ساربازدارىمىز ليۆانعا اتتاندى: قازاقستاننىڭ تاريحتاعى بىتىمگەرشىلىك ميسسياسىنا شولۋ

بىرەر كۇن بۇرىن عانا قازاقستاننىڭ 120 ساربازى ليۆانعا بىتىمگەرشىلىك ماقساتتا اتتانىپ كەتتى. ولاردىڭ مىندەتى – ەلدەگى قاۋىپسىزدىكتى قاداعالاپ، ءۇندىستان اسكەريلەرىمەن بىرگە تىزە قوسىپ قيمىلداۋ. وسى ورايدا بۇعان دەيىن قازاقستاندىق اسكەردىڭ قانشا رەت بىتىمگەرشىلىك ماقساتتا شەكارا اسقانىن سانامالاپ كوردىك.

قازاق تاريحىنداعى قارالى كەزەڭ

قازاقستان ارمياسى تاۋەلسىزدىك الا سالا شەت مەملەكەتتەرگە اسكەري كومەك كورسەتۋگە كىرىسىپ كەتتى. قورعانىس سالاسىنىڭ قۇلشىنىسى 1992 جىلدان باستالدى. انىعىندا تاجىكستانداعى ازامات سوعىسى 1992 جىلى 5 مامىردا باستالعان. سول جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قر جوعارعى كەڭەسى ارنايى قاۋلى شىعاردى دا، 100 ادامدىق باتالون تاجىك-اۋعان شەكاراسىنا قاراي اتتانىپ كەتتى. تاجىك جەرىندەگى ازامات سوعىسى بەس جىل ۋاقىتقا سوزىلىپ، ەلدەگى تىنىشتىق ورناي قويمادى. شىن مانىندە قوس تاراپ 1997 جىلى تاتۋلاسقانىمەن ءبىزدىڭ اسكەريلەر ول ەلدە 2001 جىلعا دەيىن بولدى. وسى ۋاقىت ىشىندە تاجىك جەرىندە 8 مىڭنان استام قازاقستاندىق اسكەري مىندەتىن وتەدى. وكىنىشكە قاراي، وسى ءبىر العاشقى بىتىمگەرشىلىك ساپارى قازاق ەلىنە اۋىر سوققى بولىپ ءتيدى. ءبىز 43 اسكەريدەن ايىرىلىپ، 100 ادام اۋىر جارالاندى. اسىرەس، 1995 جىلدىڭ 7 ساۋىرىندە بولعان قاندى قىرعىن قازاقستان تاريحىنداعى اسا ءبىر قارالى كەزەڭ بولىپ قالادى. دارۆاز اۋدانىنداعى پشيحاۆر سايىندا 7 روتا تاجىك يسلام وپپوزيتسيا كۇشتەرىنىڭ قورشاۋىنا ءتۇسىپ قالىپ، بەس ساعاتقا سوزىلعان اتىستان 17 قازاقستاندىق اسكەر قازا تابادى.

ءار ءساۋىر ايى كەلگەن سايىن ەلىمىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرى تاجىك جەرىندە قازا تاپقان ساربازدارىمىزدى قۇرمەتپەن ەسكە الىپ، رۋحىنا قۇران باعىشتاپ تۇرادى.

بۇدان كەيىن ءبىزدىڭ اسكەريلەر يراكتاعى وپەراتسيالارعا قاتىستى. يراك جەرىندە 2003 جىلدىڭ 19 تامىزىنان باستاپ 290 قازاقستاندىق اسكەر مەن وفيتسەرلەر بىتىمگەرشىلىك ماقساتتا جۇمىس ىستەدى. وتانداستارىمىز ول جاقتا مينالانعان اۋماقتاردى زالالسىزداندىرۋمەن، وق-دارىلەر جاسىرىنعان جەرلەردى، اۋىز سۋدى تازارتۋمەن جانە جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋمەن اينالىسقان.

ارينە، قازاق اسكەرلەرىنىڭ سوعىستىڭ وشاعىنا اينالعان ولكەدە جۇرۋىنە بىرقاتار وتانداستارىمىز قارسىلىق تا تانىتتى. ۋايىم دا جەدى. بىراق بۇيرىقتىڭ اتى بۇيرىق. بەس جىل ىشىندە ءبىزدىڭ اسكەرلەر 4 ميلليوننان استام جارىلعىش زاتتاردىڭ كوزىن جويىپ، 6 718 كۋب مەتر سۋدى تازارتقان. سوندىقتان ءبىزدىڭ قارۋلى كۇشتەر يراك ەلىنە ۇلكەن كومەك كورسەتتى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.

