ميستيكالىق پروزا: پەرى كوشى

– كوكە، «تورلىسايعا» بەيتانىس بىرەۋلەر كەلىپ قونىپ جاتىر ەكەن.
– قاي اۋىل؟
– بىلمەدىم…

– شاماسى ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدى بىلمەيتىن بىرەۋ شىعار… اتەڭ بار ما؟.. ماعان كەلىپ كەتسىنشى…
– قازىر شاقىرامىن. بوزبالا تەز باسىپ ۇيدەن شىعا جونەلدى.
– ءۇھ! – دەپ اۋىر كۇرسىنگەن مالىك كيىز ءۇيدىڭ ءتۇرۋلى تۇرعان ەتەگىنەن انادايداعى ءبىر توپ كارى ەمەننىڭ تۇبىنە قارادى. جاسى ەلۋدەن ەندى اسقانىمەن، ءوزى تىم ەرتە قارتايىپ قالعان ىسپەتتى. ورنىنان ازەر قوزعالادى. بەت-اۋزىن ايقۇش-ۇيقىش شاندىعان اجىمدەر، تەرەڭگە تارتىپ كەتكەن شۇڭەت جانارىنا، شاكەنە عانا يتارقا ءتۇستى. ايپاراداي اشىق تۇرعان يتارقانىڭ اۋزىنان بايلاۋلى جاتقان جىگىت وزىنە ءىشىپ-جەپ تەسىلىپ قاراپ جاتىر ەكەن.
– ءاي، قايسىڭ بارسىڭ باقبوردىڭ سۋ-سۋانىن بەردىڭدەر مە؟ – دەپ دابىستادى دا، قۇس جاستىققا جانتايا كوزىن جۇمىپ ۇزاق ويعا كەتتى.
جيىرما جىل بۇرىن، ا، جوق، زاۋلاپ جاتقان ۋاقىت-اي دەسەڭشى وتىز جىل، تۋرا وتىز جىل بولىپتى-اۋ سودان بەرى. ءيا، سودان بەرى ساناسىندا ءبىر تىنىشتىق جوق… وسى كەساپاتتىڭ بارلىعىنا ءوزىن كىنالى سەزىنەتىن…
ءوزىنىڭ جيىرمادان ەندى اسقان كەزى… اسىپ-تاسىعان داۋلەتتى بولماسا دا الدىنداعى تەتە وسكەن جالعىز اعاسى ەكەۋى بىرلىكتە اتادان قالعان از مالدى ءبولىپ-جارىپ ەنشىلەسپەي، بىرگە ەل قاتارلى كۇن كەشكەن ەدى. ءوزى دە ەندى ۇيلەنگەن… اعاسىنىڭ ءتورت بالاسى بار. جاز جايلاۋ، قىس قىستاۋمەن ۇزاق كوشەتىن… اعاسى ءسالىم جارىقتىق ىسپور، ىسكە ورامدى جىگىت ەدى… ويدان ورىپ، قىردان قىرىپ تۇرىپ ەكى ءۇيدى سول باعار ەندى. ال ءوزى سال-سەرى بولعىسى كەلدى… جاڭا قۇرعان وتاۋ جايىندا جاز جايلاۋدا كورشى اۋىلداردىڭ تاۋسىلمايتىن توي-تومالاعىمەن ساۋىق-سايران قۇرىپ كەتەتىن. ارتىنان ەرگەن جالعىز ءىنىسى بولعان سوڭ ءسالىم دە جەتىمدىكتى كورسەتپەيىن دەپ اتتىڭ دا، كيىمنىڭ دە جاقسىسىن وزىنە بەرەتىن. ورتا جايلاۋدىڭ مال تۇياعىمەن شاڭى شىعا باستاعاسىن ءتور جايلاۋعا قاراي كوشكەن اۋىل اراعا ەكى قونىپ مەجەلى قونە قونىسقا ءتۇس اۋا ازەر جەتكەن. تۇيەلەردى شوگەرىپ ارتقان جۇكتەردى شەشىپ ءتۇسىرىپ بولا بەرە شاپشاڭ بوي كوتەرگەن التى قانات اق ءۇيدىڭ بەل باۋىن اسىعىپ شاندىپ بايلاپ جاتقان ىنىسىنە ءسالىم:
– اۋ، جارقىنىم! نە بولدى ءبىر جاققا اسىعاسىڭ با؟ –دەپ سۇرادى.
– ءيا، اعاكە، ەرتەڭ «بوكتىرگىدە» وتىرعان جەتىبايدىڭ قىزىن ۇزاتادى، سوعان بارسام دەپ ەم…
– جارايدى، وندا جولىڭنان قالما، بار… كەلىنگە دە وبال، جاز بويى ءۇي بەتىن كورمەيسىڭ، وسى جولى تەز ورال. مەن دە وسى ءبىر جەرىم اۋىرا ما، جوق پا ءوزىم دە بىلمەيمىن، دەل-سال بولىپ جۇرگەنىم… ءبىراز ۋاقىتتان بەرى ۇيقىم قاشتى، اماندىق بولسا، كەلگەننەن كەيىن ەنشىمىزدى بولىسسەك دەپ ەم. سەن ەندى قارا شاڭىراقتىڭ يەسىسىڭ…
– نەگە؟.. قويىڭىز، اعا، مەن مال باعا المايمىن. ءىنىسى شوق باسقانداي باج ەتە قالدى…
– جوق، سەن باقپايسىڭ، مەن باعام… اماندىق بولسا، بىرەر جىلدا انا بوقمۇرىندار دا قوزى-لاق قايىرۋعا شامالارى كەلىپ قالادى. ءوزىم-اق باعا بەرەم عوي… دەسەدە تەز كەل!.. سوسىن اڭگىمەلەسەرمىز، – دەپ ءسوزدى قىسقا قايىردى. راسىندا ءبىراز ۋاقىتتان بەرى ءساپ سالماعان ەكەن اعاسى ەداۋىر جۇدەۋ، ءوڭى تاتارىڭقى ەكەن. ەرۋلىك الا كەلگەندەردىڭ سالقىن قىمىزىنان ءبىر شارانى باسىنا ءبىر-اق توڭكەرگەن ول اۋىلمەن اسىعىس قوشتاستى دا، قارسى بەتتەگى جالعا قاراي قابىرعالاي جونەلگەن.
