان جوق سۇراق.
ءپانشى ناندى بەس سەزىمگە،
ءدىنشى اداستى جولىنان.
سال اقىلعا، دۇرىس نە؟
وسىنى تاپ وي قۇراپ.
بۇل «شاكارىم شىعارمالاردىڭ» 203-, 204-, 205- بەتتەرىندە باسىلعان.
«تۋرا جولدا قايعى تۇرماس،
شات بولايىن بەر شاراپ،
قايعى، راقات – ءبارى ءبىر باس،
ەشبىرىندە جوق ۇراق» دەپ باستالاتىن 32 شۋماق ۇزاق ولەڭنىڭ ۋاقيت اعانىڭ ەسىندە قالعانى وسى بولدى.
- ەي، جاستار، نە دەيسىڭدەر بۇل دۇنيە؟
مۇنى ءبۇيتپ جاراتقان قانداي يە؟
...
تەتىگى تاڭ قالارلىق زور ماشينە.
«شىعارمالاردىڭ» 201-بەتىندە باسىلعان بەس شۋماق ولەڭنىڭ باسى وسى. باسپدا «نە دەيسىڭدەر» دەگەنى «قالاي دەيسىڭ»، «يە» دەگەنى «نارسە» دەلىنىپتى.
- قاي جەردەن بىلايعىسى جۋان دەر ەڭ،
باس قانتتاي اعاش جونسام تىم ۇشكىرلەپ.
...
مۇقيتقا توزاڭ قۇرلى تۇز سەبەيىن،
تاتىڭىز ەرىگەن سوڭ ءبىر شاسىن(؟) جەپ.
تابيعات جۇمباعىنىڭ ءىسى ولشەۋسىز،
ءبىلدىم دەگەن بىلمەدىم دەگەنگە ەسەپ.
بۇل «قاراڭعى مەن جارىقتى ءجۇرمىز ولشەپ» دەپ باستالاتىن بەس شۋماق ولەڭنىڭ ءۇزىندىسى ەكەن. «شىعارمالاردىڭ» 200- بەتىندە بەرىلگەن. پارىقتى جولدار بار كورىنەدى.
مىنەكي، ءبىر ادامنىڭ كوكىرەگىنەن الپىس جىل وتكەننەن كەيىن وسىنداي جولدار تابىلىپ وتىر.
ۋاقيتتىڭ ءىنىسى ۋاقاپ ورازوۆ: اكەم تاعى شاكارىمنىڭ «اۋەلى سوپىنى سويدى، جۇرەگىن الدىما قويدى. كورىپ ەم تالاي تويدى، دەدىم مەن استاپراللا» دەپ كەلەتىن جولدارى بار ولەڭىن ايتىپ وتىراتىن ەدى دەيدى. بۇل «قىرىق جىلدان ءوتىپ جاسىم» دەپ باستالاتىن بۇل «قىرىق جىلدان ءوتىپ جاسىم» دەپ باستالاتىن 32 شۋماق ولەڭەكەن («شىعارمالاردىڭ» 256-بەت). بۇنى شىعارمالارىندا باسىلعان تولىق نۇسقاسىمەن ەسەپتەسەك، اسىلىندە 120 شۋماق ولەڭ ەكەن. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ وزىنە عانا شاكەرىمنىڭ وسىنشالىق ولەڭدەرى كەلگەنى انىق بولدى. شىنىندا بۇل الدە قايدا كوپ بولۋى كەرەك. ۇمىتىلىپ قالىپ وتىر عوي. بۇل ولەڭدەر شاكەرىمنىڭ «ءۇش انىق» دەگەن كىتاپىنا (قولجازبا) قوسىلىپ جۇرگەندىكتەن ونى «ءۇش انىقتىڭ» قۇرامداس بولەگى ياكي، ءۇزىندىسى دەپ ۇعىنىپ كەلگەن، ولاي ەمەس. «ءۇش انىق» قارا سوزبەن جازىلعان فيلوسوفيالىق اڭگىمە، جاراتىلىسى دۇنيەنىڭ سىرى جونىندە شاكارىمنىڭ ءوز ويى. بۇل كىتاپتى مەن 9 -10 جاس شاماسىندا كوردىم، بىراق، ەشنارسە ۇعا المايتىن ەدىم. شاكارىمنىڭ:
«تالاپ دەگەن ءبىر جۇيرىك تۇلپار سىندىع
بابىن تاپپاي مىنگەندى قىلار جىندى.
تاۋعا ۇرا ما، باسىڭدى تاسقا ۇرا ما،
ال، ەندى وعان كىسى قايتىپ ءمىندى؟» دەگەن ولەڭىن ءور التايداي كوپ ادام بىلەدى. بۇل اقىننىڭ «تالاپ پەن اقىل» دەگەن ون ءۇش شۋماق ولەڭنىڭ ءبىرىنشى شۋمعى ەكەنىن كەيىن بىلدىك («شىعارمانىڭ» 128 –بەتىندە) بۇنى جوعارىداعى 120 شۋماققا قوسساق، سوندا شاكەرىمنىڭ 133 ولەڭى بۋىرشىننىڭ دۋلايتى دەگەن جەرىندەگى ءبىزدىڭ اۋلدارعا جەتكەن بولىپ شىعادى. شاكارىمنىڭ «ءۇش انىعى» الگى ولەڭدەرمەن كوسا التايدىڭ قابا، سارسۇمبە، كوكتوعاي، شىڭگىل، اۋداندارىنىڭ بارىنە تاراپتى.
قبادان شىبارايعىر ەلىنىڭ ءتايجىسى كوكەناي 1940 جىلى ۇرىمجىگە تۇرمەگە الىڭعاندا اقىن تاڭجارىق جولدىۇلىمەن ءبىر كامەراعا بولىپتى. سول كەزدە ولاردىڭ قولىنا شاكارىمنىڭ «ءۇش انىعى» مەن ءبىر توپ ولەڭدەرى تۇسكەن. كوكەناي ءتايجى وسى كىتاپتى تاڭجارىق جولدىقلىنا كوشىرتىپ الىپ، 1945 جىلى ەلگە قايتقاندا الا كەلگەن. تاڭجارىق تايجىگە كوشىرىپ بەرگەن كىتاپتىڭ سوڭىنا ءوز قولىمەن مىناداي ولەڭ جازىپ قويعان:
«ءتايجىنىڭ ءتامام ءبىتتى كىناعاسى(كنيگا دەگەن ورىس سوزىنە قاراتىلعان),
جازىلىپ داپتەرىنە سىباعاسى.
ءتايجى اعاي ىنىڭىزگە عايىپ ەتپە،
قازاقتىڭ قتارداعى ءبىر اعاسى.