دەگەنمەن بۇل ەلدەگى وپەراتسيا دا قايعىسىز بولعان جوق. 2005 جىلدىڭ 9 قاڭتارىندا اۋە بومبالارىن ءتۇسىرۋ كەزىندە جارىلىس ورىن الىپ، كاپيتان قايرات قۇداباەۆ قازا تاپتى. ودان بولەك تاعى ءتورت قازاقستاندىق جارالاندى. قازاقستان قارۋلى كۇشتەرىنىڭ يراكتاعى بىتىمگەرشىلىك ميسسياسى 2008 جىلدىڭ 20 قازانىندا رەسمي تۇردە اياقتالدى.

قازاقستان كەسكىلەسكەن شايقاس ءجۇرىپ، كۇندە بومبا جارىلىپ، قاندى مايدانعا اينالعان ايماقتارعا اسكەر جىبەرۋدى بۇدان كەيىن دە توقتاتپايتىن سىڭاي تانىتتى. ەل بيلىگى 2000 جىلداردىڭ باس كەزىنەن باستاپ اۋعانستانعا اسكەري كومەك اتتاندىرۋدى ارا-تۇرا ايتىپ قالاتىن. بىراق «ماڭگىلىك سوعىس مەكەنى» سەكىلدى كورىنەتىن اۋعان دالاسىنا اسكەر اتتاندىرۋ – قارۋلى كۇشتەردى قايتپاس ساپارعا شىعارىپ سالۋمەن بىردەي كورىنەتىن. سوندىقتان با قوعام اراسىندا بۇعان قاتىستى اشىق قارسىلىقتار دا بولىپ جاتتى. اقىرى بۇل ماسەلە 2009 جىلعا تامان كۇشەيە ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە ناتو رەسمي شاقىرتۋ دا جىبەرگەن. بىراق قازاقستان بۇل ۋاقىتتا اسكەريلەردىڭ تولىق سوعىس دايىندىعىندا ەمەس ەكەنىن ەسكەرىپ، كەيىنگە شەگەردى. 2011 جىلى ءماجىلىس ناتو-مەن ىنتىماقتاستىق اياسىندا اۋعانستانعا اسكەر جىبەرۋدى قولدايتىن زاڭ جوباسىن ماقۇلداپ جىبەردى. الايدا قىزىعى سول – زاڭ قابىلدانعاننان كەيىن دە ءبىزدىڭ اسكەرلەر اۋعان جەرىنە جىبەرىلمەدى. بالكىم، قوعامنىڭ قارسىلىعىنا قۇلاق استى. مۇمكىن الدەبىر ساياسي نە اسكەري ماسەلە كەدەرگى بولدى. ودان كەيىن بۇل سۇراق ءبىرجولا تىنشىدى.

ال 2014 جىلدىڭ قاراشاسىندا مەملەكەت قورعانىس مينيسترلىگى قازاقستاندىق بىتىمگەرشىلىك توبىنىڭ باتىس ساحاراعا بۇۇ ميسسياسى اياسىندا اسكەري باقىلاۋشى رەتىندە اتتاناتىنىن مالىمدەدى. «قازبات» باتالونى قۇرامىندا باتىس ساحاراعا باقتيار اقبالاەۆ، تەمىرلان ءمۇسارىپوۆ جانە تالعات تاسبولاتوۆتار اتتاندى.

سونداي-اق 2015 جىلى ءبىزدىڭ بىتىمگەرشىلىك اسكەرلەر توبى كوت-د`يۆۋار ەلىنە دە بارىپ قايتى. اقىلباي قۇسايىنوۆ پەن رۇستەم سۇلەيمەنوۆ اۋەدە جانە جەردە پاترۋلدىك باقىلاۋ جاساۋمەن اينالىسىپ، 2016 جىلى امان-ەسەن ەلگە ورالدى.

ليۆان ساپارى قاتەرلى ەمەس پە؟

 ليۆانعا اسكەر جىبەرۋ تۋرالى دا ءسوزدىڭ قوزعالعانىنا ءبىراز ۋاقىت بولعان. بۇل تۋرالى ەكس قورعانىس ءمينيسترى ساكەن جاسۇزاقوۆ تا پىكىر بىلدىرگەن ەدى.

