Oñtüstik Qıtay teñizi mäselesi AQŞ-Qıtay arasında şeşilmes qayşılıqqa wlastı

Qazir qazaq qoğamında Qıtay taqırıbı eñ özekti taqırıptarğa, qayşılıqtı taqırıptarğa aynaldı. Qıtay ıqpalı men onıñ sırtqı sayasatın, öñirlerge bolğan qatınasın anıq bağamdau üşin bizden alıs Tınıq mwhit jağalauındağı sayasi özgeristerdi de nazardan tıs qaldırmau läzim. Qıtay şığısında qanday geosayasi özgerister bolıp jatqanı qazaq qoğamı üşin de asa mañızdı.  Olay bolsa AQŞ-Qıtay "Jaña qalıbı" degen ne? Oñtüstik Qıtay teñizi mäselesi sirä qanday mäsele? Dau-damay qalay öristedi? Oñtüstik Qıtay teñizinde AQŞ pen Qıtay qanday qadamdar jasadı? Kim kimniñ jağında? Osı swraqtar töñireginde jauap izdep köreyik. 

Keşe AQŞ-tıñ eki äskeri kemesi Oñtüstik Qıtay teñizindegi daulı aymaqtarda operaciya jürgizip, bwl äreket Beyjiñ biliginiñ küşti narazılığın qozğadı. Köptegen sarapşılar, AQŞ pen Qıtay Oñtüstik Qıtay teñizi mäselesinde «jaña qalıpqa» keldi dep qaraydı. Degenmen,  eki eldiñ Oñtüstik Qıtay teñizi mäselesindegi qayşılığı şın mänisinde mwhittağı ırıqtı äri ıqpaldı orınğa degen talasınan tuındaydı deytin közqaras ta bar.

AQŞ tarabınıñ atalğan araldardıñ mañına äskeri kemelerin jaqındatuınıñ sebebi, mamır ayınıñ bas şeninde Qıtay tarabı H-6K strategiyalıq bombalauşı wşağımen osı aralğa qondıru jäne wşıru operaciyaların jasatqan.  Qıtay Qorğanıs ministrligi, Qıtay qarulı küşteri egemendik jäne qauipsizdikti saqtau üşin, atalğan teñiz alabında jäne äuedegi jauıngerlik dayındığın küşeytuge kiriskenin mälimdedi. Bwl eki el arasındağı qayşılıqtı äskeri isterge qaray köbirek jaqındattı.

AQŞ pen Qıtaydıñ Oñtüstik Qıtay teñiziniñ märtebesin jäne statusına degen közqarastarı alşaqtay tüsti.  Aytalıq, AQŞ bwl teñizdiñ halıqaralıq ortaq su jolı märtebesin qorğaudı jalğastırmaq. Sol üşin de Qıtaydıñ bwl aymaqtağı äskeri äreketteri halıqaralıq qwqıqtarğa qayşı dep qaraydı. Qıtaydıñ militarizaciyası qauip töndirgen aymaqtıñ navigaciya erkindigin qorğauğa tırısadı. Al Qıtay tarabı bolsa AQŞ-tıñ mwnday qısımı Qıtay işindegi wltşıldıqtı qasaqana küşeytu dep qaraydı.

AQŞ bwl daulı araldardan Qıtay äskerin şığaruğa küş salmağanımen, olardıñ äreketterin şekteuge tırısuda. Qıtaydıñ bwl teñizdiñ ielik qwqığı turalı wstanımdarı men jasap jatqan qadamdarın tınbay sınap-minep keledi. Bwl äreketterine özge elderdi de tartıp, aymaqta Qwrama Ştattıñ ädildikti qorğauşı imidjin köbirek däripteydi. Bwlardan sırt Uaşnigton biligi, aymaqtağı odaqtastarımen, jaqtastarımen äskeri ıntımaqtastıqtı tereñdetip, olardı jattıqtıru jäne qaru-qaraqpen qamtamasız etudi bastı bağıt etken. Onıñ ülken däleli retinde V'etnam men Australiya elderin aluğa boladı.

AQŞ-Qıtay arasındağı «jaña qalıp» twrğısınan qarağanda, Qıtay tarabı da AQŞ-tıñ äreketterine degen qarsılığın jalğastıra bermek. Sebebi, eki eldiñ wqsas mäselege degen tüsinigi birdey emes. Qıtay biligi bwl teñizdiñ territoriyalıq qwqığı tarihtan beri Qıtaydiki dep qaraydı. Halıqaralıq su jolı statusın moyındamaydı. Şetelderdiñ paydalanuı tek Beyjiñ biliginiñ rwqsatımen boluı kerek dep esepteydi. Sondıqtan da, AQŞ pen onıñ odaqtastarınıñ qarsılığına qaramastan araldarda özderi «qorğanıs qwrılğıları» atağan äskeri qwrılıstardı kemeldendire tüsedi. Äri bwl äreketterin AQŞ-tıñ aymaqtağı äreketinen saqtanu dep tüsindirmek.

Beyjiñ biligi osımen birge Oñtüstik Qıtay teñizi aumağı tolıqtay Qıtaydıñ territoriyası bolıp sanaladı dep üzdiksiz mälimdep keledi. Al sırtqı sayasatta Tınıq mwhitı elderiniñ osı wstanımdı qoldauın talap etedi. Al, daulı mäselelerdi AQŞ-tıñ aralasuınsız ekijaqtı kelissözben şeşuge şaqıradı.

Sarapşılardıñ pikirine qarağanda, Qıtay tarabı bwl teñizdegi qatınas qağidaları turalı kelissözdi keyinge qaldırudı jalğastıra beredi, äri bwl mäseleniñ Qıtay bedeline sayatın daqpırt pen dau-damayğa wlaspauın qadağalauı mümkin. Degenmen, Qıtay jalğastı irge keñeytip, osı aumaqtağı özge araldardı iemdenu äreketterine barmauı mümkin. Sonımen birge körşiler elderge de äskeri qauip töndirui de ekitalay.

Qıtay men AQŞ arasındağı bwl qayşılıqqa bağa bergen älemdik basılımdarğa şolu jasağanımızda, Amerika Qwrama Ştattarınıñ Qıtayğa strategiyalıq bäsekeles közqarası twrğısınan alğanda, Tramp basqarması Oñtüstik Qıtay teñizi mäselesi boyınşa Qıtayğa qatıstı qatañ wstanımğa ie boladı. Ötken aptada, Pentagon Qıtaydıñ «Tınıq mwhit şeñberi–2018» äskeri jattığuına qatısudan bas tarttı jäne bwl şeşimi Beyjiñniñ Oñtüstik Qıtay teñizindegi äreketterine qarsı alğaşqı jauabı ekenin eskertken.

Bir sözben aytqanda, Oñtüstik Qıtay teñizi mäselesi qazirgi kezde AQŞ pen Qıtay arasındağı sauda dauın bürkemelep ketti. Sauda qayşılığında twrğan eki eldiñ teke-tiresi endi äskeri salağa qaray damıdı. Bwl jerdegi alpauıt eki eldiñ şahmat oyını kürdeli bola tüsti. Qwrama Ştat bwl mäselede özine Australiya (Avstraliya), Japoniya, Ündistan sekildi ıqpaldı jaqtastar taptı. Kelesi aptada Singapurda ötetin Shangri-La Asia qauipsizdik dialogı konferenciyasında da Qıtaydıñ militarizaciyasına qarsı twrğan ärtürli küşter AQŞ basşılığımen Pekinge qarsı ülken küşke aynaluı mümkin.

“The Qazaq Times”