Basta Abay men Şäkärim öleñderiniñ qoljazba küyinegi köşirme nwsqaları bizdiñ üye bolğan edi dedim. Şeşip aytayın: bizdiñ üy dep otırğanım – äkem Razdannıñ üyi, Kereydiñ Jädik ruınan, Buırşın özeniniñ boyın mekendegen, äkem imam bolğan adam edi. 1896 jılı tuğan, 1948 jılı qaytıs boldı. Öz zamanınıñ oqığan, köregen adam köregen adamı qatarına jatadı. Qızımet, jiın babımen Sarsümbe jäne Ürimji qalalarında bolğan. köp adamdarmen tanısıp, bilim auısqan. Arabşa sözderdi qazaqşağa audara beretin.
Joğarıda atalğan Seyitqazı mwğalimmen de tanıs bolğan. üş aymaq ükimeti twsında aymaqtıq sot mekemesinde bastıq bolğan. Sol kisi kimnen alğanı bizge beymälim, äyteu «Abay Qwnanbaevtıñ öleñder jinağı» degen kitaptıñ köşirmesin äkelip, oqıp jüredi. Bwl kitap 1909 jılı Käkitay Isqaqwlı Sant-Petrburg qalasında basılğan nwsqasınan köşirilipti. Kitapqa qattı qızığıp qalğan Mağaz onı 1945 jıldıñ jazında bir ayday uaqıt şığarıp, Buırşınnıñ «Üştas» jaylauında köşirip şıqqan.
Mağaz köşirip alğan kitapta: «köşirgen – Ğabiden Jigitbaev» degen söz bar edi. Ol mwğalim eken. Abaydıñ sol öleñder jinağında Käkitay Isqaqwlı jazğan «Abay Qwnanbaevtıñ ömir tarihı» degen tamaşa maqala bar. Onda Qwnanbaydı jamandap dürse qoyaberetin jasandı sözder emes, qayta şındıq ister öz qalpında bayandalğan. Mağaz köşirgen sol nwsqa qazır de Mağazıdıñ qolında saqtaulı twr. Ikemdi, qattı mwqabalı qara däpterge himiyalıq külgin tüsti siyamen jazılıptı. Ğajaptanarlıq tağı bir jäy, osı kitap köşirilip bolğan soñ, bizdiñ üyde köp twrmay joğalıp ketip edi.
Tura 40 jıl ötken soñ, 1985 jılı qiırdağı Şiñgil audanınan Mwqametbek Zätelbaywlı onı ülken adamgerşilik tanıtıp Mağazdıñ özine tabıs etti. Kitap Şiñgil jaqqa qaşan, kim arqılı barğanın Mwqametbek et, Mağaz da bileydi. Qayran qalasıñ, bala äkeden, ana baladan ayırılıp qalıp jatqan san retki soğıs örti şarpığan, nebir qiın-qıstau künerdi bastan ötkizgen, Ör Altaydıñ örinde halıqtıñ Abay öleñderin janınday jaqsı körip, joğaltpay saqtauın qarañızşı! Bwl da Abaydıñ wlılığın äygileytin şığar.
Men oylaymın, Mağaz ağamızdıñ keyin jwrtqa tanımal aqın bola aluı – onıñ jas kezinde Abay öleñderin qızıqtap jattap öskendiginen bolar. Bwl da bir ülken mektep emes pe, qasietiñnen aynalayın Abay, talay qazaqtıñ közin de, könilin de aştıñ ğoy!
Şäkärimniñ «üş anıq» degen kitapı 1942 jıldıñ aldında äkem bir jaqtan köşirip alıptı. Sarsümbeden nemese tipti Ürimjiden äkelgen boluı da mümkin. Öte-möte Ziyat äkelgen qoljazbadan köşirilşgen bolu mümkindigi zor. Kitaptıñ sırtına «üş anıq» degen söz jazılğanımen, işinde tağı köp öleñder bar bolatın. Osı şığarmanı äkemniñ qoljazbasınan talay adam köşirip aldı. Mäselen, jien ağam – Uaqit Orazov, nağaşı ağamız – Mäsäu Namazbaev jäne mwğalimimiz Sälimjan Käkimjanwlı, tağı basqalar. Bwlardıñ bäriniñ qazir közi tiri. Swrastırsam, barlığı sayasi nauqandar twsında qorqıp ketip, kitaptıñ közin joyğan. Bwdan 50-60 jıl bwrın sol kitaptı oqu, köşiru barısında jattalğan joldardıñ birğıdıruın bizdiñ Uaqit ağamız qazir de jatqa aytadı eken, esine keltire alğandarın mağan jazıp berdi.
Uaqit Äbdirahmanwlı Orazov 1921 jılı tuğan, arğın ruınan, orta mağlwmattı, jasınan ädebietke äues adam, özi de öleñ jazadı. 1934 jılı Ziyat Şäkärimwlınan oqığan. Qazir zeynetker, Küytüñ qalasında twradı. Uaqittıñ şeşesi Lätipa bizdiñ äkemizdiñ jalğız qarındası boladı. Ol kisiniñ özi, bauırları bizdiñ üydiñ balalarımen jastay bir auılda bolıp, ağayındı adamdardıñ balalarınşa birge ösken, birge tärbie körgen. Uaqañnıñ äkesi Äbdirahmen Abay öleñderiniñ köbin jatqa biletin öte zerdeli kisi edi. Atası Oraz Sarıarqanıñ (Qarağandı öñiriniñ) adamı eken. Patşa ökimeti kezinde jer audarıluğa jiberilgen jerinen Altay kereyleriniñ ortasına qaşıp kelip, mekendep qalğan.