...
... عۇلاماسى.
قۇداي ءبىر، جان جوعالماسى، قيامەت شىن،
دەپ جازعان ءۇش ءتۇرلى ىستەن قۇراماسى.» – «ءۇش انىقتى» ەرتەدە سەيىتقازى مۇعالىمنەن، ونان كەيىن قاسىمبەك اقتانوۆتىڭ قوىنان الىپ، مەن دە وقىپ كورگەن ەدىم، - دەيدى قازىر 73 جاستاعى قارت پەداگوگ مۇراتبەك مانكەيۇل.
قاسىمبەك 50 جىلداردىڭ ىشىندە بۋىرشىن اۋدانىنا باستىق بولىپ مىندەت وتەگەن. كەين قازاقستانعا كەتتى. قازىر شىعىس قازاقستاندا ساركەن، تاعى باسقا ۇلدارى تۇراتىن بولۋى كەرەك.
«ءۇش انىقتى» ءبىزدىڭ اكەمىز كوشىرگەن نۇسقاسىن ەرتەرەكتە راشات ومىرتاەۆ العان ەكەن. ول كىسى كەيىن قىزىمەت بابىمەن قۇلجاعا كوشىپ بارىپ، سول جەردە قايتىس بولدى. كىتاپتى قايدا جىبەرگەنىن ەشكىم سۇراستىرعان جوق.
شىڭگىلدە رۋى قۇلمولقى قايىمعازى دەگەن كىسىدە شاكارىمنىڭ «ءۇش انىعى» بولعان دەپ ەستيمىز. ول كىسى 1956 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ساياسي كەڭەستىڭ مۇشەسى (دەپۋدات) بولعان، قزىر باقيعا كەتتى. ۇرپاقتارى بىلەر مە ەكەن؟ كوكتوعايدا وتكەن ايگىلى اقىن اقىت ۇلىمجىۇلىنىڭ قولىندا شاكارىمنىڭ ولەڭدەرى مەن «ءۇش انىق» قولجازبا كۇيىندە بولىپتى. «سودان ەسىمدە قالعاندارى» دەپ قازىر جەتپىس جاسقا كەلگەن اقىتۇلى عازەز مىنانى جاتقا ايتىپ بەردى:
ادامنىڭ مەن بىلەمىن ونەرلىسىن،
ەرىنبەي ەڭبەك قىلعان كوپ جۇمىسىن.
ءىش جارىپ، ىشەك جالعاپ، سۇيەك قيىپ،
جامايدى ەرىن، مۇرىن، تۇسكەن ءتىسىن.
ايروپلان، تەلەعون، گراموفون،
ەلەكتر، راديو مەن ماگنيت ءىسىن.
وسىنشا ونەر تاۋىپ اسقان ادام،
الەمنىڭ قيىن سىرىن اشقان ادام.
ول تۇگىل قلىگە دە ايلا قىلار،
ءبىر تالاي ولمەي جەتەر جاسقا دا ادام.
ءوز باسىن بىراق ادام تانىمايدى.
بىلەدى ءبىر وزىنەن باسقانى ادام.
جوعالعىش تىرشىلىك جوق جا سيپاتتى،
بولادى جانىم جوق دەپ ماسقارا ادام.
بارلىعىن باستان جاننىڭ بايقاماپتى،
عىلىمىن پيسيحولوگ شاشقان ادام.
جان جولدان قوسىلدى دەپ ءپان دە، ءدىن دە،
اقىلدى بايلاپ قويعان سوعان مۇلدە.
ەڭ باستى زات جانى بار، اقىلى زات،
مۇنى ويلاعان ادام جوق وسى كۇندە.
ءار نارسەگە وزگەرەدى، جوعالمايدى،
جان جوعالماس دەپ ويلا سونى بىلدە.
كۇناسىز جاس نارەستە كۇن مەن ايىم،
قول تيسە ەتەگىنەن اداسپايىم.
جاراتقاننىڭ قۇدىرەتى تولىقتىعان،
سەنىڭ ءمىنسىز نۇرىڭنان پايىمدايمىن.
ءجۇز پايعامبار مۇعجيزا كورسەتسە دە،
سەنى كورمەي مۇسىلمان بولا المايمىن.
سۋىر نەگە قازادى تاۋدىڭ سايىن،
جاز جيىپ، قىسقى ازىقتى قىلار دايىن.
قىس بولسا شالا ولەرىن قايدان ءبىلدى،
دەدى مە ازىق جاستاپ ءبىر ۇيقتايىن.
تاۋىق نەگە شاقىرار ساعات سايىن،
دەي مە ۋاقىت وتكەنىن ۇقتىرايىن.
تاڭ بزارسا اسپاندا قۇيقىلجىتىپ،
ءاندى نەگە سالادى بوز تورعايىڭ.
اقىلىم مۇنىڭ سىرىن تاۋىپ وتىر،
دەسە دە ويىم دەتپەس مەن قۋمايىن.
سالامىن ساسقانىمنان وي جوتاعا،
ەتە الماي حايۋن ءتىلىن ءتىپتى پايىم». وسى ولەڭنىڭ «كۇناسىز جاس نارەستە» دەگەن جولىنان تومەنگى 18 جول شاكارىم شىعارمالارىنىڭ 1988 جىلعى باسىلىمىندا جوق. «شىعارالاردىڭ» 138-, 139- بەتىندە باسىلعان باسقى ون نەشە جولى عازەزدىڭ ەسىندە جوق. ەگەر ەكەۋىن بىرىكتىرسەك، بۇل ولەڭ 60 جولعا جەتكەلى تۇر.
شاكارىم شەجىرەسى جونىندە
ەستىپ-بىلگەن انىق دەرەگىمىز مىناۋ عانا: التايدىڭ شىڭگىل اۋدانىندا وتكەن كىتاپباي مولدانىڭ قولىندا شاكارىم شەجىرەسىنىڭ (تولىق اتى «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار ششەجىرەسى») 1911 جىلى قازاندا باسىلعان نۇسقاسى بولعان ەكەن. كىتاپباي مولدا وسى شەجىرەنىڭ قازاققا ءتان ءبولىمىن ولەڭگە اۋدارىپ جازىپتى. 400 شۋماق ولەڭمەن اياقتالعان شەجىرەنىڭ وسى ءبولىمى شىن جاڭداعى «قازاق شەجىرەلەرى» جيناعىنىڭ 1- كىتاپىندا «قازاقتىڭ جالپى شەجىرەسى» دەگەن اتپەن باسىلعان («ىلە حالىق باسپاسى»، 1990 جىل). ايتىلىپ وتىرعان «قازاق شەجىرەسى» جيناعىنىڭ1- كىتاپىندا شاكەرىم شەجىرەسى تولىعىمەن باسىلعان. بىراق، بۇل نۇسقانىڭ كىمنەن، قايدان الىنعانى ايتىلماعان. كىتاپتى قۇراسىتىرعان: نيىمەت مىڭجانين مەن ابدىرەشيت بايبولاتوۆ.
