وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى ماسەلەسى اقش-قىتاي اراسىندا شەشىلمەس قايشىلىققا ۇلاستى

قازىر قازاق قوعامىندا قىتاي تاقىرىبى ەڭ وزەكتى تاقىرىپتارعا، قايشىلىقتى تاقىرىپتارعا اينالدى. قىتاي ىقپالى مەن ونىڭ سىرتقى ساياساتىن، وڭىرلەرگە بولعان قاتىناسىن انىق باعامداۋ ءۇشىن بىزدەن الىس تىنىق مۇحيت جاعالاۋىنداعى ساياسي وزگەرىستەردى دە نازاردان تىس قالدىرماۋ ءلازىم. قىتاي شىعىسىندا قانداي گەوساياسي وزگەرىستەر بولىپ جاتقانى قازاق قوعامى ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى.  ولاي بولسا اقش-قىتاي "جاڭا قالىبى" دەگەن نە؟ وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى ماسەلەسى ءسىرا قانداي ماسەلە؟ داۋ-داماي قالاي ورىستەدى؟ وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندە اقش پەن قىتاي قانداي قادامدار جاسادى؟ كىم كىمنىڭ جاعىندا؟ وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك. 

كەشە اقش-تىڭ ەكى اسكەري كەمەسى وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى داۋلى ايماقتاردا وپەراتسيا جۇرگىزىپ، بۇل ارەكەت بەيجىڭ بيلىگىنىڭ كۇشتى نارازىلىعىن قوزعادى. كوپتەگەن ساراپشىلار، اقش پەن قىتاي وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى ماسەلەسىندە «جاڭا قالىپقا» كەلدى دەپ قارايدى. دەگەنمەن،  ەكى ەلدىڭ وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى ماسەلەسىندەگى قايشىلىعى شىن مانىسىندە مۇحيتتاعى ىرىقتى ءارى ىقپالدى ورىنعا دەگەن تالاسىنان تۋىندايدى دەيتىن كوزقاراس تا بار.

اقش تارابىنىڭ اتالعان ارالداردىڭ ماڭىنا اسكەري كەمەلەرىن جاقىنداتۋىنىڭ سەبەبى، مامىر ايىنىڭ باس شەنىندە قىتاي تارابى ح-6ك ستراتەگيالىق بومبالاۋشى ۇشاعىمەن وسى ارالعا قوندىرۋ جانە ۇشىرۋ وپەراتسيالارىن جاساتقان.  قىتاي قورعانىس مينيسترلىگى، قىتاي قارۋلى كۇشتەرى ەگەمەندىك جانە قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ ءۇشىن، اتالعان تەڭىز الابىندا جانە اۋەدەگى جاۋىنگەرلىك دايىندىعىن كۇشەيتۋگە كىرىسكەنىن مالىمدەدى. بۇل ەكى ەل اراسىنداعى قايشىلىقتى اسكەري ىستەرگە قاراي كوبىرەك جاقىنداتتى.

اقش پەن قىتايدىڭ وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنىڭ مارتەبەسىن جانە ستاتۋسىنا دەگەن كوزقاراستارى الشاقتاي ءتۇستى.  ايتالىق، اقش بۇل تەڭىزدىڭ حالىقارالىق ورتاق سۋ جولى مارتەبەسىن قورعاۋدى جالعاستىرماق. سول ءۇشىن دە قىتايدىڭ بۇل ايماقتاعى اسكەري ارەكەتتەرى حالىقارالىق قۇقىقتارعا قايشى دەپ قارايدى. قىتايدىڭ ميليتاريزاتسياسى قاۋىپ توندىرگەن ايماقتىڭ ناۆيگاتسيا ەركىندىگىن قورعاۋعا تىرىسادى. ال قىتاي تارابى بولسا اقش-تىڭ مۇنداي قىسىمى قىتاي ىشىندەگى ۇلتشىلدىقتى قاساقانا كۇشەيتۋ دەپ قارايدى.

اقش بۇل داۋلى ارالداردان قىتاي اسكەرىن شىعارۋعا كۇش سالماعانىمەن، ولاردىڭ ارەكەتتەرىن شەكتەۋگە تىرىسۋدا. قىتايدىڭ بۇل تەڭىزدىڭ يەلىك قۇقىعى تۋرالى ۇستانىمدارى مەن جاساپ جاتقان قادامدارىن تىنباي سىناپ-مىنەپ كەلەدى. بۇل ارەكەتتەرىنە وزگە ەلدەردى دە تارتىپ، ايماقتا قۇراما شتاتتىڭ ادىلدىكتى قورعاۋشى ءيميدجىن كوبىرەك دارىپتەيدى. بۇلاردان سىرت ۋاشنيگتون بيلىگى، ايماقتاعى وداقتاستارىمەن، جاقتاستارىمەن اسكەري ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتىپ، ولاردى جاتتىقتىرۋ جانە قارۋ-قاراقپەن قامتاماسىز ەتۋدى باستى باعىت ەتكەن. ونىڭ ۇلكەن دالەلى رەتىندە ۆەتنام مەن اۋستراليا ەلدەرىن الۋعا بولادى.