«Sarıarqa meken-jayım Esil, Nwra,
Bilmeseñ jer mänisin menen swra,
Tay qwlındap, taylağı botalaytın,
Qızığı ketpeydi esten tipti, sirä.» dep bastalatın öleñi bar edi. Oraz jol körgen sauattı adam bolğandığı üşin 1905 jıldıñ soñında, yağıni, Şäkerimniñ qajığa 'aratın jılı bizdiñ elden Ömirtay bi, bizdiñ atamız Qamşıbay imamdardı bastap Mekkege qajığa barğan. Endigi sözdi Uaqit ağayğa bereyin:
– Sol üş anıq» degen kitaptiñ işinde jürgen öleñderden qazir meniñ esimde qalğandarı mınau, - deydi Uaqañ:
- Şıqqanım Şıñğıstağı bir biik tau,
Jaqsıeken tauğa şığıp, tağdır sınau,
«Qayırlı tün bolsın !» dep ünsiz aytıp,
Kün ketkensoñ, tün keldi qarañğılau.
Aspanda ay, jwldızdıñ bäri aynalıdı,
Sonda da Temirqazıq tapjılmaydı-au.
Ay tuıp, künniñ batıp, tün boluı,
Şınında döñgelengen jer jürisi-au.
...
Köz, qwlaq, qol, mwrın, til – bäri aldaydı,
Tetigi taza aqılmen ölşep wnap.
«Jazuşı» baspası 1988 jılı basıp şığarğan «Şäkeri şığarmaların» men keyin körip, Uaqit ağa jazıp bergen üzindilerdi basılğan nwsqalarmen salıstırıp körsem, şinara sözderinde parıq bar eken. şaması onı da körsete keteyin, keyde Uaqit ağanıñ aytıp otırğanı dwrıs siyaqtı seziledi. Zertteuşilerimizdiñ bwğan köñil böliuin ötiner edim. Älgi öleñ Şäkärimniñ «Tau basındağı oy» degen öleñinen üzindi eken: bwnda «sınau» dep basılğan sözdiñ ornına Uaqañ aytqan «wnau» degen sözdi maldanğan jön siyaqtı. «Wnau» bwl jerde «kelisiu», «maqwl bolu» degen mağınanı bildiredi ğoy. («Şäkärim şığarmaları» 199-bet).
- Jan degen ne?
Mülde öle me,
Şın joğalıp söne me?
Dene jöndep,
Joğarı örlep,
Qayta men dep kele me?
Ketti, keldi,
Toldı, soldı,
Özgelendi bwl ğalam.
Tudı, öldi,
Jandı, söndi,
Örşip öndi qaytadan.
Döñgelengen,
Döñgeletken,
Tük bilimsiz küş pe eken?!
Tipti minsiz,
Kemşiliksiz,
Esti qılğan ispe eken?!
«Şığarmalardıñ» 234 –betinde aldıñğı şumaq eñ soñına berilgen. «qayta» degeni «tağı», «soldı» degeni «semdi» jäne «döñgelengen» degeni «döñgeletken» dep alınğan. Qaysı dwrıs?
- Jılım – qoy, jwldızım – iyul',
Jasım – jeti jüz on jeti ay.
...
Ömir qanşa, ölim qanşa?
Emes ol biz bilerlik jay.
...
Arab, parsı, orısşadan
Tilim joq jetilip alğan.
Kitap oqıp, türik jazğan
Wğındım osını azğantay.
Bolıp twr kün qaran hay – hay,
Maqswtım sol – Mekke barmaq,
Ärbir tilde slovar almaq,
Bilip nağızına barmaq,
Sırım, oyım, jayım solay.
...
On üş kün twrıp Stambulda,
Kerek kitap tabılğan-ay.
«Şığarmalardıñ» 194-betinde bwl öleñniñ tolığı bar eken barlığı on jeti şumaq.
- Kelem deseñ ölim mağan,
Dosımsıñ, jau emen sağan.
Esikti aş joldı baylağan,
Jönelsin wnağan köñil.
Bwl Şäkärimniñ «Köñil» degen on jeti şumaq öleñiniñ eñ soñğı joldarı eken. Demek bwl öleñ de Ör Altayğa kelgen boldı. «Şığarmalardıñ» 197-198- betinde.
- Pänşi deydi: «qayda Täñiri?»
Dinşi deydi: «mine twr».
Ekeuide sözge nandı,
Sau aqıldan joq swraq.
Pänşi nandı bes sezimge,
Dinşi adastı jolınan.
Sal aqılğa, dwrıs ne?
Osını tap oy qwrap.
Bwl «Şäkärim şığarmalardıñ» 203-, 204-, 205- betterinde basılğan.
«Tura jolda qayğı twrmas,
Şat bolayın ber şarap,
Qayğı, raqat – bäri bir bas,
Eşbirinde joq wraq» dep bastalatın 32 şumaq wzaq öleñniñ Uaqit ağanıñ esinde qalğanı osı boldı.
- Ey, jastar, ne deysiñder bwl dünie?
Mwnı büytp jaratqan qanday ie?
...
Tetigi tañ qalarlıq zor mäşine.
«Şığarmalardıñ» 201-betinde basılğan bes şumaq öleñniñ bası osı. Baspda «ne deysiñder» degeni «qalay deysiñ», «ie» degeni «närse» delinipti.
- Qay jerden bılayğısı juan der eñ,
Bas qanttay ağaş jonsam tım üşkirlep.
...
Mwqitqa tozañ qwrlı twz sebeyin,
Tatıñız erigen soñ bir şasın(?) jep.
Tabiğat jwmbağınıñ isi ölşeusiz,
Bildim degen bilmedim degenge esep.
Bwl «Qarañğı men jarıqtı jürmiz ölşep» dep bastalatın bes şumaq öleñniñ üzindisi eken. «Şığarmalardıñ» 200- betinde berilgen. Parıqtı joldar bar körinedi.
Mineki, bir adamnıñ kökireginen alpıs jıl ötkennen keyin osınday joldar tabılıp otır.