ءاۋباستا ءبىر كۇندە قايتارمىن دەپ ويلاپ ەدى، ونىسى بولماي قالدى. قىز ۇزاتۋ تويى… ونىڭ تانىسۋ… قارسى جاقتىڭ كەلىن ءتۇسىرۋ تويى… نە دەيسىڭ ايتەۋ توي كوبەيىپ كەتتى… انە-مىنە دەگەنشە ەكى اپتادان اسىپ كەتتى. ءسويتىپ توي تويلاپ مارە-سارە بولىپ جۇرگەندە وزدەرىمەن قاناتتاس وتىراتىن بەكتاس دەگەن جىگىت تىزگىن ۇشىمەن كەلىپ: «ءسالىم اتتان جىعىلىپ، ناشار جاتىر»، – دەپ حابار ايتىپ كەلدى. سالدىق تا، سەرىلىك تە ءادىرام قالىپ، ەكى كوزىنەن پارلاعان جاسقا يە بولا الماي تاڭ اسىرىپ ۇيىنە ازەر جەتتى. مال ەندى ورىسكە بەت العان ەكەن ءۇيدىڭ ماڭى توپىرلاعان ادام… جۇرەگى زىرق ەتە ءتۇسىپ… اۋزىنا تىعىلىپ بۋلىقتىرىپ كەلەدى. باياعىدا اكەسى مەن شەشەسى قايتىس بولعان كەزدە دە وسىنداي بولعان ەدى… ول كەزدە جاس بالا ءولىمدى، جەتىمدىكتى ءتۇسىنىپ كەتپەسە دە جۇرەگىنىڭ سازعانى كۇنى-بۇگىنگە دەيىن ەسىندە ەدى… تۋرا سولاي جۇرەگى سازىپ بارادى. ەڭىرەپ كەلىپ اتتان دومالاي ۇيگە قاراي جۇگىرگەن ونى قايناعاسى ۇستاپ قالدى:
– اپتىقپا… بالا… اقىرىن… سەنى كۇتىپ جاتىر… ەلدىڭ بارلىعى وزىنە مۇسىركەي قاراپ، ونى ىشكە كىرگىزدى…
وڭ جاقتاعى قايقىباس قايىڭ توسەكتىڭ ۇستىندە اعاسى شالقاسىنان سۇلق جاتىر ەكەن دە، جەڭگەسى بار، تاعى ءبىر كىسىلەر اياق-قولىن ۋقالاپ وتىر ەكەن.
– الدا قارعام-اۋ… «تەنتەكقارا» ايتەۋ جەتتىڭ بە؟ –دەپ جەڭگەسى ەڭىرەپ جىبەردى…
ءسالىم دە مۇنىڭ كەلگەنىن ءبىلىپ جاتقان سىقىلدى اقىرىن جۇتكىرىنىپ ەرنىن جىبىرلاتىپ ەدى وتىرعاندار اۋزىنا سۋ تامىزدى. سوسىن كادىمگىدەي ەسىن جيناپ، باسىنداعى جاستىقتى ءسال كوتەرتىپ قويىپ، ءۇزىپ-ءۇزىپ سويلەي باستادى:
– جارقىنىم،.. جەتتىڭ بە؟.. سەنى كورە الماي كەتەم بە دەپ كوپ قينالدىم… ەندى ارمانىم جوق… بىرگە تۋعانىڭا ءبىر اۋىز باقۇلداسىپ كەتۋدىڭ ءوزى باقىت ەكەن… مىنا اجال ماعان تۋرا كەلىپ تۇر… نەشە كۇن بويى ارپالىستىم… اجالدان قورقىپ ەمەس،.. سەنى كورە الماي قالام با دەپ… اۋەلى ەل-جۇرتقا راحمەت!.. سەنى وسى وتىرعاندارعا اماناتتايمىن… ءبىرىمىز جەتىدە، ەندى ءبىرىمىز ون جاسىمىزدا اكە-شەشەدەن ءبىر كۇندە ايىرىلدىق… وسى جۇرت مالىمىزدى باعىپ، وتىمىزدى جاعىپ ەسەيتتى… ءبىز وسى جۇرتقا بورىشتارمىز… شامام كەلكەنشە سول بورىشىمدى وتەۋگە تىرىستىم… پەندە بولعان سوڭ ارتىق، نە كەم ھام-حارەكەتتەرىمىز بولعان شىعار، كەشىرىڭدەر… كوپتەن بەرى اكە-شەشەم تۇسىمنەن شىقپاي الدە قايدا جەتەلەپ كەتە بەرەتىن ەدى… سودان سەزىكتەنىپ… مال-جاننىڭ بارلىعىن ەن سالىپ، ءبولىپ قويىپ ەم… ءوزىڭ كەلە مە دەپ كوپ كۇتتىم… سەن بولماساڭ دا كەلىنگە كورسەتىپ بارلىعىن ءبولدىم… شامامشا ءادىل ءبولدىم… بۇل تەك اتاۋ عانا عوي… مالىگىم… ماكەنتايىم، بارلىعى ءوز مالىڭ… ماكەنتايىم، مال-سۇلعا ونشا قىرى جوق ەدى… جەتىممىن دەپ جابىرقاماسىن دەپ الدىن قاقپاپ ەم… وسىنىڭ وتىن جاعىپ، كۇلىن توگىپ وتسەم، ارمانسىزبىن دەيتىن ەم… وعان جەتە المايتىن بولدىم… ەندى وسى ماكەنتايدى سىزەرگە اماناتتايمىن… مالىك، جارقىنىم،.. ساعان انا ىنىلەرىڭ مەن جەڭگەڭدى اماناتتايمىن!.. جەڭگەڭ ءالى جاس قوي… كەلەر ءومىرىن ءوزى شەشەر… بالالارىمدى باۋىرىڭنان شىعارما!.. باياعىدا انا كوك باقسى: “ەكى مۇشەلدەن ارى جىعىلىپ بارىپ كەتەدى ەكەنسىڭ… بەس بالاڭ بولادى”، – دەگەندە سەنبەپ ەم، سول اۋليە ەكەن… بارلىعىن بىردەي كور… جازىمىش كەي نارسەنى ادامنىڭ ساناسىنا سىيدىرمايدى… سوندا دا… سابىر كەرەك بولادى… قاسقىر جەگىر كوك بۇقانى ىزدەمەيىن-اق دەپ ويلادىم… مال كوزى ىستىق قوي… جوقتاماي قويسام، كيەسى اتار دەپ… الا اياق ات تا ءبىر نارسە بولارداي ۇستاتپاي كوپ قاشتى… وندايى جوق ەدى… استىنان بالا وتسە، مىق ەتپەيتىن جانۋار سول كۇنى ەرتوقىمدى ازەر سالدىردى… انا ايىر توبەدەگى قورىمعا جەتە تىك شاپشىپ جۇرمەي قويعانى… سودان ءبىراز ساۋىرلاپ قامشىمەن تارتىپ جىبەرىپ ەم… قورىمعا جەتە قورس ەتە قالىپ جالت بەرگەنى… اۋىپ ءتۇسىپ قالىپپىن… ءبىر زاماندا بارىپ ەسىمدى جيدىم… ءبىر جەرىم مەرتىكتى مە دەسەم، امان سىقىلدى، قوزعالايىن دەسەم، دەنەمدى ءبىر اۋىر نارسە قورعاسىن بولىپ باسىپ الىپتى… كوزىمدى اشسام، كەۋدەمەمدە ءبىر كىشكەنە بالا قونجيىپ وتىر… كەت ارى دەپ ورنىمنان اتىپ تۇرايىن دەپ جانتالاسىپ ەم… الگى بالە سارى ەشكى بولىپ قۇبىلىپ كەتتى. قوزعالدىم بولدى كەلىپ سۇزەدى… ءسويتىپ كوپ جاتىپ قالدىم… ايتەۋ، قۇدايدا قۇداي دەگەندە انا ەسبەرگەندەر ۇستىمىزگە ءتۇسىپ الىپ كەلىپتى… ولار ەشنارسە كورمەدىك دەيدى… ەندى كوزىم ىلىنسە بولدى بىلتىر ءبىر تاۋ ەشكى اتىپ ەدىم… سول كەلىپ سۇزگىلەيدى… وق جاندى جەرىنەن تيمەگەن سوڭ كوپ قاشىپ ەدى… اقىرى قاننىڭ ىزىمەن ارشانىڭ ىشىندە ءولىپ جاتقان جەرىنەن تاۋىپ الىپ ەم… ءىشتى ەكەن… ءبىر لاعى ءتىرى تۋىلىپ انادايدا ماڭىراپ باقىرىپ تۇر ەكەن دە، ەندى بىرەۋى تولىپ شىقپاي ءولىپ قالىپتى… سول كۇنى قاتتى شوشىنىپ قالىپ ەم،.. سودان-اق بولدى…– دەپ ءبىراز تىنىستاپ الىپ ىنىسىنەن باسقا جۇرتتىڭ بارلىعىن سىرتقا شىعارتىپ جىبەرىپ وڭاشا ءبىر سىردى اقتارعان ەدى. – ءجامي جەڭگەڭدى وزىڭە اماناتتايمىن… سەنەن ءومىر بويى جاسىرعان ءبىر سىرىم بار ەدى… و دۇنيەگە الىپ كەتكىم كەلمەيدى… مەنىڭ جىن-پەرىلەرمەن الىم-بەرىم جاساپ قاتىناپ تۇراتىنىمدى انا كوك باقسىدان باسقا ەشكىم بىلمەيدى… مىنا جۇرت كوك باقسىنى الدىرايىق دەيدى… ونىڭ پايداسى جوق، ونىڭ قولىنان كەلەتىن شارۋا ەمەس… ءجامي جەڭگەڭنىڭ ارعى تەگى تۋرالى، توركىنى تۋرالى كوپ سۇراۋشى ەڭ… انشەيىن اكە-شەشەسىز جەتىم قىز ەكەن، عايىپتان كەزىكتىك دەپ الداۋشى ەم سەنى… ول ولاي ەمەس، پەرىنىڭ قىزى… مەن دۋامەن ۇستاپ قالعان ەم… مەن كەتكەننەن سوڭ وعان دا قيىن بولارى انىق… شاماڭشا كۇتەرسىڭ… سوسىن مەنى ەلدەن وڭاشا اناۋ ەتەكتەگى باسپاق توبەنىڭ باسىنا اپارىپ جەرلە… ونىڭ بارلىعىن ءتۇسىندىرىپ جاتقانعا قازىر شامامدا كەلمەس… ماعان جالعىز جاتۋ بۇيىرعان… –دەپ سارناپ جاتىپ سىلق ەتە تۇسكەن… ولگەننىڭ ارتىنان ولمەك جوق دەمەكشى… جىلاي جىلاي ءجۇرىپ ەكى ۇيدىڭدە اۋىرتپاشىلىعىن ءوزى كوتەرگەن… جانىنا بالاعان جارىنىڭ مەزگىلسىز قازاسى جەڭگەسىن مورت سىندىرعان… بالا شاعاسىنىڭدا اس سۋانىن ازىرلەپ بەرە الماي قالدى… ەسى كەتىپ ايتەۋ مەڭىرەيىپ وتىرادى دا قويادى. ءسالىمنىڭ جىلىن بەرىپ ارادا ونشاقتى كۇن وتكەن سوڭ ءبىر كۇنى تاڭعى شايدا جەڭگەسى كادىمگىدەي ەسىنە كەلىپ. ارناي مالىكتى شاقىرىپ قاسىنا وتىرعىزىپ الىپ:
– تەنتەك-قارا مەندە سەندەرگە كوپ سالماق سالىپ جىبەردىم-اۋ. باسىمنان ءبىر بالە قىسىپ جىبەرمەي-اق قويعانى… انا اعاڭنىڭ الا اياق اتىن اكەلىپ ەرتتەپ بەرشى… قۇباقورىم جاققا بارىپ سەرگىپ قايتايىن وسى كەزدە مەرگەنسايداعى جۇرتتى ءبىر كورسەم دەپ ەم… سوسىن ءسالىمنىڭ باسىنا بارىپ قايتسام دەگەن ەم… دەپ ءوتىندى… جەڭگەسىنىڭ ەسىن جيعانىنا قاتتى قۋاندى… دەسەدە سول الااياق اتتى مىنەم دەگەنىنە ىشتەي قوسىلماسادا ەشنارسە ايتپادى… جىل بويى تۇلداپ وتىرعان سول الااياق اتتى جەڭگەسى جىلىنادا سويدىرماي كوكايعىردى سويدىرعان ەدى… مىنە اعاسى قايتقالى جەڭگەسى ەكىنشى رەت ەسىن جيدى… ادەتتە تۇز جەۋگە كۇندە كەلىپ سۇيكەنىپ تۇراتىن الااياق بۇگىن قاشاعان بولىپ شىعا كەلدى… ءتۇس اۋعانشا اقتەر-كوكتەر بولىپ قانشا قۋاعانىمەن ۇستانپاي-اق قويعانى…
ۇيگە قاراي قايتىپ كەلە جاتقان ونىڭ الدىنان ەندى جەتىلەرگە كەلىپ قالعان اعاسىنىڭ ۇلكەن ۇلى شىقتى… جۇگىرە، جۇگىرە ابدەن القىنىپ اۋزى قۇرعاپ قالىپتى…
– كىشى اعا… ايەم جىبەردى… سەنى تەز كەل دەپ… اپام جاياۋ كەتەم دەپ جاتىر…
ات ۇستىنە بالانى ءىلىپ العان ول ۇيگە قاراي تاسىرلاتىپ شابا جونەلدى… بالا-شاعا بارلىعى سىرتتا تۇر ەكەن…
– جانەم بىزگە كۇش بەرمەي كەتىپ قالدى دەپ كەلىنشەگى جىلاپ تۇر… ءجامي جەڭگەسىن جانە دەپ اتايتىن…
– قاپ دەگەن-اي… قالاي كەتتى…
– ايىر توبە جاققا…
– الدىنداعى بالانى جەرگە تۇسىرە سالا ەندى سول ايىر توبەگە قاراي شابا جونەلدى. ارلى-بەرلى بۇرا تارتار جول جوق… ەكى جاعى قالىڭ قاراعايلى تىك بەتكەي جالعىز ساي. ول ايقايلاپ شاپقىلىپ كەلەدى…
– جانە… جەڭەشە… جانە… جەڭەشە… جەڭەشە…