اقش-قىتاي اراسىنداعى «جاڭا قالىپ» تۇرعىسىنان قاراعاندا، قىتاي تارابى دا اقش-تىڭ ارەكەتتەرىنە دەگەن قارسىلىعىن جالعاستىرا بەرمەك. سەبەبى، ەكى ەلدىڭ ۇقساس ماسەلەگە دەگەن تۇسىنىگى بىردەي ەمەس. قىتاي بيلىگى بۇل تەڭىزدىڭ تەرريتوريالىق قۇقىعى تاريحتان بەرى قىتايدىكى دەپ قارايدى. حالىقارالىق سۋ جولى ستاتۋسىن مويىندامايدى. شەتەلدەردىڭ پايدالانۋى تەك بەيجىڭ بيلىگىنىڭ رۇقساتىمەن بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. سوندىقتان دا، اقش پەن ونىڭ وداقتاستارىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان ارالداردا وزدەرى «قورعانىس قۇرىلعىلارى» اتاعان اسكەري قۇرىلىستاردى كەمەلدەندىرە تۇسەدى. ءارى بۇل ارەكەتتەرىن اقش-تىڭ ايماقتاعى ارەكەتىنەن ساقتانۋ دەپ تۇسىندىرمەك.

بەيجىڭ بيلىگى وسىمەن بىرگە وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى اۋماعى تولىقتاي قىتايدىڭ تەرريتورياسى بولىپ سانالادى دەپ ۇزدىكسىز مالىمدەپ كەلەدى. ال سىرتقى ساياساتتا تىنىق مۇحيتى ەلدەرىنىڭ وسى ۇستانىمدى قولداۋىن تالاپ ەتەدى. ال، داۋلى ماسەلەلەردى اقش-تىڭ ارالاسۋىنسىز ەكىجاقتى كەلىسسوزبەن شەشۋگە شاقىرادى.

ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، قىتاي تارابى بۇل تەڭىزدەگى قاتىناس قاعيدالارى تۋرالى كەلىسسوزدى كەيىنگە قالدىرۋدى جالعاستىرا بەرەدى، ءارى بۇل ماسەلەنىڭ قىتاي بەدەلىنە ساياتىن داقپىرت پەن داۋ-دامايعا ۇلاسپاۋىن قاداعالاۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، قىتاي جالعاستى ىرگە كەڭەيتىپ، وسى اۋماقتاعى وزگە ارالداردى يەمدەنۋ ارەكەتتەرىنە بارماۋى مۇمكىن. سونىمەن بىرگە كورشىلەر ەلدەرگە دە اسكەري قاۋىپ ءتوندىرۋى دە ەكىتالاي.

قىتاي مەن اقش اراسىنداعى بۇل قايشىلىققا باعا بەرگەن الەمدىك باسىلىمدارعا شولۋ جاساعانىمىزدا، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ قىتايعا ستراتەگيالىق باسەكەلەس كوزقاراسى تۇرعىسىنان العاندا، ترامپ باسقارماسى وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى ماسەلەسى بويىنشا قىتايعا قاتىستى قاتاڭ ۇستانىمعا يە بولادى. وتكەن اپتادا، پەنتاگون قىتايدىڭ «تىنىق مۇحيت شەڭبەرى–2018» اسكەري جاتتىعۋىنا قاتىسۋدان باس تارتتى جانە بۇل شەشىمى بەيجىڭنىڭ وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى ارەكەتتەرىنە قارسى العاشقى جاۋابى ەكەنىن ەسكەرتكەن.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى ماسەلەسى قازىرگى كەزدە اقش پەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا داۋىن بۇركەمەلەپ كەتتى. ساۋدا قايشىلىعىندا تۇرعان ەكى ەلدىڭ تەكە-تىرەسى ەندى اسكەري سالاعا قاراي دامىدى. بۇل جەردەگى الپاۋىت ەكى ەلدىڭ شاحمات ويىنى كۇردەلى بولا ءتۇستى. قۇراما شتات بۇل ماسەلەدە وزىنە اۋستراليا (اۆستراليا), جاپونيا، ءۇندىستان سەكىلدى ىقپالدى جاقتاستار تاپتى. كەلەسى اپتادا سينگاپۋردا وتەتىن Shangri-La Asia قاۋىپسىزدىك ديالوگى كونفەرەنتسياسىندا دا قىتايدىڭ ميليتاريزاتسياسىنا قارسى تۇرعان ءارتۇرلى كۇشتەر اقش باسشىلىعىمەن پەكينگە قارسى ۇلكەن كۇشكە اينالۋى مۇمكىن.

“The Qazaq Times”