كىتاپباي اقمولداۇلنىڭ رۋى سارباس، ول كىسى 1986 جىلى 61 جاسىنا قايتىس بولدى. وقىعان، ءبىلىمدى ادام. الگى شەجىرە كىتاپ قازىر وىنىڭ شىڭگىل قالاشىعىندا تۇراتىن ۇلى عالىمنىڭ قولىندا ساقتاۋلى.
زيات شاكارىمۇلىنىڭ ەڭبەگى جونىندە
بابالارىمىز: «ءتۇسى يگىدەن تۇڭلمە» دەگەن ءسوزدى بەكەر ايتپاپتى. زياتتى كورىپ، ودان تىكەلەي تاربيە العان، مۇراتبەك ماڭكەيۇلى، اسىعات ماڭكەيۇلى، ۋاقيت ورازوۆ، ءسالىمجان جانە اسقارت تاتاناەۆ سياقتى ۇلكەندەر ونىڭ بەينەسىن بىلاي بەينەلەيدى: بويى ۇزىن، ەرنى جۇقا، قاباعى بيىكتەۋ، دوڭەستەۋ قىر مۇرىندى، دوڭگەلەكتەۋ كوزدى، شيراتپا قارا مۇرت قويعان، قارا تورى جىگىت بولاتىن. ساقالىن ساندەپ، ساماي شاشىنا تۇتاستىرىپ قوياتىن، قىستا قارا تۇلكىدەن تىكتىرگەن ارعىن تىماق، ساپتاما ەتىك، جازدا كاستيۋم-شالبار كيىپ، رەتتى جۇرەتىن.
ول مادەنيەت قىزىمەتكەرى ەدى، كۋرس وقىعان مۇعالىمدەرگە ساباق بەرەتىن، ونان قالسا، كوبىنەسە وقۋشىلاردىڭ ساباقتان سىرتقى مادەني قيمىلدارىن ۇيىمداستىرىپ وتىراتى.
جيەن اعامىز ۋاقيت ايتادى: 1935 جىلدىڭ قىسىندا ءبىز سارسۇمبەدە باستاۋىش مەكتەپ وقىپ جۇرگەن كەزىمىزدە زيات «شال مەن بالانىڭ ايتىسى» دەگەن شاعىن كومەديا جازىپ، مەنى بالانىڭ، ءراشاتتى شلىدىڭ ءرولىن الىپ شىعىۋعا دايىندادى. ونى ءبىز جاتتاپ الىپ ساحىنادا ورىندادىق.
ءسوزى مىناۋ:
بالا:
اسسالاۋماعالايكوم، امان با اتا، مال مەن باس؟
شال:
ۋاعالايكوماسسالام، قايدان ءجۇرسىڭ بالاقاش؟
بالا:
اتا قايدان كەلەسىز، جوق ىزدەگەن ادامداي؟
شال:
قارا بۋرانى ىزدەپ شىعىپ ەدىم،
قايدان كوردىڭ قاراق-اي؟
بالا:
ءسىزدىڭ بۋرا انە تۇر، باسى قارا قازانداي.
شال:
ءوزىڭ قايدا باراسىڭ، قولداعى قاعازىڭ نە قاراعان؟
بالا:
وقۋعا بارام جان اتا، اشىلدى مەكتەپ جاڭادان.
ويناپ ءجۇرىپ نە تابام جۇگىرۋمەن دالادان.
شال:
وقۋعا بارام دەيسىڭ بە؟ ايتشى قانە قايتادان،
اۋرە بولىپ بەيشارا-اي، ميىڭدى بوسقا شايقاعان.
بالا:
...
شال:
وقىماي-اق سەنىڭ اكەڭ زالىڭ ء(مانساپ اتى) بولعان ەدى عوي.
نادان بولىپ جۇرسە دە، ەلدەن تالاي جەدى عوي.
بۇرىنعى ەسكى وكىمەت زالىڭ، زالىڭ دەدى عوي،
بۇزىلاسىڭ قاراعىم، وقۋدى تاستا، ەندى قوي!
بالا:
ولاي ەمەس اتا،
ۇرساڭىزدا ايتايىن، بۇل ءسوزىڭىز قاتا.
مەن وقىسام ادام بوپ اتا-انامدى اسىرايمىن.
وقۋعا ابدەن جەتىلسەم، ناداندارعا باس ۇرمايمىن!
زيات جازعان ەكىنشى كومەديا «بالا مەن اكەسىنىڭ ايتىسى»:
شال:
بالام، امان با؟ نە حابار بار قالاڭدا؟
بالا:
قالا وتە جاقسى، وقىپ-ۇيرەنىپ جاتىر
جاقسى مەنەن جامان دا،
جۇرتتىڭ كوزى اشىلدى وسى جاڭا زاماندا.
شال:
بۇرىن ءبىزدىڭ تۇستا وقۋ بولماعان،
سوندا دا قۇاي قورعاعان،
ول كەزدە جۇرتتىڭ كوزى سوقىر ما ەدى،
نە ايتىپ ءجۇر مىنا وڭباعان!
بالا:
ويباي اكە، وندا حالىق نادان،
قيانانت، زورلىق ىستەگەن ھامان.
شال:
بۇزىلاسىڭ قاراعىم، وقۋىڭدى ەندى قوي!
(شال شىعىپ كەتەدى)
بالا:
اكەم كەتتى بولقتاپ، رەتى كەلسە سوقپاق،
سەكسەندەگى كارى شال نە قىلادى
بايقۇس-اۋ ەسكىلىكتى جوقتاپ.
قوي، مەن ەندى نە ەتەم؟
بۇگىن كەتسەم قالاعا ەرتەڭ ەرتە جەتەم.
قىردا جۇرسەم قوي باعىپ، ناداندىقتا وتەم،
بۇزىلدى دەپ ۇرسادى كارى اكەم مەن شەشەم.
تاعى شاتاق شىعادى، قارسى ءبىر ءسوز دەسەم.
وسى وقۋ پايدالى، ىزدەيمىن عىلىم، كەتەم،
كەتپەۋگە ەندى بولمايدى، تاربيەسىز وسەم.