كۇن ۇياسىنا كىرە بەرە بىلتىر اعاسى جىعىلعان قورىمعا جەتتى. ەندى استىنداعى اتى تىك شاپشىپ الدىعا باسپاي قويدى… انادايدا جەڭەشەسى كورىنىپ قالعانداي بولدى… اتتى قاڭتارا سالىپ جاياۋ بارماق بولىپ وقتالىپ ەدى جەڭەشەسىنىڭ قاسىندا قاراڭداپ تاعى بىردەڭەلەر جۇرگەن سىقىلدى بولدى… ەندى ارى بارعانعا جالعىز ءوزىنىڭ جۇرەگى داۋالاماي قاسىنا بىرەۋلەر ەرتىپ الماق بولىپ اۋىلعا قاراي قايتا شاپتى… اۋىلعا كەلىپ جاقىن وتىرعان ۇيلەردەن بەس التى جىگىتتى ەرتىپ الىپ قايتا ايىر توبەگە جەتكەندە تاڭ اتۋعا از-اق قالعان ەدى… قورىمنىڭ تۋرا ورتاسىنا ۇلكەن قىلىپ وت جاعىپ سونى اينالىپ جۇرگەن ءجاميدىڭ قاسىنا ەشكىم بارا المادى… تەك تاڭ اتىپ كۇن شىققاندا لاۋلاپ جانعان وت ءسوندى دە ءجامي ءبۇيىرىن شەڭبەكتەپ ءبىر جاعىنا قاراي جانتايىپ جاتا كەتتى. جىگىتتەر ەندى ەشنارسەگە قاراماستان بىردەن ۇمتىلىستى… قاسىنا جەتىپ بارعاندا تالىقسىپ جاتقان ءجاميدى تەك ءىش كيىممەن عانا تاۋىپ الدى… تۇنىمەن لاپىلداعان وتتان ەش بەلگى ءبىر ءتۇيىر كۇلدە جوق تەك ءجاميدىڭ استى بوپىرلاعان كۇل… تەك انادايدا ۇشقاتتىڭ تۇبىندە يلەكتەنىپ ءجاميدىڭ سىرت كيىمدەرى جاتىر… اسىعىس سىرت كيىمدەرىن كيگىزىپ ەسى-ءتۇسسىز جاتقان ايەلدى ءتورت جىگىت اۋىلعا قاراي اكەتتىدە ەندى ەكەۋى… قورىمنان ارى ءوتىپ تاسبۇلاقتاعى اۋىلداردا ءجۇر دەگەن باقسىنى شاقىرىپ كەلمەككە كەتتى.
اۋزىنان اق كوبىگىن بۇرقىراتىپ اقپەرى، كوكپەرىسىن شاقىرىپ ازان قازان قىلىپ ءجامي جاتقان ۇيگە كىرىپ كەتكەن باقسى سىرتقا قايتا اتىپ شىقتى…
– بۇل ادامنىڭ اقى يەسى كىم؟!. اقى يەسى كىم… – دەپ داۋىستادى…
– مەنمىن اتا، جالعىز قاينىسىمىن… –دەپ قاسىنا كەلگەن ونى وڭاشا ەرتىپ بارعان باقسى:
– مەنىڭ قولىمنان كەلەر ەش امال جوق… جەڭگەڭ ەندى اداميزاتپەن پەرىلەردىڭ اراسىندا بولادى… تاعدىردىڭ جازىمىشى… مارقۇم اعاڭنىڭ تىلەگى ەكەن… بالالى بولادى… اتىن باقبور قوي… ەندى بۇل جەرگە سيمايسىڭ… باسقا جاققا ەشكىمگە ايتپاي ءبىر-اق تۇندە كوشىپ كەتىڭدەر… باسىڭا كەلگەن قاۋىپ قاتەردىڭ بارلىعىن بارلىعىن باقبور ءبىلىپ وتىرادى… بىلاي قاراعاندا اقىل ەسى كەمىس بولادى… ەكى جاستان باستاپ بايلاپ ۇستايسىڭ… مىنا الا جىپپەن بايلا… باسقا ەشنارسە توقتاتا المايدى… تەك شەشەسى قايتقاننان سوڭ عانا ەس كىرەدى…
بىلتىردان بەرى جەسىر وتىرعان جەڭگەسىن بالالى بولادى دەگەندە ەسى اۋىپ قالعان ول باقسىنىڭ ودان ارى نە دەگەنىن ۇققاندا جوق…
ءۇش ءتورت كۇننەن سوڭ ايەلىمەن وڭاشا اقىلداستىدا قارسىلاسقانىنا قاراماستان ءبىر تۇندە اعاسىنىڭ ءۇيى مەن ءوز ءۇيىن شاعىنداپ قانا ءتور اتانعا ارتتى دا قالعان جۇكتى جۇرتقا قالدىرىپ تەك اياقتى مالدارىن عانا ايداپ كوشىپ كەتتى.
سودان بەرى وسى جەردە… جاڭا تانىستار… جاڭا كورشىلەر… ولارمەندە ءسىڭىسىپ كەتكەن… قۇداندالى ىلىك جىلىك بولىپ… اعاسىنىڭ بالارىنىڭ بارلىعىن اياقتاندىردى… ءوز بالالارىدا ەرجەتتى… مۇنداعى جۇرتتىڭ كوبى ءجاميدىڭ بار-جوعىندا بىلە بەرمەيدى… وزىنە جەكە شاكەنە عانا قوس تىكتىرىپ العان وڭاشا جاتادى… ويعا تۇسكەندەدە تام ۇيدەن تىسقارى كىشكەنە قۇجىرادا باقبور ەكەۋى قىستاپ شىعادى… قىستىڭ قاقاعان ايازىندا جاتقان جەرلەرىنە وت جاقتىرمايدى… سول ەكەۋى ءۇشىن ەشكىنىڭ باسىن كوبەيتكەن ەكەۋىنىڭدە ەشكى سۇتىنەن باسقا قورەگى جوق. اندا ساندا عانا ءوزىن شاقىرىپ الىپ بىرەر قايىرىم تىلگە كەلەدى… وندا دا – “تەنتەك-قارا بۇل جەرگە قون با… بولماسا ەرتەڭ جولعا شىقپا… ۇيىڭە پالەن جەردەن بىرەۋ كەلە جاتىر… جوعالعان مال-سۇلىن پالەن دەگەن ادامنان سۇرا بولماسا تۇگەن سايدىڭ ىشىندە تۇر” دەپ قانا… بۇلدا سودان بەرى جەڭگەسىنىڭ ايتقانىن ەكى ەتىپ كورمەدى… بايقۇس ءوز ايەلىدە ءالى جانەم دەپ قۇراق ۇشىپ تۇرادى… نەگە ەكەنىن وزدەرىدە بىلمەيدى… ءجامي ابىسىنىنا ءبىر جىلىماي قويدى… بۇرىن سونداي جاقىن ادام اۋىرعاننان بەرى سۋىپ كەتكەن… ماڭايىنا جۋىتپايدى… تاعى ءبىر اقىلى جەتپەيتىن دۇنيە ءجامي كوپ تاماقتانبايدى اندا ساندا عانا ەشكىنىڭ ءسۇتىن ءىشىدى… سول وتىز جىلدان بەرى پەندە بولىپ ءبىر دارەتتەنگەنىن كورمەپتى… باقبورى وسە كەلە ادۋىن كۇشتىڭ يەسى بولدى… وزىنەن از كەم تايساعانى بولماسا اۋىرۋى قاتتى ۇستاپ كەتكەندە كۇش بەرمەي كەتەدى… باياعى باقسى شالدىڭ الا ارقانى ۇزىلە ۇزىلە ءبىر تۇتام عانا قالعان… تەك بوساپ كەتكەندە ماڭايعا ءبىراز الەك سالىپ بارىپ شەشەسىنىڭ قاسىنا كەلىپ بۇك ءتۇسىپ جاتىپ قالادى… سول كەزدە بايلاپ قالۋ كەرەك باسقا كەزدە ەش مۇمكىن ەمەس… ول بوساپ كەتكەننەن كەيىن كۇندىك جەردەگى اۋىلدارعا دەيىن شۋلاپ قالادى… الا ارقان كورسە جىنى بار كىم بولسادا تارتىپ الادى… نە شاپقان اتقا جەتكىزبەيدى… نە قاپتاعان قالىڭ ادامعا كۇش بەرمەيدى… سودان بولار بۇل اۋىلدان الىستاۋ وتىرادى. ەشكىمنىڭ دە جاقىن قوڭسى وتىرۋعا داتتەرى جەتپەيدى… ال، مىنا كەلىپ ءتۇسىپ جاتقاندار ءداۋ دە بولسا بۇلاردىڭ سىرىن بىلمەيتىندەر.