Uaqittıñ inisi Uaqap orazov: äkem tağı Şäkärimniñ «äueli sopını soydı, jüregin aldıma qoydı. Körip em talay toydı, dedim men astapralla» dep keletin joldarı bar öleñin aytıp otıratın edi deydi. Bwl «Qırıq jıldan ötip jasım» dep bastalatın Bwl «Qırıq jıldan ötip jasım» dep bastalatın 32 şumaq öleñeken («Şığarmalardıñ» 256-bet). Bwnı şığarmalarında basılğan tolıq nwsqasımen eseptesek, äsilinde 120 şumaq öleñ eken. bizdiñ auıldıñ özine ğana Şäkerimniñ osınşalıq öleñderi kelgeni anıq boldı. Şınında bwl älde qayda köp boluı kerek. Wmıtılıp qalıp otır ğoy. Bwl öleñder Şäkerimniñ «üş anıq» degen kitapına (qoljazba) qosılıp jürgendikten onı «üş anıqtıñ» qwramdas bölegi iyaki, üzindisi dep wğınıp kelgen, olay emes. «üş anıq» qara sözben jazılğan filosofiyalıq äñgime, jaratılısı dünieniñ sırı jöninde Şäkärimniñ öz oyı. Bwl kitaptı men 9 -10 jas şamasında kördim, biraq, eşnärse wğa almaytın edim. Şäkärimniñ:
«Talap degen bir jüyrik twlpar sındığ
Babın tappay mingendi qılar jındı.
Tauğa wra ma, basıñdı tasqa wra ma,
Al, endi oğan kisi qaytıp mindi?» degen öleñin Ör Altayday köp adam biledi. Bwl aqınnıñ «Talap pen aqıl» degen on üş şumaq öleñniñ birinşi şumğı ekenin keyin bildik («Şığarmanıñ» 128 –betinde) bwnı joğarıdağı 120 şumaqqa qossaq, sonda Şäkerimniñ 133 öleñi Buırşınnıñ Dulaytı degen jerindegi bizdiñ auldarğa jetken bolıp şığadı. Şäkärimniñ «üş anığı» älgi öleñdermen kosa Altaydıñ Qaba, Sarsümbe, Köktoğay, Şiñgil, audandarınıñ bärine taraptı.
Qbadan Şıbarayğır eliniñ täyjisi Kökenay 1940 jılı Ürimjige türmege alıñğanda aqın Tañjarıq Joldıwlımen bir kamerağa bolıptı. Sol kezde olardıñ qolına Şäkärimniñ «Üş anığı» men bir top öleñderi twsken. Kökenay täyji osı kitaptı Tañjarıq Joldıqlına köşirtip alıp, 1945 jılı elge qaytqanda ala kelgen. Tañjarıq täyjige köşirip bergen kitaptıñ soñına öz qolımen mınaday öleñ jazıp qoyğan:
«Täyjiniñ tämäm bitti kinağası(kniga degen orıs sözine qaratılğan),
Jazılıp däpterine sıbağası.
Täyji ağay iniñizge ğayıp etpe,
Qazaqtıñ qtardağı bir ağası.
...
... ğwlaması.
Qwday bir, jan joğalması, qiamet şın,
Dep jazğan üş türli isten qwraması.» – «Üş anıqtı» ertede Seyitqazı mwğalimnen, onan keyin Qasımbek Aqtanovtıñ qoınan alıp, men de oqıp körgen edim, - deydi qazir 73 jastağı qart pedagog Mwratbek Mänkeywl.
Qasımbek 50 jıldardıñ işinde Buırşın audanına bastıq bolıp mindet ötegen. Keyn Qazaqstanğa ketti. Qazır Şığıs Qazaqstanda Särken, tağı basqa wldarı twratın boluı kerek.
«Üş anıqtı» bizdiñ äkemiz köşirgen nwsqasın erterekte Raşat Ömirtaev alğan eken. ol kisi keyin qızımet babımen Qwljağa köşip barıp, sol jerde qaytıs boldı. Kitaptı qayda jibergenin eşkim swrastırğan joq.
Şiñgilde ruı Qwlmolqı Qayımğazı degen kiside Şäkärimniñ «Üş anığı» bolğan dep estimiz. Ol kisi 1956 jılı İle Qazaq Avtonomiyalı Oblıstıq sayasi keñestiñ müşesi (depudat) bolğan, qzir baqiğa ketti. Wrpaqtarı biler me eken? Köktoğayda ötken äygili aqın Aqıt Wlımjıwlınıñ qolında Şäkärimniñ öleñderi men «Üş anıq» qoljazba küyyinde bolıptı. «Sodan esimde qalğandarı» dep qazır jetpis jasqa kelgen Aqıtwlı Ğazez mınanı jatqa aytıp berdi:
Adamnıñ men bilemin önerlisin,
Erinbey eñbek qılğan köp jwmısın.
İş jarıp, işek jalğap, süyek qiıp,
Jamaydı erin, mwrın, tüsken tisin.
Ayroplan, teleğon, gramofon,
Elektr, radio men magnit isin.
Osınşa öner tauıp asqan adam,
Älemniñ qiın sırın aşqan adam.
Ol tügil qlige de ayla qılar,
Bir talay ölmey jeter jasqa da adam.
Öz basın biraq adam tanımaydı.
Biledi bir özinen basqanı adam.
Joğalğış tirşilik joq ja sipattı,
Boladı janım joq dep masqara adam.
Barlığın bastan jannıñ bayqamaptı,
Ğılımın pisiholog şaşqan adam.
Jan joldan qosıldı dep pän de, din de,
Aqıldı baylap qoyğan soğan mülde.
Eñ bastı zat janı bar, aqılı zat,
Mwnı oylağan adam joq osı künde.
Är närsege özgeredi, joğalmaydı,
Jan joğalmas dep oyla sonı bilde.
Künäsiz jas näreste kün men ayım,
Qol tise eteginen adaspayım.
Jaratqannıñ qwdireti tolıqtığan,
Seniñ minsiz nwrıñnan payımdaymın.
Jüz payğambar mwğjiza körsetse de,
Seni körmeyy mwsılman bola almaymın.
Suır nege qazadı taudıñ sayın,
Jaz jiıp, qısqı azıqtı qılar dayın.
Qıs bolsa şala ölerin qaydan bildi,
Dedi me azıq jastap bir wyqtayın.
Tauıq nege şaqırar sağat sayın,
Dey me uaqıt ötkenin wqtırayın.
Tañ bzarsa aspanda qwyqıljıtıp,
Ändi nege saladı boz torğayıñ.
Aqılım mwnıñ sırın tauıp otır,
Dese de oyım detpes men qumayın.
Salamın sasqanımnan oy jotağa,
Ete almay haiun tilin tipti payım». Osı öleñniñ «künäsiz jas näreste» degen jolınan tömengi 18 jol Şäkärim şığarmalarınıñ 1988 jılğı basılımında joq. «Şığaralardıñ» 138-, 139- betinde basılğan basqı on neşe jolı Ğazezdiñ esinde joq. Eger ekeuin biriktirsek, bwl öleñ 60 jolğa jetkeli twr.
Şäkärim şejiresi jöninde
Estip-bilgen anıq deregimiz mınau ğana: Altaydıñ Şiñgil audanında ötken Kitapbay moldanıñ qolında Şäkärim şejiresiniñ (tolıq atı «Türik, qırğız, qazaq häm handar şejiresi») 1911 jılı Qazanda basılğan nwsqası bolğan eken. Kitapbay molda osı şejireniñ qazaqqa tän bölimin öleñge audarıp jazıptı. 400 şumaq öleñmen ayaqtalğan şejireniñ osı bölimi Şın Jañdağı «Qazaq şejireleri» jinağınıñ 1- kitapında «Qazaqtıñ jalpı şejiresi» degen atpen basılğan («İle halıq baspası», 1990 jıl). aytılıp otırğan «Qazaq şejiresi» jinağınıñ1- kitapinda Şäkerim şejiresi tolığımen basılğan. Biraq, bwl nwsqanıñ kimnen, qaydan alınğanı aytılmağan. Kitaptı qwrasıtırğan: Niımet Mıñjanin men Äbdireşit Baybolatov.
Kitapbay Aqmoldawlnıñ ruı Sarbas, ol kisi 1986 jılı 61 jasına qaytıs boldı. Oqığan, bilimdi adam. Älgi şejire kitap qazir oınıñ Şiñgil qalaşığında twratın wlı Ğalımnıñ qolında saqtaulı.
Ziyat Şäkärimwlınıñ eñbegi jöninde
Babalarımız: «tüsi igiden tüñlme» degen sözdi beker aytpaptı. Ziyattı körip, odan tikeley tärbie alğan, Mwratbek Mäñkeywlı, Asığat Mäñkeywlı, Uaqit Orazov, Sälimjan jäne Asqart Tatanaev siyaqtı ülkender onıñ beynesin bılay beyneleydi: boyı wzın, erni jwqa, qabağı biikteu, döñesteu qır mwrındı, döñgelekteu közdi, şiratpa qara mwrt qoyğan, qara torı jigit bolatın. Saqalın sändep, samay şaşına twtastırıp qoyatın, qısta qara tülkiden tiktirgen arğın tımaq, saptama etik, jazda kastyum-şalbar kiip, retti jüretin.
Ol mädeniet qızımetkeri edi, kurs oqığan mwğalimderge sabaq beretin, onan qalsa, köbinese oquşılardıñ sabaqtan sırtqı mädeni qimıldarın wyımdastırıp otıratı.
Jien ağamız Uaqit aytadı: 1935 jıldıñ qısında biz Sarsümbede bastauış mektep oqıp jürgen kezimizde Ziyat «Şal men balanıñ aytısı» degen şağın komediya jazıp, meni balanıñ, Räşattı şlıdıñ rölin alıp şığıuğa dayındadı. Onı biz jattap alıp sahınada orındadıq.
Sözi mınau:
Bala:
Assalaumağalaykom, aman ba ata, mal men bas?
Şal:
Uağalaykomassalam, qaydan jürsiñ balaqaş?
Bala:
Ata qaydan kelesiz, joq izdegen adamday?
Şal:
Qara buranı izdep şığıp edim,
Qaydan kördiñ qaraq-ay?
Bala:
Sizdiñ bura äne twr, bası qara qazanday.
Şal:
Öziñ qayda barasıñ, qoldağı qağazıñ ne qarağan?
Bala:
Oquğa baram jan ata, aşıldı mektep jañadan.
Oynap jürip ne tabam jügirumen daladan.
Şal:
Oquğa baram deysiñ be? Aytşı qane qaytadan,
Äure bolıp beyşara-ay, miıñdı bosqa şayqağan.
Bala:
...
Şal:
Oqımay-aq seniñ äkeñ zalıñ (mänsäp atı) bolğan edi ğoy.
Nadan bolıp jürse de, elden talay jedi ğoy.
Bwrınğı eski ökimet zalıñ, zalıñ dedi ğoy,
Bwzılasıñ qarağım, oqudı tasta, endi qoy!
Bala:
Olay emes ata,
Wrsañızda aytayın, bwl söziñiz qata.
Men oqısam adam bop ata-anamdı asıraymın.
Oquğa äbden jetilsem, nadandarğa bas wrmaymın!
Ziyat jazğan ekinşi komediya «bala men äkesiniñ aytısı»:
Şal:
Balam, aman ba? Ne habar bar qalañda?
Bala:
Qala öte jaqsı, oqıp-üyrenip jatır
Jaqsı menen jaman da,
Jwrttıñ közi aşıldı osı jaña zamanda.
Şal:
Bwrın bizdiñ twsta oqu bolmağan,
Sonda da Qway qorğağan,
Ol kezde jwrttıñ közi soqır ma edi,
Ne aytıp jür mına oñbağan!
Bala:
Oybay äke, onda halıq nadan,
Qiyanant, zorlıq istegen haman.
Şal:
Bwzılasıñ qarağım, oquıñdı endi qoy!
(şal şığıp ketedi)
Bala:
Äkem ketti bolqtap, reti kelse soqpaq,
Seksendegi käri şal ne qıladı
Bayqws-au eskilikti joqtap.
Qoy, men endi ne etem?
Bügin ketsem qalağa erteñ erte jetem.
Qırda jürsem qoy bağıp, nadandıqta ötem,
Bwzıldı dep wrsadı käri äkem men şeşem.