كونە مەن جاڭانىڭ كۇرەسىن زيات وسپىرىمدەردىڭ وقۋىنا جەڭىل، جاتتاۋىنا ىقشام وسىنداي ۇيقاسىتى سوزدەرمەن بەينەلەپتى. زيات سول تۇستا 13 جاستار شاماسىنداعى بالا مۇراتبەككە ءبىر دەكلاماتتسيا جازىپ بەرپىپ ايتقىزعان. ونىڭ ەستە قالعان العاشقى جولدارى مىناداي:
«بۇل التاي ونەر-ءبىلىم قايناعان جەر،
بويىنان ناداندىقتى ايداعان جەر.
كوز اشىپ، مادەنيەت جولىن تانىپ،
عىلىمعا بەلىن بەكەم بايلاعان جەر.»
«وسى دەكلاماتكيانى ساحىنادا ايتقان مەن ۇمىتىپ قالىپپىن. بىراق، 40 جىلدان كەيىن ماعان الاعاقتا كەزەسكەن قايبوللا دەگەن سەكسەندەگى شال وسىنى تۇگەل بىلەدى ەكەن. ول بۇرىن ءشارىپحاننىڭ قورعاۋشى اسكەرى بولىپ جۇرگەندە جاتتاپ الىپتى. امال قانشا، قازىر ول كىسىدە باقيلىق بوپ كەتتى» دەيلى مۇراتبەك مۇعالىم.
زيات تاعى وسى مۇراتبەك مانكەيۇلىنا «مەن كىممىن؟» دەگەن تاماشا ولەڭ جاتتاتىپ، ساحىناعا شىعارىپتى. ونى مۇكەڭ ۇمىتىڭقىراپ قالسا دا، ءىنىسى كازىم تولىق بىلەدى ەكەن، ايتىپ بەردى. ءبىز مۇىن ماعجان جۇماباەۆ جازعان ولەڭ بولار دەپ جورامالدادىق. ولەڭ مىناۋ:
«ارىستانمىن، ايباتىما كىم شىدار؟!
جولبارىسپىن، ماعان قارسى كىم تۇرار.
كوكتە كۇنىم، كوپكە نۇرىم شاشامىن،
كوڭىلىمە السام قازىر عارىشقا اسامىن.
شەتڭ، ءتۇبى جوق تەڭىزبىن قارا كوك،
ەرىگەمىن، تولقى، شالقىپ، تاسامىن.
جالىنمىن مەن، جاقىن كەلمە جانارسىڭ،
تۇلپارمىن مەن، شاڭىما ەرمەي قالارسىڭ.
كۇل بولسىن كوك، جەمىرىلسىن جەر، ۋايىمىم جوق،
كوز قىرىممەن كۇلپ قانا قارارمىن.
مەن ولمەيمىن «مەنىكى» دە ولمەيدى،
نادان ادام ءولڭم جوعىن بىلمەيدى،
ءوزىم پاتشا، ءوزىم قازى، ءوزىم بي،
قانداي ەسسىز «نە قىلدىڭ» دەپ تەرگەيدى.
مەيىرلەنسەم سەگىز جۇماق قولىمدا،
قاھارلانسام تامۇق دايار جولىمدا.
جوق جاقىنىم، جاساعانداي جالعىزبىن،
مەن بە بيلەر ءالسىز ادام ۇلىنا.
ءوزىم – قۇدايع تابىنامىن، وزىمە،
ءسوزىم – قۇران، سيىنامىن سوزىمە.» كەلەسى ءبىر كەزەكتە زيات، وقۋشىسى ۋاقيتقا «يتتەر دوستىعى» دەگەن ولەڭ جاتتاتىپ، ساحىناعا شىعارىپتى. بىزشە بۇل ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ «ۇرىق مىسالىنان» الىنسا كەرەك. ۋاقيت اعانىڭ ەسىندە قالۋى بويىنشا ولەڭنىڭ تولىعى مىناۋ:
«ءبىر بايدىڭ ءتورىت كوز، مويناق توبەتتەرى،
وزدەرى يتتە بولسا ادەپتى ەدى.
تۇندە ءۇرىپ، كۇندىز ۇرمەي جاي جاتاتىن،
بولادى ادەپتى يتتىڭ ادەتتەرى،
ءتۇس مەزگىل ەكى توبەت تويىپ جاتىپ،
كەمپىر ناز-وكپەلەرىن قويىپ جاتىپ،
اس ءۇيدىڭ الدىنداعى كۇن شۋاقتا،
سويلەستى، ءار نارسەنىڭ باسىن شاتىپ.
ءسوز قىلدى جاقسىلىقتى، جاماندىقتى،
جومارتتىق، مىرزالىق پەن ساراڭدىقتى.
دوستىقتىڭ، دۇسپاندىقتىڭ دايىن سويلەپ،
قولعا الدى تاتۋلىق پەن ارازدىقتى!
نە كەلىپ، ءتىرى جۇرسەڭ نە كەتپەيدى،
اراز بوپ ەكۋىمىزگە نە جەتپەيدى؟
ءبىز تۇرعوي، اقساق قۇتپان جاماندار دا،
تاتۋ عوي اراسىنان قىل وتپەيدى...
«ءتورىت كوزىم، موينەكەم» دەپ ءبىرىن ء–بىرى،
دوستاسىپ، قۇشاقتاسىپ، قۇرمەتتەيدى.
ەكەۋى ءبىرىن ء–بىرى ءسۇيدى، قۇشتى،
قىزىعى باسىلماعان دوستىق كۇشتى.
اس ۇيدەن لاقتىرىلعان ءبىر ومىرتقا
سولاردىڭ ناق جانىنا كەلىپ ءتۇستى.
كورگەن سوڭ مايلى سۇيەك يت تۇرا ما؟
قۇشاعىن جايىپ الا جۇگىرىستى.
دوستىقتى، ايتقان سەرتتى بىلاي قويىپ،
ەكەۋى ءبىر –بىرىنە سالدى ءتىستى.
دوستى دوس مۇنان ارتىق قالاي سيلار،
جۇندەرى بۇرقىراعان اسپانعا ۇشتى.
سۋ قۇيىپ ۇستەرىنە جيىلعان جۇرت،
ەكەۋڭن زوردان-زورعا ايىرىستى.
يتتەرگە تالاسسا دا جاراسادى،
ايتپەسە يت ادەتتەن اداسادى.
دوس بولعان ادامدارعا قاراپ تۇرساڭ،
بيىك پەن تەڭەپ بولماس الاسانى.
سۇيەكتەي اراسىنا نارسە تۇسسە،
يتتەردەن ولار ارتىق تالاسادى.» بۇل ولەڭ وسى زامان ادامدارىنا دا تاربيەلىك ماڭىزىن جويماعان، جاقسى ولەڭ عوي.