***
قالىڭ ويدىڭ شىرماۋىمەن كوزى ءىلىنىپ بارادى ەكەن.
– كوكە مەنى شاقىردىڭ با… – ءسالىمنىڭ ۇلكەن ۇلى كەلدى.
– ءيا، بالام… اندا ءبىر اۋىل كەلىپ ءتۇسىپ جاتىر دەيدى… سولارعا قاراي بارىپ قايت… ءبىزدىڭ جايىمىزدان حابارسىز بولسا كەرەك. بيىل قۇرعاقشىلىق بولىپ كوكوزەكتىڭ مالشىلارى وسىلاي كەلىپ جاتىر دەگەن… سولار بولسا كەرەك… اۋىرۋ ادامىمىز بار دەپ تۇسىندەر… ارانداپ قالماسىن… جەر جەتەدى عوي الىستاۋ وتىرسىن… بىردە بولماسا بىردە باقبور بوساپ كەتسە قيىن بولار… سوعان جۇمسايىن دەگەم…
– ءيا، كوكە! قازىر-اق بارىپ قايتام. –دەپ شىعا جونەلگەن جىگىت ءسۇت پىسىرىمگە جەتپەي قايتىپ كەلدى…
– ويباي كوكە سىزگە وتىرىك ماعان شىن… سول اۋىلدىڭ توبەتتەرى ماڭىنا جۋىتپاي قويدى ءتىپتى اتتىڭ ۇستىنەن الىپ قويا جازدادى… وزدەرىدە ءبىر زانتالاقتار ەكەن… ەشكىمى دە سىرتقا شىعىپ ءيتىن قورىمادى… اقىرى قايتتىم… سەنسەڭىزدە سەنبەسەڭىزدە وسى… –اتەيدىڭ وتىرىك ايتپايتىنىن جاقسى بىلەدى… بىراق، بۇنى كىرگىزبەي اتتىڭ ۇستىنەن الىپ قويا جازداعان قانداي يت دەپ ويلادى… اكەسى سىقىلدى زور دەنەلى جۇرەكتى ەدى… ون بەس جاسىندا قىزىل قولمەن قويعا شاپقان قاسقىردى ۇرىپ العان اتەيدى قورقىتقان توبەت ءجاي يت ەمەس. ءبىر ءتۇرلى الاڭداي باستادى… سونىڭ اراسىنشا ۇيگە بالا-شاعاسىنىڭ بارلىعى جينالىپ قالدى…
– ءيا كوكە، مانادا مالدى قايىرىپ ءجۇرىپ مەن دە كورگەم… ول اۋىلدى… ءيتىن ەمەس… مالدارىن ءبىر ىڭعاي ءتۇستى مال… ۇساعى دا ءىرى قاراسىدا اپپاق… شەتىنەن اڭ بولىپ كەتكەن – تاعى… جاقىنداپ بارىپ كورەيىن دەپ قويىنا اتپەن جەتە الماي قويدىم… – ءوزىنىڭ كىشى ۇلى مالدارى تۋرالى ايتىپ وتىر…
– بۇل تەگىن ەمەس… جارايدى وندا… يتتەرى قاباعان بولسا الىستاپ جۇرىڭدەر… بولماسا ءوزىم بارىپ قايتارمىن…
– كوكە باقبور ءبىر بوساپ كەتسە وزدەرى اق كوشىپ كەتەر… ءيتتى قويىپ قاسقىردىڭ ءوزىن تۇمىرلىقتاپ ۇستاپ الادى… نە ءتايىرى… ءوزىنىڭ ءسۇت كەنجەسى جىندى باستاۋ بولىپ وسكەن… وسى ءتورت-بەس جىلدىڭ الدىندا اعاسى اتەي ۇيلەنگەندە… اتەيدىڭ قايناتاسى بۇنىڭ جانىنداي جاقسى كورەتىن قۇلا جورعاسى بار ەدى… سونى قالىڭ مالعا سۇراتقان – قۇلا جورعا مەن ءمىنىپ جۇرگەنىممەن باقبورىنىكى… الام دەسەڭىز بەرەم-عوي، اتەي اعامنان نەنى ايايىن! بىراق قۇلا جورعانى العانىڭىز باقبورىنى قوسىپ العانىم دەسەڭىز بولدى دەگەندە… شال شالقادان تۇسە جازداپ… ويباي كەرەگى جوق دەپ بەرەزەك بولعان ەدى… بۇنىڭ ەركىنە سالسا باقبوردى بوساتا سالارى ءسوزسىز… نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن… باسقا بالالارىنداي ەمەس باقبورىگە وسى ۇلى تىم جاقىن… ءتىپتى قاسىنا بارىپ كەيدە جانتايىپ جاتىپ اڭگىمەلەسىپ وتىراتىندارى بار… تاماعىندا سول بەرەدى… جۋىندىرعاندادا سولاي… باسقالارىن ۇرىپ سوعىپ جىبەرەتىن باقبور كەيدە بۇعان ەپتەپ كونەدى…
نە بولسادا ءجامي جەڭگەسىنەن ءبىر اقىل سۇراماق بولىپ ۇيدەن شىقتى… باقبوردىڭ قاسىنا كەلىپ جەردەن كوتەرىپ قالىڭ قاراعاي تاقتايدىن جاساعان ساكىنىڭ شەتىنە كەلىپ وتىردى… ەمەندى سىقىرلاتىپ ارقاسىن ۇيكەپ وتىر ەكەن وزىنە قاراي شاقىرىپ الىپ ارقاسىن قاسىپ بەردى… باقبور ەركەك اتاۋلىنىڭ بارلىعىن جاس-كارىسىنە قاراماي اتا دەيتىندە، ايەل زاتىنىڭ بارلىعىن اپا دەيتىن…
– اتا… ءجىپ… ءجىپ… بايلاپ الام… كەلدى… كەلدى… –دەپ انانى ءبىر مىنانى ءبىر ايتىپ رجالاقتادى…
– بالام بايلاۋىڭ مىقتىما شەشىلىپ كەتپەيمە دەپ سۇرادى…
– كەتپەيمىن… كەتپەيمىن… اتا… اتا… شەشىلمەيدى… دەپ اياعىنان كىسەندەپ بايلاعان ماتاۋدى نەشە شەشىپ نەشە بايلاپ جىبەردى… باقبور ءبىر نارسەگە اشۋلانىپ، بولماسا قاتتى اۋىرىپ بارىپ ارقاندى ءۇزىپ كەتكەندە بولماسا بايلاۋدى ءوزى شەشكەنىمەن ەشقايدا كەتپەيتىن-ءدى… تاڭنان قارا كەشكە دەيىن سول ماتاۋدى نەشە شەشىپ نەشە بايلاپ سونى ەرمەك ەتەتىن… كەيدە ءبىر شي بولىپ شيەلەنىسىپ شىرمالىپ قالعان ارقانداردى وزدەرى شەشە الماعاندا باقبورگە الىپ كەلەتىن… باقبوردىڭ قولىنا تۇسكەن ارقان ءاپ ساتتە شىرماۋىنان ارىلىپ شىعا كەلەتىن.