Tağı şataq şığadı, qarsı bir söz desem.
Osı oqu paydalı, izdeymin ğılım, ketem,
Ketpeuge endi bolmaydı, tärbiesiz osem.
Köne men jañanıñ küresin Ziyat öspirimderdiñ oquına jeñil, jattauına ıqşam osınday wyqasıtı sözdermen beynelepti. Ziyat sol twsta 13 jastar şamasındağı bala Mwratbekke bir deklamatciya jazıp berpip aytqızğan. Onıñ este qalğan alğaşqı joldarı mınaday:
«Bwl Altay öner-bilim qaynağan jer,
Boyınan nadandıqtı aydağan jer.
Köz aşıp, mädeniet jolın tanıp,
Ğılımğa belin bekem baylağan jer.»
«osı deklamatkiyanı sahınada aytqan men wmıtıp qalıppın. Biraq, 40 jıldan keyin mağan Alağaqta kezesken Qaybolla degen seksendegi şal osını tügel biledi eken. ol bwrın Şäriphannıñ qorğauşı äskeri bolıp jürgende jattap alıptı. Amal qanşa, qazir ol kiside baqilıq bop ketti» deyli Mwratbek mwğalim.
Ziyat tağı osı Mwratbek Mänkeywlına «Men kimmin?» degen tamaşa öleñ jattatıp, sahınağa şığarıptı. Onı Mükeñ wmıtıñqırap qalsa da, inisi Käzim tolıq biledi eken, aytıp berdi. Biz mwın Mağjan Jwmabaev jazğan öleñ bolar dep joramaldadıq. Öleñ mınau:
«Arıstanmın, aybatıma kim şıdar?!
Jolbarıspın, mağan qarsı kim twrar.
Kökte künim, köpke nwrım şaşamın,
Köñilime alsam qazir ğarışqa asamın.
Şetñ, tübi joq teñizbin qara kök,
Erigemin, tolqı, şalqıp, tasamın.
Jalınmın men, jaqın kelme janarsıñ,
Twlparmın men, şañıma ermey qalarsıñ.
Kül bolsın kök, jemirilsin jer, uayımım joq,
Köz qırımmen külp qana qararmın.
Men ölmeymin «Meniki» de olmeydi,
Nadan adam ölñm joğın bilmeydi,
Özim patşa, özim qazı, özim bi,
Qanday essiz «ne qıldıñ» dep tergeydi.
Meyirlensem segiz jwmaq qolımda,
Qaharlansam tamwq dayar jolımda.
Joq jaqınım, Jasağanday jalğızbın,
Men be biler älsiz adam wlına.
Özim – Qwdayğ tabınamın, özime,
Sözim – qwran, siınamın sözime.» kelesi bir kezekte Ziyat, oquşısı Uaqitqa «Itter dostığı» degen öleñ jattatıp, sahınağa şığarıptı. Bizşe bwl A.Baytwrsınovtıñ «Wrıq mısalınan» alınsa kerek. Uaqit ağanıñ esinde qaluı boyınşa öleñniñ tolığı mınau:
«Bir baydıñ törit köz, moynaq töbetteri,
Özderi itte bolsa ädepti edi.
Tünde ürip, kündiz ürmey jay jatatın,
Boladı ädepti ittıñ ädetteri,
Tüs mezgil eki töbet toyıp jatıp,
Kempir naz-ökpelerin qoyıp jatıp,
As üydiñ aldındağı kün şuaqta,
Söylesti, är närseniñ basın şatıp.
Söz qıldı jaqsılıqtı, jamandıqtı,
Jomarttıq, mırzalıq pen sarañdıqtı.
Dostıqtıñ, dwspandıqtıñ dayın söylep,
Qolğa aldı tatulıq pen arazdıqtı!
Ne kelip, tiri jürseñ ne ketpeydi,
Araz bop ekuimizge ne jetpeydi?
Biz twrğoy, aqsaq qwtpan jamandar da,
Tatu ğoy arasınan qıl ötpeydi...
«Törit közim, moynekem» dep birin –biri,
Dostasıp, qwşaqtasıp, qwrmetteydi.
Ekeui birin –biri süydi, qwştı,
Qızığı basılmağan dostıq küşti.
As üyden laqtırılğan bir omırtqa
Solardıñ naq janına kelip tüsti.
Körgen soñ maylı süyek it twra ma?
Qwşağın jayıp ala jügiristi.
Dostıqtı, aytqan sertti bılay qoyıp,
Ekeui bir –birine saldı tisti.
Dostı dos mwnan artıq qalay silar,
Jünderi bwrqırağan aspanğa wştı.
Su qwyıp üsterine jiılğan jwrt,
Ekeuñn zordan-zorğa ayırıstı.
Itterge talassa da jarasadı,
Äytpese it ädetten adasadı.
Dos bolğan adamdarğa qarap twrsañ,
Biik pen teñep bolmas alasanı.
Süyektey arasına närse tüsse,
Itterden olar artıq talasadı.» bwl öleñ osı zaman adamdarına da tärbielik mañızın joymağan, jaqsı öleñ ğoy.
1940 jıldardıñ işinde biz bastauış mektep oqıp jürgen twsta osı mısal öleñ bastauış mektep oqulığında bar edi. Joğarıdağı eki öleñ bizdiñ şamalağanımızday Mağjan men Ahañ jazğan öleñ bolğan künde de, onı näsihattap, Ör Altayğa taratqan eñbek Ziyattiki bolmaq.
Onan tağı Ziyat «Eki böşke» degendi meniñ tuğan ağam Masğwtqa, «Maymıl men ayna» degen mısal öleñdi Sälimjan ağayğa aytqızğan eken. «Maymıl men ayna» Krilovtıñ mısal öleñi ekenin Asığat Mäñkeywlı anıqtap berdi. Ol kisi tipti, orısşa negizgi nwsqasın da, qazaqşa audarmasında jatqa biledi eken. Müdärmey ayttı:
«Aynanıñ qarsı aldına maymıl barıp,
Aynadan öz suretin köre salıp,
Ayuğa janındağı külñp ayttı,
Aqırın ayağımen türtip qalıp:
- Ayujan, beri qara mınau periñ,
Bilmeymin qaydan şıqqan münday «kerim».