1940 جىلداردىڭ ىشىندە ءبىز باستاۋىش مەكتەپ وقىپ جۇرگەن تۇستا وسى مىسال ولەڭ باستاۋىش مەكتەپ وقۋلىعىندا بار ەدى. جوعارىداعى ەكى ولەڭ ءبىزدىڭ شامالاعانىمىزداي ماعجان مەن احاڭ جازعان ولەڭ بولعان كۇندە دە، ونى ءناسيحاتتاپ، ءور التايعا تاراتقان ەڭبەك زياتتىكى بولماق.
ونان تاعى زيات «ەكى بوشكە» دەگەندى مەنىڭ تۋعان اعام ماسعۇتقا، «مايمىل مەن اينا» دەگەن مىسال ولەڭدى ءسالىمجان اعايعا ايتقىزعان ەكەن. «مايمىل مەن اينا» كريلوۆتىڭ مىسال ولەڭى ەكەنىن اسىعات ماڭكەيۇلى انىقتاپ بەردى. ول كىسى ءتىپتى، ورىسشا نەگىزگى نۇسقاسىن دا، قازاقشا اۋدارماسىندا جاتقا بىلەدى ەكەن. مۇدارمەي ايتتى:
«اينانىڭ قارسى الدىنا مايمىل بارىپ،
اينادان ءوز سۋرەتىن كورە سالىپ،
ايۋعا جانىنداعى كۇلڭپ ايتتى،
اقىرىن اياعىمەن ءتۇرتىپ قالىپ:
- ايۋجان، بەرى قارا مىناۋ پەرىڭ،
بىلمەيمىن قايدان شىققان ءمۇنداي «كەرىم».
ون ەكى مۇشەسىنىڭ ءبىرى ءوڭدى ەمەس،
كوز سالىپ قاراپ تۇرسام ءاربىر جەرىن.
مەن بۇعان تيتتەي عانا ۇقساپ كەتسەم،
ىشىمە پىشاق سالىپ ولەر ەدڭم.
ول راس، بەسەۋ، التاۋ بار ەكەنى،
كەيىپسىز ناق وسىنداي بولەلەرىم.
- مايمىلجان، ءبىراز عانا ەتسەڭ ءتوزىم،
بار ەدى ءبىر-ەكى اۋىز ايتار ءسوزىم.
اۋرە بوپ بولەلەرىڭدى سىناعانشا،
ابايلاپ، قاراشى اۋەل وزىڭە-ءوزىڭ.
ايۋدىڭ بۇل ايتقانى – اقىل دوسقا،
ءبىر ءجۇرىپ، بىرگە وسكەن قۇربىلاسقا.
«الدى ءجون اداسقاننىڭ...» دەگەن ءسوز عوي،
ايۋدىڭ بۇل ايتقانى قالدى بوسقا.»
زياتتىڭ ناق ءوز تۋىندىسىنان كوپكە جاريا بولعا بولعان ءبىر ولەڭى «شىن جاڭ التاي گازەتىنىڭ» 1936 جىلعى العاشقى ساندارىنىڭ بىرىنە باسىلعان ارناۋى (گازەت تابىلمادى). مۇنى بەلگىلى اقىن، جازۋشى اسقار تاتاناەۆ ءوز مۇراعاتىندا ساقتاپ ءجۇرىپتى، سول كىسىدەن الىندى. قوسا كەتەرلىك بىرەر ءسوز: ايتىلىپ وتىرعان «شىن جاڭ التاي گازەتى» دەگەن گازەتىڭ 1-سانى 1935 جىلى جەلتوقساننىڭ 27 كۇنى شىعىپتى. بۇل التاي تاريحىنداعى تۇڭعىش گازەتا، شىعارۋشىلار القاسىنىڭ باستىعى سول كەزدەگى ايماقتىق وكىمەتتىڭ باس حاتشىسى ماڭكەي ءماميۇلى بولعان. اسقار تاتاناەۆ وسى گازەتتى باسىپ شىعاراتىن ماشينكاسىنىڭ جۇرگىزۋشى تەحنيك قىزىمەتكەرى ەكەن، سونان كوپ ۇزاماي جازۋشىلىق پەن وقىتۋشىلىق قىزىمەتپەن اينالىسقان. ول كىسى ۇزاق ءومىر كوردى، كوپ جۇمىس تىندىردى. 1994 جىلى ءساۋىردىڭ 19 كۇنى 89 جاسقا قاراعان شاعىندا قايتىس بولدى.
زياتتىڭ «التاي گازەتىنە» جازعان ارناۋ ولەڭى:
«جاس «التاي» جاڭا ۇشىپ قانات جايعان،
كورىنىپ تۇر جارىعى انادايدان.
كوركەيىپ كوپ جاساسىن ورىن الىپ،
جوياتىن ناداندىقتى قۇرال-سايمان.
ورتاڭا كەلدى باسپا باساتۇعىن،
تاراتىپ ءتۇرلى جەمىس شاشاتۇعىن.
وقۋ-ونەر ءبىلىمنىڭ ءتۇپ قاقىعى،
سەرپىلىپ نادانشىلدىق قاشاتۇعىن.
شىعاردى «التاي» اتتى جاڭا گازەت،
وياتىپ حالىق كوزىن اشاتۇعان.
التاي كارى بولعانمەن، بىلگەنىڭ جاس،
بالالىققى جولاما ەندى ودان قاش.
بىرلىك ۇىلع پۇل اياما قولىڭدى ۇستا،
بىرجەڭنەن قول شىعارىپ جاعادان باس.
باسقىشقا جاڭا شىقتىڭ قادام باسىپ،
تۇتقاسىن ۇستا، عىلىم ەسىگىن اشىپ.
ەزىلىپ ۇيدە وتىرىپ كۇن وتكىزبەي،
حالىققى قىزىمەت ەت ەندىگى جاس.
تىلەگىم، شىن جۇرەگىم، حاق نيەتىم،
ەڭبەك ەت، شارۋا كوركەيت، ىلگەرى باس.
كورمەگەن ونەر-ءبىلىم بۇرىن حالىق،
ين جۇرگەن كوشىپ-قونىپع مالىن باعىپ.
بىلىمگە بارلىق شارۋاڭ بايلانىستى،
الساڭدار تاجىربيە ويعا سالىپ.
يەن كوشىپ، ەڭبەكسىز ءوت، قىمىز ءىشىپ،
قازاقتىڭ قاراڭعىدا قالۋى انىق.
ءار نارسە ءوز-ءوزىنىڭ زامانىندا،
قۇشا كەلدى ءبىزدى بۇگىن زامان اعىپ.
ءادىل زاڭ، تورە تەزىڭ قۇرۋلى تۇر،
نۇرلى كۇن ساۋلە بەرىپ، نۇرلى جارىق.