– ءيا بالام ەش قايدا كەتپە… تىنىش وتىراتىن بولساڭ ساعان كوپ ارقان اكەلىپ بەرەم… –دەدى.
باقبور الاقايلاپ ايقايلاپ جاتىر…
– وحو! وحو! اتام ماعان ارقان اكەلەدى… ارقان… كوپ ارقان… ءبارىن بايلاپ تاستايمىن..
– تەنتەك-قارا! اۋ، تەنتەك-قارا!.. – ءجاميدىڭ داۋسى ەستىلدى.
– جەڭەشە بارا جاتىرمىن… ول باقبوردىڭ ماڭدايىنان يسكەدى دە ورنىنان تۇرىپ جەڭگەسىنىڭ قوسىنا كەلدى.
جەڭگەسى باسىن كوتەرىپ ارقاسىن كەرەگەگە سۇيەپ وتىر ەكەن. ءجۇزى جارقىن.
– تاۋىرسىڭبە جەڭەشە…
– ءتاۋىرمىن… ءتاۋىرمىن… سەنى كەلەر دەپ كۇتكەم…
– ءيا مىنا باس جاققا ءبىر اۋىل كەلىپ ءتۇسىپ جاتىر دەيدى…
– ءبىلىپ جاتىرمىن… ءبىلىپ جاتىرمىن… پەرىنىڭ كوشى… بالالاردى جىبەرمە…
– ول نە پالە تاعى…
– سەندەرگە ەش ءزابىرى جوق…
– الىسراق بارىپ قونىڭدار دەپ ايتايىن دەپ ەم…
– ويبوي تەنتەك-قارا-اي. ول جەرگە باقبور ەكەۋىمىزدەن باسقالارىڭ بارا المايسىڭدار…
– قويساڭشى… باقبورى بارعانىمەن سەن قالاي باراسىڭ…
– …
– قانشا وتىرادى ولار…
– مەنى ەرتىپ كەتە العان كۇنى كوشەدى…
– قوي ارى ساعان نە جوق… ءبىزدى قايدا تاستايسىڭ…
– جەتتى ەندى وسى ماسىل بولعامدا از ەمەس… ءسالىمىمدى ساعىندىم… ولدا مەنى ساعىندى كەلىپ ەرتىپ كەتەدى… بالالارعا ءوزىڭ يە بول… سالقىنى ءتيىپ جۇرەر… مالىڭدى شىعىنسىنباساڭ ساعان ءبىر ءوتىنىش ايتايىن دەپ ەم…
– ايتا بەر ويباي… وسى مالدىڭ جارتىسى سەنىكى عوي…
– ە… ماعان مالدىڭ نە كەرەگى بار دەيسىڭ… پەرىنىڭ اۋىلى تەگىن قونبايدى… مەنى الىپ كەتۋگە كەلگەن عوي بۇلار… تەك باقبوردەن سەسكەنىپ اكەتە الماي وتىر… ولاردىڭ مالىنا قىزىقپاسىن بالالار… قىزىققانىمەندە ولارعا ۇستانپايدى عوي… سەن ءوز مالىڭنىڭ ىشىنەن ابايلاپ بايقاپ جۇرسەڭ نىسانالى مالداردى كورەسىڭ ەندى… كوبىندە ءبىر جەرىنە قىزىل شۇپىرەك بايلانىپ قالادى… سول مالدى ءار سەيسەنبى ءتۇن اۋا قاسىڭا باقبوردى ەرتىپ الىپ مىنا باسجاقتاعى ۇڭگىردىڭ ازىنا اپارىپ باۋىزداپ اۋزىندا جاتقان قۋ توماردىڭ ۇستىنە قويىپ كەتىپ وتىر…
– ويباي جەڭەشە-اۋ… باقبور ماعان كوش بەرمەي كەتسە قايتەم؟
– مەنىڭ مىنا جاۋلىعىمدى بەلىڭە بايلاپ الساڭ ءتىلىڭدى بۇرمايتىن بولادى.
– تاعى نە ايتاسىڭ…
– ەرتە مە كەشپە… باقبور ءبىر قالعىپ كەتكەندە ولار مەنى اكەتەدى…
– نە سوندا باقبور ەشۋاقىتتا ۇيىقتامايدى ما؟
– ونىڭ كوزى جۇمىلىپ ۇيىقتاعان سىقىلدى بولىپ جاتقانىمەن كوكىرەگى وياۋ ءبارىن ءبىلىپ جاتادى… ەندى امالىن تاۋىپ باقبوردى ۇيىقتاتۋ كەرەك…
– قالاي…
– انا جۇكتىڭ استىنداعى كەبەجەنى اش.
ول جۇكتى قۇلاتىپ كەبەجەنى اشتى… ىشىندە كىسىنىڭ قۇشاعى ازەر جەتەتىن دوپ دومالاق بولىپ دومالانىپ كيىز بولىپ قالعان ءجۇن جاتىر ەكەن.
– ال، بۇنى قايتەم…
– باقبورگە اپارىپ بەر… وسى ارقاندى تارقات دە… وسىنى تارقاتىپ بولعاندا تالىقسىپ ۇيىقتايدى…
– نە مىنا بىتەۋ كيىز ارقانبا؟
– بۇل ادامنىڭ ەمەس جىننىڭ تۇيىنشەكتەگەن ارقانى…
جەڭگەسىنىڭ باسقا ايتقاندارىنا ەش كۇمانسىز سەنگەنىمەن مىنا بىتەۋ كيىز ارقان دەگەنگە ونشا سەنبەدى. سەنبەسە دە ايقانىن ورىنداپ باقبورگە اپارىپ بەردى.