On eki müşesiniñ biri öñdi emes,
Köz salıp qarap twrsam ärbir jerin.
Men bwğan tittey ğana wqsap ketsem,
İşime pışaq salıp öler edñm.
Ol ras, beseu, altau bar ekeni,
Keyipsiz naq osınday bölelerim.
- Maymıljan, biraz ğana etseñ tözim,
Bar edi bir-eki auız aytar sözim.
Äure bop böleleriñdi sınağanşa,
Abaylap, qaraşı äuel öziñe-öziñ.
Ayudıñ bwl aytqanı – aqıl dosqa,
Bir jürip, birge ösken qwrbılasqa.
«Aldı jön adasqannıñ...» degen söz ğoy,
Ayudıñ bwl aytqanı qaldı bosqa.»
Ziyattıñ naq öz tuındısınan köpke jariya bolğa bolğan bir öleñi «Şın Jañ Altay gazetiniñ» 1936 jılğı alğaşqı sandarınıñ birine basılğan arnauı (gazet tabılmadı). Mwnı belgili aqın, jazuşı Asqar Tatanaev öz mwrağatında saqtap jüripti, sol kisiden alındı. Qosa keterlik birer söz: aytılıp otırğan «Şın Jañ Altay gazeti» degen gazetiñ 1-sanı 1935 jılı jeltoqsannıñ 27 küni şığıptı. Bwl Altay tarihındağı twñğış gazeta, şığaruşılar alqasınıñ bastığı sol kezdegi aymaqtıq ökimettiñ bas hatşısı Mäñkey Mämiwlı bolğan. Asqar Tatanaev osı gazetti basıp şığaratın maşinkasınıñ jürgizuşi tehnik qızımetkeri eken, sonan köp wzamay jazuşılıq pen oqıtuşılıq qızımetpen aynalısqan. Ol kisi wzaq ömir kördi, köp jwmıs tındırdı. 1994 jılı säuirdiñ 19 küni 89 jasqa qarağan şağında qaytıs boldı.
Ziyattıñ «Altay gazetine» jazğan arnau öleñi:
«Jas «Altay» jaña wşıp qanat jayğan,
Körinip twr jarığı anadaydan.
Körkeyip köp jasasın orın alıp,
Joyatın nadandıqtı qwral-sayman.
Ortaña keldi baspa basatwğın,
Taratıp türli jemis şäşätwğın.
Oqu-öner bilimniñ tüp qaqığı,
Serpilip nadanşıldıq qaşatwğın.
Şığardı «Altay» attı jaña gazet,
Oyatıp halıq közin aşatwğan.
Altay käri bolğanmen, bilgeniñ jas,
Balalıqqı jolama endi odan qaş.
Birlik wılğ pwl ayama qolıñdı wsta,
Birjeñnen qol şığarıp jağadan bas.
Basqışqa jaña şıqtıñ qadam basıp,
Twtqasın wsta, ğılım esigin aşıp.
Ezilip üyde otırıp kün ötkizbey,
Halıqqı qızımet et endigi jas.
Tilegim, şın jüregim, haq nietim,
Eñbek et, şarua körkeyt, ilgeri bas.
Körmegen öner-bilim bwrın halıq,
In jürgen köşip-qonıpğ malın bağıp.
Bilimge barlıq şaruañ baylanıstı,
Alsañdar täjirbie oyğa salıp.
Ien köşip, eñbeksiz öt, qımız işip,
Qazaqtıñ qarañğıda qaluı anıq.
Är närse öz-öziniñ zamanında,
Qwşa keldi bizdi bügin zaman ağıp.
Ädil zañ, töre teziñ qwrulı twr,
Nwrlı kün säule berip, nwrlı jarıq.
Bilimge tolı adam bel baylaydı,
Önersiz eliñ joq dep, türin tanıp.
Qoldanıp Süniyatcın (Sün Joñ San)*salğan jolın,
El bolıp, watarğa endik teñdik alıp.
Jaña Altay qwttıq aytıp qadamıña,
Basqarğan alğıs aytıp adamıña.
Järdemge qolbasşılıq jol siltegen,
Köp raqmet Şaşıñ jıñ jañ tarabına.» (Şaşıñ jıñ jañ dep sol kezdegi Altaydıñ uälii jäne äskei qolbasşısı Şarıpqandı aytıp otır).
Şarıphan 1935 jılı Sovet odağınan baspa maşinasın aldırıp, Altayda twñğış ret baspa zavodın qwrdı. A.Baytwrsınov emilesi negizinde «Şın Jañ Altay gazetiniñ» jığarıldı. Bwl Altay ğana esem, Şın Jañ qazaqtarınıñ mädeniet tarihında eleudi oqiğa bolğan edi. Ziyat osı gazetti şın jürek, haq nietimen qwttıqtap, jañağı öleñdi jazdı. Kebir derekter boyınşa onıñ gazetke basılğan basqa da öleñderi bolğan siyaqtı.
«Süyikti jwrt iesi qaharmandar,
Enşialla, jwrtıñızğa atar tañ bar.
Maydanı baspasözdiñ jaña tudı,
Bwl iste tekseretin ülken män bar» dep bastalatın tağı bir öleñi basılğan edi. Bwl nedäuir wzaq öleñ bolatın deydi nebäri tiri kuäşimiz Uaqit Orazov.