بىلىمگە تولى ادام بەل بايلايدى،
ونەرسىز ەلىڭ جوق دەپ، ءتۇرىن تانىپ.
قولدانىپ ءسۇنياتتسىن ء(سۇن جوڭ سان)*سالعان جولىن،
ەل بولىپ، ۇاتارعا ەندىك تەڭدىك الىپ.
جاڭا التاي قۇتتىق ايتىپ قادامىڭا،
باسقارعان العىس ايتىپ ادامىڭا.
جاردەمگە قولباسشىلىق جول سىلتەگەن،
كوپ راقمەت شاشىڭ جىڭ جاڭ تارابىنا.» (شاشىڭ جىڭ جاڭ دەپ سول كەزدەگى التايدىڭ ءۋاليى جانە اسكەي قولباسشىسى شارىپقاندى ايتىپ وتىر).
شارىپحان 1935 جىلى سوۆەت وداعىنان باسپا ماشيناسىن الدىرىپ، التايدا تۇڭعىش رەت باسپا زاۆودىن قۇردى. ا.بايتۇرسىنوۆ ەمىلەسى نەگىزىندە «شىن جاڭ التاي گازەتىنىڭ» جىعارىلدى. بۇل التاي عانا ەسەم، شىن جاڭ قازاقتارىنىڭ مادەنيەت تاريحىندا ەلەۋدى وقيعا بولعان ەدى. زيات وسى گازەتتى شىن جۇرەك، حاق نيەتىمەن قۇتتىقتاپ، جاڭاعى ولەڭدى جازدى. كەبىر دەرەكتەر بويىنشا ونىڭ گازەتكە باسىلعان باسقا دا ولەڭدەرى بولعان سياقتى.
«سۇيىكتى جۇرت يەسى قاھارماندار،
ەنشىاللا، جۇرتىڭىزعا اتار تاڭ بار.
مايدانى ءباسپاسوزدىڭ جاڭا تۋدى،
بۇل ىستە تەكسەرەتىن ۇلكەن ءمان بار» دەپ باستالاتىن تاعى ءبىر ولەڭى باسىلعان ەدى. بۇل نەداۋىر ۇزاق ولەڭ بولاتىن دەيدى نەبارى ءتىرى كۋاشىمىز ۋاقيت ورازوۆ.
«زيات «ايۋباي»دەگەن پەسادا جازعان. مۇندا قۇلقىنىن عانا كوزدەيتىن نادان بايلاردىڭ دورەكى قىلىقتارىن، السىزدەردى باسىنىپ اياق استى ەتەتىن زۇلىمدىعى اشكەرلەنگەن بولاتىن» دەيدى اسقار اقساقال. زياتتىڭ «ايۋباي»، اسقاردىڭ «تالاپ» جانە «قالىڭمال» دەگەن پەسەلارى، مامىرحان مەن ءانۋار بىرلەسىپ جازعان «كيلىكباي – كۇلكى اشار»، «ەسكى وكىمەت پاراقورلارى» دەگەن تۋىندىلارى، وعان قوسا «شۇعا»، «قىزجىبەك» سياقتى پەسەلار زياتتىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن سارسۇمبەنىڭ ساحىناسىندا قويىلعان. سول 1930 جىلدار ىشىندە گازەتحانادا مىرزاقىمەت دەگەن ادام (نەگىزى كوكشەتاۋ جاقتان كەلگەن ارعان، 1950 جىلدارى ەلىنە قايتقان) جانە مۇعالىمدەر قاتارىندا سادىق مۇقانۇلى دەگەن كىسىلەر تارتىمدى ولەڭدەر جازادى ەكەن. مادەنيەت جاعىندا زيات كوزگە تۇسكەن، وسى جاعىنا قارادى ما ەكەن، ەل اۋىزىندا: «ابابيات، مادانيات كوركەيتەر مىرزاقىمەت، سادىق، زيات» دەگەن ءسوز ماتەلگە اينالعان.
1934 جىلى زيات ۇلكەندەردىڭ تالابى بويىنشا اكەسىنىڭ ءتۇر-تۇلعاسىن ولەڭمەن سيپاتتاپ جازادى، عاپپاس امانتاەۆ دەگەن سۋرەتشى سوعان نەگىزدەلىپ شاكارىمنىڭ سۋرەتىن سىزىپ شىعادى جانە جاقسى كەلتىرەدى. المال قانشا، زياتتىڭ بۇل ولەڭىن جانە سول ولەڭگە بويىنشا سىزىلعان سۋرەتتى تابۋ مۇمكىن بولمادى. وسى بەلگىلەرگە قاراي وتىرىپ، زياتتىڭ قىزىمەت ەتۋدەگى ماقساتى – اباي اتاسى ايتقانداي: «ءتىل ۇستارتىپ، ولەڭ شاشپاق، ناداننىڭ كوزىن قويىپ، كوڭىلىن اشپاق» بولعاندىعىن كەسىپ ايتا الامىز. ەل ەسىنەن ونىڭ ىزگى ىستەرى كوتەرىلىپ كەتپەۋىنە قاراعاندا، ول بەلگىلى دارەجەدە ماقساتىنا جەتكەن. زيات شاكارىمۇلى التايدا جانە ۇرىمجىدە نەبارى بەس جىل، ال، قوعامدىق قىزىمەت شەبىندە ءتورىت جىلداي عانا بولا الدى (1937-1943). وسى قىسقا ۋاقىتتىڭ ول التاي قازاعىنا اباي مەن شاكارىم سىندى الىپتاردى ۇگىتتەپ، ولاردىڭ شىعارمالارىن تاراتتى. ءوزى دە قالام ۇستاپ، از دا بولسا ادەبي مۇرا قالدىرىپ ۇلگىردى. التاي وقۋ-اعارتۋىنىڭ مۇعالىمدەر قوسىنىن دايىنداۋ جولىندا ەلەۋلى ۇلەس قوستى. بىراق، زۇلىم وكىمەت ونى حالىقتان ۇرلاپ جوعالتتى.
ويشىل، فيلوسوف اريستوتەل: «تەگىندە قارۋلانعان ادىلەتسازداكتەن قۇبىجىق ەشتەڭە جوق» دەگەن ەكەن. سول قۇبىجىقتار تاريحتا ءبىر مەزگىل داۋرەندەسەدە، اقىرى جۇرت قارعىسىنا قالدى. ولار سۇعان قاداعان دارىندىلار ازاپپەن ولتىرىلسە دە، جۇرت العىسىن الدى، بۇل دا تاريحتىڭ زاڭى سەكىلدى.