– اتا! اتا! ارقاننىڭ ۇشىن تاپپاي جاتىرمىن… –دەگەن باقبورگە ول:
– بالام اسىقپاي ىزدەسەڭ تاباسىڭ… –دەدى دە ورىستەن قايتقان مالعا قاراي كەتتى.
ءوزىنىڭ ءسۇت كەنجەسىنىڭ ەنشىسىندەگى قۇلا دۇنەن ارتقى اياعىن سىلتىپ قالعان ەكەن.. تاسقا قىسىپ الدىما بولماسا قوىرققا اياعىن تاعىپ الدىما دەپ اينالىپ ارت جاعىنا وتە بەرە جالىنىڭ اراسىندا بايلانعان قىزىل شاشاقتى كوردى دە، قايتا ۇيگە قاراي كەلدى. كەنجەسىن شاقىرىپ الىپ.
– كەنجەقۇل ەكەۋمىز ايىرباس جاساساق…
– نەگە كوكە؟
– قۇلا دونەندى ماعان بەر… ال، مەنەن قالاعان ءبىر اتىڭدى ال.
– كوكاساۋدى بەر…
كوكاساۋ التى جاسار ات… نەگە ەكەنىن قايدام سونىڭ موينىنا قۇرىق سالماعان ەدى… تەك بەستىسىندە ۇستاپ پىشتىرگەندە ۇستىنە ءبىر رەتتە توقىم جاپپاي جىبەرگەن. اتى ايتقانداي شۋ اساۋدىڭ ءوزى…
– ونى مىنە المايسىڭ…
– وندا اۋىسپايمىن…
– باسقا قالاعان جىلقىڭدى بەرەم…
– كوكە كوكاساۋدان باسقاعا اۋىسپايمىن…
ەركە وسكەن ۇلىمەن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن ساۋدالاستى… ول دا كوكاساۋدان باسقانى قالامادى… اقىرى ايىرباس جاسالدى… كەلىستى…
ول سىرتقا شىعۋعا قامدانىپ جاتقاندا ۇلى:
– كوكە وسى ساعان جامان قۇلا نەگە كەرەك بولدى… سوعان قايرانمىن…
– ونى سۇراما… ساۋدا ساقال سيپاعانشا كەلىستىك قول الىستىق… كوكاساۋ سەنىكى… قۇلا دۇنەن مەنىكى… بولدى! ءبىتتى!
– مەن ۇتىلعام جوق… جامان قۇلانى اتاقتى كوك اساۋعا ايىرباستادىم…
ول ەشكىمگە ۇندەمەي سىرتقا شىقتى دا انادايدا ۇيەزدەپ تۇرعان قۇلاعا شالما لاقتىردى.
سوسىن جەڭگەسىنىڭ بەرگەن جاۋلىعىن بەلىنە وراپ الىپ… باقبوردىڭ قاسىنا كەلدى.
– اتا، اتا، ارقاننىڭ ءۇشىن قايدا تىقتىڭ تابا الماي جاتىرمىن… –دەگەن باقبورگە بالام ونى اسىقپاي تاباسىڭ… ءجۇر ەكەۋىمىز ءبىر جاققا بارىپ كەلەيىك دەپ اياعىنداعى ماتاۋىن بوساتپاق بولىپ ەدى. باقبور وزىنەن بۇرىن قيمىلداپ لەزىمدە بوساندى دا
– اتا، اتا قايدا بارامىن… مەن ارقان شەشەم…تەز… تەز… دەپ الاقتاپ ارلى بەرلى جۇگىرە باستادى.
– مەنىمەن ەرىپ وتىر…
ول قۇلا دونەندى جەتەلەپ ۇڭگىرگە جەتكەنشە باقبور قاراڭعىلىق تۇمشالاعان سايدىڭ ءىشىن باس اياعىنا نەشە مارتە شىر اينالىپ شارلاپ شىقتى…
ۇڭگىرگە تاياي بەرە قاسىنا جەتىپ كەلگەن باقبور:
– اتا، اتا، كوش كەلىپتى… جەتى ءۇي… ەكى اپا… جەتى يت… ەكى ەشكى…
– جارايدى قوي ەندى بالام قاسىمدا ءجۇر… – دەپ جەڭىنەن تارتتى… باقبوردىڭ ايتقان ساندارىنا ءمان بەرمەدى… ول وسى جەتى مەن ەكىنى كوپ ايتاتىن…
ۇڭگىردىڭ اۋزىنا جەتە قۇلا دونەندى ءتورت اياعىنان تۇساپ جىقتىدا قىنىنان قىلپىلداپ ءوتىپ تۇرعان پىشاعىن الىپ باقبورگە ۇستاتىپ
– باۋىزدا ەندى، –دەدى.
باقبور قولىنا پشاق تيە كوز لەسپەس جىلدامدىقپەن قۇلا قۇناندى تاماقتان ورىپ جەبەرىپ شاپشىعان قانى تىيىلماستان جۇلىنداپ باسىن بولەك الدىدا قارسىداعى قاراعايدىڭ ىشىنە تەسىلە قاراپ از-كەم تۇردى دا، قولىنداعى باستى پشىقپەن قوسا جەرگە تاستاي سالىپ:
– اتا، اتا –دەپ جۇگىرە جونەلدى.
ول اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ قۇناننىڭ دەنەسىن توماردىڭ ۇستىنە ازەر شىعاردى دا
– باقبور بالام– دەپ داۋىستاپ ەدى. باقبور لىپ ەتىپ جەتىپ كەلدى. ەكەۋى اقىرىن اياڭداپ ۇيگە قايتتى. كەلە سالا دومالانعان كيىزبەن قايتا ارپالىسىپ كەتكەن باقبورگە ءسال اينالسوقتاپ قارايلاپ تۇردى دا ۇيىنە كىرىپ كەتتى. بارلىعى جاتىپ قالعان ەكەن. قاراڭعىدا جايلاپ باسىپ ورنىنا بارىپ جاتىپ قالدى.
***
اكەسىنىڭ ساۋداسىنان الدە نەگە سەزىكتەنگەن كەنجە ۇلى قاناتتاس وتىرعان اعامنىڭ ۇيىنە بارىپ جاتا سالام دەپ شەشەسىنە ايتتى دا اكەسىنىڭ ارتىنان شىعىپ ىزدەرىن اڭدىعان. قالىڭ قاراعايلى بەتپەن جاناسالاپ بىرگە ءجۇرىپ وتىرعان ەدى. ۇڭگىرگە جەتكەنشە باقبور بۇعان نەشە رەت كەلىپ كەتكەن. اكەسىنىڭ قۇلا قۇناندى نەگە سويعانىن تۇسىنە المادى. ولار قايتقان سوڭ ارتتارىنان ەندى جۇرە بەرەم دەگەندە سايدان سىڭعىرلاعان ايەل داۋسىن ەستىپ كىدىرىپ قالدى… تۋمىسىنان جۇرەكتى قورقۋ، سەسكەنى دەگەندى بىلمەيتىن ول توسىن شىققان دىبىستان ەش قورىققان دا جوق… اقىرىن تاياپ كەلىپ اڭدىدى… ۇندەرى سونداي جاعىمدى… اۋەزدى بىراق ەش ءسوزى ۇعىلمايدى… ەكى قىز ەكەن. ماناعى اكەسى مەن باقبورى اكەلىپ سويعان قۇلا قۇناندى ەكەۋى ءاپ ساتتە جاۋكەمدەپ قولدارىنا ۇستاعان كىشكەنە عانا دوربالارىنا سيعىزىپ الىپ كەرى قايتتى… مانادان الىستا وتىرىپ جۇزدەرىن كورە الماعان ەدى… ەندى مىنە تۋرا قاسىنان ءوتتى… ءبىرى-بىرىنەن وتكەن جۇزدەرىنەن اپپاق ساۋلە شاشقان اي ديدارلى ارۋلار ەكەن. دەنەسىن بويلاپ ءبىر ىستىق اعىن تۋلاي جونەلدى…. ماڭايىندا اڭدىپ تۇرعان بىرەۋ بارىن سەزدىمە ەكى قىز تەز تەز باسىپ عايىپ بولىپ كەتتى. ول تاڭ اتا اعاسىنىڭ ۇيىنە كەلىپ جاتتى.