«قازباتتىڭ 30 ساربازى ۇندىستانعا بارىپ، ارنايى جاتتىعۋلاردان ءوتتى. ولار اسكەري قاقتىعىستارعا تىكەلەي ارالاسپايدى، تەك بىتىمگەرشىلىك ميسسياسىمەن عانا اينالىسادى. ىستەگەن شارۋالارىن بۇۇ-نا بايانداپ وتىرادى. ەگەر بىزگە ۇسىنىس تۇسەتىن بولسا اسكەرلەرىمىز سيريا جەرىنە دە اتتانۋعا دايىن» دەگەن بولاتىن.

قازىر ليۆان جەرىندەگى ساياسي جاعدايدى تۇراقتى دەۋگە كەلمەيدى. ول جاقتا دا سۋنيتتەر مەن شيىتتەردىڭ بىتىسپەس داۋى جالعاسۋدا. ەلدەگى ىشكى جاعدايدى ساراپشىلار بىرقالىپتى دەپ اتاعانىمەن، يزرايلمەن شەكاراداعى ماسەلە ءالى ءبىر رەتكە تۇسپەي تۇر. حالىقتىڭ تىنىشىن قاشىرىپ تۇرعانى دا وسى. ەكى ەل اراسىندا اۋماقتىق تۇتاستىققا قاتىستى ەكى جاقتى كوزقاراس ءالى كۇنگە اسكەري قاقتىعىستاردىڭ تۋىنداۋىنا ىقپال ەتىپ كەلەدى. مەملەكەتتەر اراسىندا ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناماعان. يزرايل زاڭى بويىنشا ليۆان – «دۇشپان مەملەكەت». مەملەكەتتەر اراسىنداعى شەكارا ۇزىندىعى 81 شاقىرىمدى قۇرا  يدى. ءبىر-ەكى كۇن بۇرىن عانا يزرايل باق-تارى ءيزرايلدىڭ ليۆانعا شابۋىل جاساۋى مۇمكىن ەكەنى تۋرالى اقپارات تاراتىپتى. ەگەر ليۆان بيلىگى كۇش الىپ كەلە جاتقان «حەزبوللا» ۇيىمىنا ەشقانداي قارسىلىق تانىتا الماسا، يزرايل اتالمىش ۇيىمنىڭ نىساندارىنا شابۋىل جاساماق. ساياسي ساراپشى يسلام كۋراەۆتىڭ ايتۋىنشا، ءدال قازىر ليۆانعا بىتىمگەرشىلىك ميسسيا كەرەك.

«يزرايلمەن شەكارادا اسكەر كۇشى قاجەت-اق. سەبەبى، ليۆان شەكارانى قاۋىپسىز ەتىپ، سوسىن وزدەرى مەملەكەتتىڭ ىشكى شارۋاسىمەن دۇرىستاپ اينالىسۋدى قالايدى. سول ارقىلى شەكاراداعى اسكەر قىزمەتىنە جۇمسالاتىن شىعىندى ۇنەمدەيدى. قازاقستان اسكەرلەرى بۇعان دەيىن بىرنەشە ەلدەگى وپەراتسيالارعا قاتىسىپ، تاجىريبە جينادى. دەگەنمەن ليۆانداعىداي اسا قاۋىپتى شەكارا جاعدايىندا، قارۋ-جاراق كوپ مولشەردە جيناقتالعان، بوسقىندار كوپتەپ سانالاتىن ايماقتا ميسسيا ورىنداۋ وڭايعا تۇسپەيدى» دەيدى ول وتاندىق باق-قا بەرگەن سۇحباتىندا.

اسكەري سالا ماسەلەلەرىنە قاتىستى قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن زاڭعار التايدىڭ ايتۋىنشا، اسكەريلەردىڭ ليۆانعا اتتانۋى قۇپتارلىق جاعداي.