«Ziyat «Ayubay»degen pesada jazğan. Mwnda qwlqının ğana közdeytin nadan baylardıñ döreki qılıqtarın, älsizderdi basınıp ayaq astı etetin zwlımdığı äşkerlengen bolatın» deydi Asqar aqsaqal. Ziyattıñ «Ayubay», Asqardıñ «Talap» jäne «Qalıñmal» degen peseları, Mamırhan men Änuär birlesip jazğan «Kilikbay – külki aşar», «Eski ökimet paraqorları» degen tuındıları, oğan qosa «Şwğa», «Qızjibek» siyaqtı peselar Ziyattıñ tikeley qatısuımen Sarsümbeniñ sahınasında qoyılğan. Sol 1930 jıldar işinde gazethanada Mırzaqımet degen adam (negizi Kökşetau jaqtan kelgen Arğan, 1950 jıldarı eline qaytqan) jäne mwğalimder qatarında Sadıq Mwqanwlı degen kisiler tartımdı öleñder jazadı eken. Mädeniet jağında Ziyat közge tüsken, osı jağına qaradı ma eken, el auızında: «Ababiat, Madaniat körkeyter Mırzaqımet, Sadıq, Ziyat» degen söz mätelge aynalğan.
1934 jılı Ziyat ülkenderdiñ talabı boyınşa äkesiniñ tür-twlğasın öleñmen sipattap jazadı, Ğappas Amantaev degen suretşi soğan negizdelip Şäkärimniñ suretin sızıp şığadı jäne jaqsı keltiredi. Almal qanşa, Ziyattıñ bwl öleñin jäne sol öleñge boyınşa sızılğan suretti tabu mümkin bolmadı. Osı belgilerge qaray otırıp, Ziyattıñ qızımet etudegi maqsatı – Abay atası aytqanday: «Til wstartıp, öleñ şaşpaq, nadannıñ közin qoyıp, köñilin aşpaq» bolğandığın kesip ayta alamız. El esinen onıñ izgi isteri köterilip ketpeuine qarağanda, ol belgili därejede maqsatına jetken. Ziyat Şäkärimwlı Altayda jäne Ürimjide nebarı bes jıl, al, qoğamdıq qızımet şebinde törit jılday ğana bola aldı (1937-1943). Osı qısqa uaqıttıñ ol Altay qazağına Abay men Şäkärim sındı alıptardı ügittep, olardıñ şığarmaların tarattı. Özi de qalam wstap, az da bolsa ädebi mwra qaldırıp ülgirdi. Altay oqu-ağartuınıñ mwğalimder qosının dayındau jolında eleuli üles qostı. Biraq, zwlım ökimet onı halıqtan wrlap joğalttı.
Oyşıl, filosof Aristotel: «Teginde qarulanğan ädiletsäzdäkten qwbıjıq eşteñe joq» degen eken. Sol qwbıjıqtar tarihta bir mezgil däurendesede, aqırı jwrt qarğısına qaldı. Olar swğan qadağan darındılar azappen öltirilse de, jwrt alğısın aldı, bwl da tarihtıñ zañı sekildi.
Öo Altayda osınday danın ielerin tanıp, olardı qamqorlığına alıp otırğan jäne el qajetine paydalana bilgen bir orın boldı. Bwl Mami beyisi auılı dep ataladı. Mämi beyisiniñ äkei Jwrtbay, atası Köken de bi, Köken Jäntekeydiñ Bazarqwl ruınan şıqqan adam. Onıñ töre twqımınan emes, qara halıqtan şığıp bi boluı 1836 jıl. Sol jılı bükil Abay Kerek ruları özine töoit bi saylap alğan. Osı törit bi saylanğan jıldı bireuler qazir ne arı, ne beri aytıp jür. Anıqtığına bir dälel ayta keteyik: 1876 jılı orıs sayahatşısı G.N. Potanin Ör Altaydı basıp ötip, batıs soltüstik Moñğoliyanı zerttegeni mälim (sayahat kelesi jılğa deyin jalğasqan). Osı jılında G.N. Potanin Köken bidiñ üyine tüsip, odan qay jılı bi bolıp saylanğanın swraydı. Sonda Köken bidiñ tura 40 jıl bolıdı dep jauap bergenin G.N. Potanin öziniñ «Soltüstik batıs Moñğoliya» degen kitapında jazıp qaldırğan. Anığı ol twsta bilikti Jwrtbay aytadı eken. Köken köp jasağan kisi bolğandıqtan el «Käri bi» dep atap ketken. Kökenniñ nemeresi Mämi de 30 neşe jıl el bilegen, beyisi atağın aluı keyinirek (1913-1914 jıldar). Mämi 1856 jılı tuğan. 1920 jılı qaytıs bolğan. Mämi beyisiniñ adamdıq qasietin, oy-pikiriniñ tereñdigin, el isin şeşim etuge şeberligin däleldep beruge men sekildi kez kelgen adamnıñ qarımı jetpeydi. Bwrınğılar «Abaq Kereydiñ aqılı – Mämi, aybarı – qara Ospan» deydi eken. Äset aqın (Naymanbaywlı) Mämi beyisiniñ ölimine arnağan köñil aytu hatında «enşi alğan aqılınan on eki Abaq» deydi. Tağı mınaday sipattama beredi:
«Wlısın adastırmay bastaytwğın,
Alıstan dwspan kelse saspaytwğın.
Däulet, mansap, kisilik jeligine,
Qanı qızıp, boyı ısıp aspaytwğın.
Zor panar adasqannıñ şamşısı edi,
Şabannıñ qasietti qamşısı edi.
Tili – balğa, köñili –tös, auızı – qısqaş,
Nadannıñ minin kesken qayşısı edi.
Kereydiñ malın baqpay özin baqqan,
Äri bi, äri iesi – jalşısı edi.»