ءوو التايدا وسىنداي دانىن يەلەرىن تانىپ، ولاردى قامقورلىعىنا الىپ وتىرعان جانە ەل قاجەتىنە پايدالانا بىلگەن ءبىر ورىن بولدى. بۇل مامي بەيىسى اۋىلى دەپ اتالادى. ءمامي بەيىسىنىڭ اكەى جۇرتباي، اتاسى كوكەن دە بي، كوكەن جانتەكەيدىڭ بازارقۇل رۋىنان شىققان ادام. ونىڭ تورە تۇقىمىنان ەمەس، قارا حالىقتان شىعىپ بي بولۋى 1836 جىل. سول جىلى بۇكىل اباي كەرەك رۋلارى وزىنە ءتووىت بي سايلاپ العان. وسى ءتورىت بي سايلانعان جىلدى بىرەۋلەر قازىر نە ارى، نە بەرى ايتىپ ءجۇر. انىقتىعىنا ءبىر دالەل ايتا كەتەيىك: 1876 جىلى ورىس ساياحاتشىسى گ.ن. پوتانين ءور التايدى باسىپ ءوتىپ، باتىس سولتۇستىك موڭعوليانى زەرتتەگەنى ءمالىم (ساياحات كەلەسى جىلعا دەيىن جالعاسقان). وسى جىلىندا گ.ن. پوتانين كوكەن ءبيدىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ، ودان قاي جىلى بي بولىپ سايلانعانىن سۇرايدى. سوندا كوكەن ءبيدىڭ تۋرا 40 جىل بولىدى دەپ جاۋاپ بەرگەنىن گ.ن. پوتانين ءوزىنىڭ «سولتۇستىك باتىس موڭعوليا» دەگەن كىتاپىندا جازىپ قالدىرعان. انىعى ول تۇستا بيلىكتى جۇرتباي ايتادى ەكەن. كوكەن كوپ جاساعان كىسى بولعاندىقتان ەل «كارى بي» دەپ اتاپ كەتكەن. كوكەننىڭ نەمەرەسى ءمامي دە 30 نەشە جىل ەل بيلەگەن، بەيىسى اتاعىن الۋى كەيىنىرەك (1913-1914 جىلدار). ءمامي 1856 جىلى تۋعان. 1920 جىلى قايتىس بولعان. ءمامي بەيىسىنىڭ ادامدىق قاسيەتىن، وي-پىكىرىنىڭ تەرەڭدىگىن، ەل ءىسىن شەشىم ەتۋگە شەبەرلىگىن دالەلدەپ بەرۋگە مەن سەكىلدى كەز كەلگەن ادامنىڭ قارىمى جەتپەيدى. بۇرىنعىلار «اباق كەرەيدىڭ اقىلى – ءمامي، ايبارى – قارا وسپان» دەيدى ەكەن. اسەت اقىن (نايمانبايۇلى) ءمامي بەيىسىنىڭ ولىمىنە ارناعان كوڭىل ايتۋ حاتىندا «ەنشى العان اقىلىنان ون ەكى اباق» دەيدى. تاعى مىناداي سيپاتتاما بەرەدى:
«ۇلىسىن اداستىرماي باستايتۇعىن،
الىستان دۇسپان كەلسە ساسپايتۇعىن.
داۋلەت، مانساپ، كىسىلىك جەلىگىنە،
قانى قىزىپ، بويى ىسىپ اسپايتۇعىن.
زور پانار اداسقاننىڭ شامشىسى ەدى،
شاباننىڭ قاسيەتتى قامشىسى ەدى.
ءتىلى – بالعا، كوڭىلى ء–توس، اۋىزى – قىسقاش،
ناداننىڭ ءمىنىن كەسكەن قايشىسى ەدى.
كەرەيدىڭ مالىن باقپاي ءوزىن باققان،
ءارى بي، ءارى يەسى – جالشىسى ەدى.»
وسى ءمامي بەيىسىگە شاكارىم قاجى ەكى رەت حات جازىپ، جاقسى بايلانىس جاساعانى تۋرالى تىم انىق بولماعان دەرەكتەر بار: ءبىرىنشى، شاكارىمنىڭ شەجىرە جازۋعا دايىندىق كورىپ جۇرگەن كەزىندە بولعان سياقتى. شاكارىمنىڭ ءوزى دە ايتقان عوي: «اباي مارقۇم ءتىرى كەزىندە ەل – ەلگە ادام جىبەرىپ، شەجىرە ماتەريالدارىن جيناتقان ەدى» دەپ. سول رەتتە اباق كەرەكگە ءتان شەجىرەنى ماميدەن سۇراتقان بولۋى ابدەن مۇمكىن. ايتەۋ اڭىزعا اينالعان مىناداي ءسوز بار ەكەنىن كوپ ادام ايتادى: «شاكەرىم قاجى ءمامي بەيىسىدەن: ءسىزدىڭ ناعاشى جۇرتىڭىزدىڭ كىم بولتىنىن بىلگىمىز كەلەدى؟ – دەگەن ەكەن. مامەڭ: ءبىز مۇحاممەد پايعامبارمەن قارىن بولە بوپ كەلەمىز – دەپ جاۋاپ بەرىپتى. بۇل جەردە استارلى سوزبەن قاعىسۋ بار. ءماميدىڭ اتاسى كوكەن بي موڭعىل قىزىنان تۋىپتى، شاكارىم ءماميدى «وسى اجەسىنىڭ مۇسىلمان بولماعانىن ايتار ما ەكەن» دەپ سىناپ وتىر دا، ءمامي مۇحاممەد پايعامباردىڭ دا شەشەسى مۇسىلمەن بولماعانىن كولدەنەڭ تارتىپ ءارى شىندىقتى ايتسا، ءارى «وندا نە تۇر؟» دەگەن ۇتقىر جاۋاپ بەرىپ وتىر. بۇل ءماميدىڭ شەشەندىگىن اڭعارتادى. ەكىنشى، شاكارىمنىڭ ماميگە ولەڭمەن جازعان حاتى بار ەكەن. بۇنى ءبىزدىڭ التاي جاقتا ەستىگەن ادامدار بولسا دا، ايتىپ بەرە الاتىن ادام تابىلمادى. 1947 جىلى ىبىرايىمباي دەگەن پولكۆنيك ادەيى ءمامي اۋىلىنا امانداسا كەلىپ وتىرىپ، وسى ولەڭدى جاتقا ايتىپ بەرىپتى. ال، ونى ءمامي ۇرپاقتارى جازىپ الا الماپتى. سۇراستىرساق ىبىرايىمباي ىلەدەگى قورعاس اۋدانىنىڭ ادامى ەكەن. رۋى سۋان، 1947 جىلدارى ونىڭ اسكەري شەنى مايور، كەيىن اعا پالكوۆنيك بولىپتى. 1959 جىلى نە 1960 جىلى شاماسىندا قازاقستانعا كەتىپتى. الماتى وبلىسىندا بولۋى مۇمكىن. ونىڭ مەكەن جايى تابىلسا الگى ولەڭ دە تابىلىپ قالار دەگەن وي عوي. بۇل جەردە ادامدى قىزىقتىرارلىق ءبىر نارسە: شاكارىمنىڭ بۇرىن باسىلىپ كورمەگەن وسىندايولەڭدەرى بۇرىنعى جەتىسۋ جانە ىلە وڭىرلەرىنە قالاي بارىپ، قانشا مولشەردە تارادى ەكەندەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى. مىنە وسى بار قازاقتان بۇرىن اۋىلىنا «اباقيا» دەگەن مەكتەپ اشىپ، اۋىلدى اباق كەرەيدىڭ اكىمشىلىك بيلىك ورتالىعى عانا ەمەس، مادەنيەت ورتالىعىنا اينالدىردى. الىس-جاقىنداعى وقىعان، ءبىلىمدى ادامداردى ۇلتىنا، دىندىك سەنىمى سياقتىلارىنا قاراماي باۋىرىنا تارتىپ پايدالاندى. كەيبىرەۋلەر ءماميدىڭ اتاق-ابرويىن ەستىپ، ءوزىن ىزدەپ كەلدى. «اباقيا» مەكتەپىندە بۇرىن سوڭدى وزبەك، تاتار، باشقۇرت، تۇرىك، ۇيعۇر، ورىس، قازاق سياقتى جەتى ۇلتتىڭ جوعارى ءبىلىمى بار زيالىلارى وقىتۋشىلىق ىستەپتى.