«مۇنداي اسكەري جاعدايلار قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان ولكەگە بارىپ، ءتۇرلى وپەراتسيالارعا ارالاسۋ ارقىلى سوعىس تاجىريبەسىن مەڭگەرەدى. ءبىزدىڭ ارميا تاجىريبەسىز ەمەس. يراكتا دا، تاجىكستاندا دا بولدى. قانشاما مينانى تازالادى. ساربازدار مۇنداي جەرلەردى كورىپ، سەزىنۋى كەرەك. تىنىشتىق ومىردە جۇرە بەرسە، اياق استى توتەنشە جاعداي تۋىنداعاندا ابدىراپ قالسا تاعى بولمايدى عوي. سوندىقتان مۇنداي بىتىمگەرشىلىك وپەراتسيالارىن – دايىندىق، وپەراتيۆتى شابۋىلدارعا بوي ۇيرەتۋ دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. سوعىسقا تىكەلەي ارالاسپاسا دا، قارۋدى قالاي پايدالاناتىنىن كورىپ، ءتۇيسىنىپ قايتسا ونىڭ ءوزى مول تاجىريبە. ارينە، قاۋىپ دەڭگەيى وتە جوعارى. ونداي جەرلەردەگى اسكەري قيمىلداردان پايدا بولاتىن تراگەديالاردان ەشكىم دە ساقتاندىرىلماعان. ءبىزدىڭ اسكەرلەر دە نەگە بارا جاتقانىن، قايدا بارا جاتقانىن تولىق تۇسىنگەن. سول سەبەپتى، ولار پسيحولوگيالىق جانە فيزيكالىق قاتاڭ دايىندىقتان سۇرىنبەي وتكەن جاندار. سوندىقتان ءبىز ولارعا سەنەمىز. امان-ەسەن كەلۋىن تىلەيمىز» دەيدى ول.

وسى ماسەلەگە وراي بەلگىلى ساياساتتانۋشى اسحات قاسەنعالي دە الەۋمەتتىك جەلىدە ءوز پىكىرىن بىلدىرگەن. ول وسى جولعى ساپارعا ساربازدارىمىزدى اتتاندىرۋ – ۇلكەن قاۋىپ پەن ۇلكەن تاۋەكەلگە باس تىگۋ دەپ ەسەپتەيدى.

«120 ساربازدىڭ ليۆانعا كەتۋى قاۋىپتىرەك سياقتى. ليۆان – تەررورلىق توپتاردىڭ ءبىر ورداسى. تۇراقسىز، جان-جاعىن سوعىس وتى شارپىعان، ال وزىندە انە-مىنە تۇتانايىن دەپ تۇرعان مەملەكەت. 120 جىگىتتىڭ ءبارى ساۋ قايتسا يگى. سولاردىڭ ىشىندە ءبىر بيىك مىنبەردەگى شەنەۋنىكتىڭ بالاسى بار ما ەكەن؟! ۇلىبريتانيا حانزاداسى اۋعانستانعا بارىپ، تاليبتەرمەن سوعىسىپ كەلدى عوي...ءبىزدىڭ دوكەيلەر ءوز بالالارىن ەشقاشان وندايعا جىبەرمەس» دەپ جازادى ول.

زاڭدا قالاي جازىلعان؟

 قازاقستان ساربازدارىنىڭ شەت ەلدەردەگى اسكەري وپەراتسيالارعا قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ارنايى زاڭ بار. 2015 جىلى مامىر ايىندا پارلامەنت قولداعان «بىتىمگەرشىلىك قىزمەتى تۋرالى» زاڭعا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ قول قويدى.

زاڭ بويىنشا ەل پرەزيدەنتى قازاقستاندىق اسكەريلەردىڭ بىتىمگەرشىلىك وپەراتسيالارىنا قاتىسۋى تۋرالى ۇسىنىستى پارلامەنتكە جولداي الادى. كەيىن پارلامەنت وسىعان وراي شەشىم قابىلدايدى. قۇجاتتا كورسەتىلگەندەي بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرگە قارجى ەل ۇكىمەتىنەن نەمەسە بۇۇ مەن حالىقارالىق ۇيىمداردان بولىنەدى. سونىمەن قاتار بىتىمگەرشىلىك وپەراتسيالارىن قارجىلاندىرۋدى موينىنا العان سەرىكتەس ەلدەر دە قول ۇشىن سوزۋى ءتيىس.

قورعانىس مينيسترلىگى بىتىمگەرشىلىك وپەراتسيالارىنا قاتىسىپ جاتقان ساربازداردىڭ جالاقىسىن ءۇش ەسە كوتەرىپ تولەيمىز دەيدى. قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى تالعات مۇحتاروۆتىڭ ايتۋىنشا، وپەراتسيا ءوتىپ جاتقان جەرگە جەتكەننەن باستاپ ساربازداردىڭ ايلىق جالاقىسى ءۇش ەسەگە ارتىپ شىعا كەلمەك.

"The Qazaq Times"