Osı Mämi beyisige Şäkärim qajı eki ret hat jazıp, jaqsı baylanıs jasağanı turalı tım anıq bolmağan derekter bar: birinşi, Şäkärimniñ şejire jazuğa dayındıq körip jürgen kezinde bolğan siyaqtı. Şäkärimniñ özi de aytqan ğoy: «Abay marqwm tiri kezinde el – elge adam jiberip, şejire materiyaldarın jinatqan edi» dep. Sol rette Abaq Kerekge tän şejireni Mämiden swratqan boluı äbden mümkin. Äyteu añızğa aynalğan mınaday söz bar ekenin köp adam aytadı: «Şäkerim qajı Mämi beyisiden: sizdiñ nağaşı jwrtıñızdıñ kim boltının bilgimiz keledi? – degen eken. Mämeñ: biz Mwhammed payğambarmen qarın böle bop kelemiz – dep jauap beripti. Bwl jerde astarlı sözben qağısu bar. Mämidiñ atası Köken bi moñğıl qızınan tuıptı, Şäkärim Mämidi «osı äjesiniñ mwsılman bolmağanın aytar ma eken» dep sınap otır da, Mämi Mwhammed payğambardıñ da şeşesi mwsılmen bolmağanın köldeneñ tartıp äri şındıqtı aytsa, äri «onda ne twr?» degen wtqır jauap berip otır. Bwl Mämidiñ şeşendigin añğartadı. Ekinşi, Şäkärimniñ Mämige öleñmen jazğan hatı bar eken. Bwnı bizdiñ Altay jaqta estigen adamdar bolsa da, aytıp bere alatın adam tabılmadı. 1947 jılı Ibırayımbay degen polkvnik ädeyi Mämi auılına amandasa kelip otırıp, osı öleñdi jatqa aytıp beripti. Al, onı Mämi wrpaqtarı jazıp ala almaptı. Swrastırsaq Ibırayımbay İledegi Qorğas audanınıñ adamı eken. Ruı Suan, 1947 jıldarı onıñ äskeri şeni maior, keyin ağa palkovnik bolıptı. 1959 jılı ne 1960 jılı şamasında Qazaqstanğa ketipti. Almatı oblısında boluı mümkin. Onıñ meken jayı tabılsa älgi öleñ de tabılıp qalar degen oy ğoy. Bwl jerde adamdı qızıqtırarlıq bir närse: Şäkärimniñ bwrın basılıp körmegen osındayöleñderi bwrınğı Jetisu jäne İle öñirlerine qalay barıp, qanşa mölşerde taradı ekendegen swraqtıñ jauabı. Mine osı bar qazaqtan bwrın auılına «Abaqiya» degen mektep aşıp, auıldı Abaq Kereydiñ äkimşilik bilik ortalığı ğana emes, mädeniet ortalığına aynaldırdı. Alıs-jaqındağı oqığan, bilimdi adamdardı wltına, dindik senimi siyaqtılarına qaramay bauırına tartıp paydalandı. Keybireuler Mämidiñ ataq-abroyın estip, özin izdep keldi. «Abaqiya» mektepinde bwrın soñdı özbek, tatar, başqwrt, türik, wyğwr, orıs, qazaq siyaqtı jeti wlttıñ joğarı bilimi bar ziyalıları oqıtuşılıq istepti.
Joğarıda aytılğan Seyitqazı mwğalım solardıñ biri, sayahatşı V. Sapojnikov Mämi beyis auılına bolğan kezderinde (şamamen 1905 jıl) mwğalimdik step jürgen Şäker degen adammen söylesedi. Onıñ wltı Türik, al, orısşa, arabşa tilderge ağıp twr, tipti francuz tilinde biledi eken. Ol Stambula joğarı mektep oqığanın aytıp berdi. Osınday san-salalı bilimdi adamdardıñ şalğaydañğı qazaq saharasınan keziguin sayahatşı öziniñ sayahat esteliginde qızığa jazıp qaldırğan.
Bartin, 1930 jıladrdıñ işinde Qarataydıñ bolısı Äbdikerim bala-şağasımen bir mezgil Mämi beyisi auılında boladı. Onıñ oqımıstı wlı Şabdan Mäñkeydiñ Mwratbek, Asığat degen wldarın üyde orısşa oqıtadı. Muzika jağınan sauattandıradı. (tärbieli, zerdeli osı wrpaqtarğa bwl maqalanıñ avtorı köptegen derekterdi tauıp bergeni üşin raqımet aytadı). Bwl jay mısal ğana, bwdan basqa 'olıp jatqan wlağattı wstazdar bolğan. Mämidiñ ataları, özi jäne wrpaqtarı wlttıq, tipti el aralıq keleli sterge köp aralasqan, bwl öz aldına ülken bir taqırıp. Ör Altaydağı qazaqtardıñ tarihı, mädenieti zerttelse, Mämi beyisi ordasına soqpay ötu mümkin emes.
Köne sürdekpen «feodal» degen qalpaqtı keptep kigize bermey, olardıñ tarihi ornına obiektiv jäne belsendi bağa beru kerek. Abay jäne onıñ töñiregindegiler de osınday zardaptı tartqan. Bwl halıqqa paydalı boldı dep eşkimde ayta almaydı. Şäkärim jazıqsız öltirilip, balaları tügel ziyaankestikke wşırasa da, aqırı ädilet saltanat qwrdı. «aqqa päle jwğar dep qılman qauıp» dep aqınnıñ özi aytqanday boldı. Şäkärim ömiriniñ soñğı şağında öziniñ Ahat degen wlına tälim berip: «mınaday uaqıt kezigu de mümkin, sen ömir süru üşin bireudi wstap berip, tiri qaludı közdeytin, mwnday isten saqtan. Adal öl. Eger ötkelge kisi salıp ötseñ tiride özim, ölsem aruağım razı bolmaydı» depti (Ahat Şäkärimwlınıñ esteliginen, «Jwldız» 1992 jılğı 1-san).
Şäkärim şığarmaların oqığan adam onıñ tälimderiniñ negizgi ruhı adamgerşilik, ädilet, imandılıq jäne «noqtasız oy», «sau aqılğa» süyenip jaratılıs sırın bayqau, tanu ekendigin köre aladı. Osılayşa oyşıl aqın soñğılarğa sönbeytin şwğılalı şıraq jaqtı. Qazaqta eskiden kele jatqan «perişte jaqqan şıraqtı şaytan ürlep söndire almaydı» deytin söz bar. Tarih mwnıñ da janı bar söz ekenin däleldep otır. Abay men Şäkärimniñ ädebi mwrası olar jaqqan şıraq qoy. Qasköyler öşigip qanşa jer sabağanımen äulielerimizdiñ şırağı da, izi de öşpek emes.
“The Qazaq Times”