جوعارىدا ايتىلعان سەيىتقازى مۇعالىم سولاردىڭ ءبىرى، ساياحاتشى ۆ. ساپوجنيكوۆ ءمامي بەيىس اۋىلىنا بولعان كەزدەرىندە (شامامەن 1905 جىل) مۇعالىمدىك ستەپ جۇرگەن شاكەر دەگەن اداممەن سويلەسەدى. ونىڭ ۇلتى تۇرىك، ال، ورىسشا، ارابشا تىلدەرگە اعىپ تۇر، ءتىپتى فرانتسۋز تىلىندە بىلەدى ەكەن. ول ستامبۋلا جوعارى مەكتەپ وقىعانىن ايتىپ بەردى. وسىنداي سان-سالالى ءبىلىمدى ادامداردىڭ شالعايداڭعى قازاق ساحاراسىنان كەزىگۋىن ساياحاتشى ءوزىنىڭ ساياحات ەستەلىگىندە قىزىعا جازىپ قالدىرعان.
ءبارتىن، 1930 جىلادردىڭ ىشىندە قاراتايدىڭ بولىسى ابدىكەرىم بالا-شاعاسىمەن ءبىر مەزگىل ءمامي بەيىسى اۋىلىندا بولادى. ونىڭ وقىمىستى ۇلى شابدان ماڭكەيدىڭ مۇراتبەك، اسىعات دەگەن ۇلدارىن ۇيدە ورىسشا وقىتادى. مۋزيكا جاعىنان ساۋاتتاندىرادى. (تاربيەلى، زەردەلى وسى ۇرپاقتارعا بۇل ماقالانىڭ اۆتورى كوپتەگەن دەرەكتەردى تاۋىپ بەرگەنى ءۇشىن راقىمەت ايتادى). بۇل جاي مىسال عانا، بۇدان باسقا ولىپ جاتقان ۇلاعاتتى ۇستازدار بولعان. ءماميدىڭ اتالارى، ءوزى جانە ۇرپاقتارى ۇلتتىق، ءتىپتى ەل ارالىق كەلەلى ستەرگە كوپ ارالاسقان، بۇل ءوز الدىنا ۇلكەن ءبىر تاقىرىپ. ءور التايداعى قازاقتاردىڭ تاريحى، مادەنيەتى زەرتتەلسە، ءمامي بەيىسى ورداسىنا سوقپاي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس.
كونە سۇردەكپەن «فەودال» دەگەن قالپاقتى كەپتەپ كيگىزە بەرمەي، ولاردىڭ تاريحي ورنىنا وبيەكتيۆ جانە بەلسەندى باعا بەرۋ كەرەك. اباي جانە ونىڭ توڭىرەگىندەگىلەر دە وسىنداي زارداپتى تارتقان. بۇل حالىققا پايدالى بولدى دەپ ەشكىمدە ايتا المايدى. شاكارىم جازىقسىز ءولتىرىلىپ، بالالارى تۇگەل زياانكەستىككە ۇشىراسا دا، اقىرى ادىلەت سالتانات قۇردى. «اققا پالە جۇعار دەپ قىلمان قاۋىپ» دەپ اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي بولدى. شاكارىم ءومىرىنىڭ سوڭعى شاعىندا ءوزىنىڭ احات دەگەن ۇلىنا ءتالىم بەرىپ: «مىناداي ۋاقىت كەزىگۋ دە مۇمكىن، سەن ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن بىرەۋدى ۇستاپ بەرىپ، ءتىرى قالۋدى كوزدەيتىن، مۇنداي ىستەن ساقتان. ادال ءول. ەگەر وتكەلگە كىسى سالىپ وتسەڭ تىرىدە ءوزىم، ولسەم ارۋاعىم رازى بولمايدى» دەپتى (احات شاكارىمۇلىنىڭ ەستەلىگىنەن، «جۇلدىز» 1992 جىلعى 1-سان).
شاكارىم شىعارمالارىن وقىعان ادام ونىڭ تالىمدەرىنىڭ نەگىزگى رۋحى ادامگەرشىلىك، ادىلەت، يماندىلىق جانە «نوقتاسىز وي»، «ساۋ اقىلعا» سۇيەنىپ جاراتىلىس سىرىن بايقاۋ، تانۋ ەكەندىگىن كورە الادى. وسىلايشا ويشىل اقىن سوڭعىلارعا سونبەيتىن شۇعىلالى شىراق جاقتى. قازاقتا ەسكىدەن كەلە جاتقان «پەرىشتە جاققان شىراقتى شايتان ۇرلەپ سوندىرە المايدى» دەيتىن ءسوز بار. تاريح مۇنىڭ دا جانى بار ءسوز ەكەنىن دالەلدەپ وتىر. اباي مەن شاكارىمنىڭ ادەبي مۇراسى ولار جاققان شىراق قوي. قاسكويلەر وشىگىپ قانشا جەر ساباعانىمەن اۋليەلەرىمىزدىڭ شىراعى دا، ءىزى دە وشپەك ەمەس.
“The Qazaq Times”