ارادا اپتا وتپەي اكەسى ۇلكەن كەلىنىمەن ساۋدالاستى… توركىنىنەن كەلگەن الا سيىردى ءوزىنىڭ كوشكەندە جۇك ارتىپ جۇرگەن اتانعا بەرگىسىز كوكىنگەنگە ايىرباستاپ الدى… باسقالارى ونشا ءساپ سالماعانىمەن كەنجە ۇلى بۇل جولى قاتتى قۋاندى… اناۋ كۇننەن بەرى سول قىزداردى تاعى ءبىر كورسەم دەگەن قۇشتارلىعى كۇندىز كۇلكىدەن تۇندە ۇيقىدان ايىرعان ەدى. كەش بولماي سايدىڭ اياق جاعىنداعى كورشى اۋىلعا بارىپ قايتام دەپ شىقتىدا قابىرعالىپ بارىپ تۋرا ۇڭگىردىڭ جەلكەسىنە اتىن قاڭتاردى دا بەكىنىپ جاتتى. ءتۇن ورتاسى اۋا الدىمەن الىپ ۇشىپ باقبور جەتتى.
–اتا، اتا… ارقان بەر! – دەپ قوياردا قويماي اتىنىڭ شىلبىرىن الىپ كەتتى.
شىلبىردى الىپ بارا جاتىپ جەردەن جىلقىنىڭ قۋ تەزەگىن الىپ بەرىپ: –مىنانى ۇستاپ الساڭ سەنى كورمەيدى... –دەدى دە كەيىن قاراي جۇگىرە جونەلدى. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ اكەسى الاسيىردى جەتەلەپ كەلدى دە جىعىپ باقبورگە باۋىزداتىپ. توماردىڭ ۇستىنە شىعارىپ كەرى كەتتى. ولار كەتە بەرە قاي كۇنگى قىزدار جەتتى. ءتىپتى جاپ-جاقىن جەردەن كورىپ جاتىر… ولاردىڭ ەتتى قالاي جاۋكەمدەپ الىپ كەتكەنىن ۇقپاي قالدى… ارتتارىنان ەرىپ وتىردى… تۋرا تورلى سايعا تارتتى. اناۋ كۇنگى جاڭا كوشىپ كەلگەن اۋىلعا… سودان بەرى اكەلەرىنىڭ قاتاڭ ەسكەرتۋىمەن بۇل جاققا بالالارىنىڭ ەشقايسىسى اياق باسپاعان ەدى. ۇيگە دەيىن بارۋعا اكەسىنىڭ ەسكەرتۋىنەن ەمەس اتەي اعاسىنىڭ ءوزى بارا الماي قويعان قاباعان يتتەردەن قورقىپ ارتقا قايتتى.
ارادا ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن ءجامي اپاسى شاقىرىپ الىپ ءلام-ميم دەمەستەن بەتىنە ءبىراز قاراپ وتىردىدا “كەت” دەپ ىمداپ شىعارىپ جىبەرىپ اكەسىن شاقىرتتى.
جەڭگەسىنىڭ الدىمەن ۇلىن سوڭىنان ءوزىن شاقىرعانىنان تىكسىنگەن ول قاشانعى قوسقا كىرگەنشە جۇرەگى لوبىپ ازەر جەتتى.
– تەنتەك-قارا وسى سەندەرگە ەش زالالىمىز تيمەسە ەكەن دەپ ويلاۋشى ەم… ول بولماعان ەكەن… انا كەنجەڭ سەندەردى اڭدىپ ءجۇر… پەرى اۋىلىنا دەيىن بارىپ قايتتى… ەندى كوزىڭنەن تاسا قىلماي ۇستاماساڭ ايىرىلاسىڭ… باقبورمەن بىرگە ماتاساڭدا ءوزىڭ يە بول… مەنەن قايران جوق… – دەپ شىعارىپ سالدى. باسقا تىرلىكتىڭ بارلىعىن قايىرىپ تاستاپ سونى اڭدۋمەن قالدى… ەش قايدا قيا باستىرماي قويدى… ەركەلەتىپ وسىرگەن كەنجەسىنىڭ تەكتەۋگە تۇسكەنىنە وتىز قانشا جىلدان بەرى ەكى ءۇيدىڭ بىردەي بارلىق اۋىرتپاشىلىعىنا قىڭىق ەتپەگەن شەشەسى شارت ايىرىلدى…
ءومىرى الدىنان كەسىپ وتپەي جانە دەپ زىر جۇگىرىپ قۇرمەت ەتىپ جۇرگەن جەڭگەسىنىڭ قوسىنا جاۋلىعىن قولىنا الىپ كىرىپ كەتىپ ورنىنان تۇرا الماي دومالانىپ جاتقان بەيباقپەن جۇلىسىپ شىقتى… كۇيەۋىنىڭ دە مىيىن اشىتىپ قۇلاق ەتىن جەدى… اشۋعا ءمىنىپ قامشىمەن قانشا رەت دومبىتىپ العانىمەن قايتار ەمەس…
وعان بىعاتىن كەنجە ۇلى جوق… قارق-قارىق كۇلىپ باقبوردىڭ قاسىنا بارىپ جاتتىدا الدى…
– ەكى جاقتاپ ءجۇرىپ ارقاننىڭ ۇشىن تاپتىق دەدى ءبىر كۇنى… ويباي ورتاسىنا جەتتىك دەپ كەلدى… ءبىر كۇنى… ارادا ءبىراز مال ۇڭگىرگە جەتكىزىلدى… كەزەك سوڭىرا قۇلا قۇنانعا اۋىستىرىپ العان اساۋ كوككەدە جەتتى. وعاندا بىقپادى. تەك سول ءتۇنى تاڭ اتقانشا باقبوردىڭ قاسىنان شىقپاي تۇنەپ قالدى. ءبىر-كۇننەن سوڭ جەڭگەسى شاقىرىپ الىپ بارلىعىمەن باقۇلداستى. تەك ابىسىنىن ۇيگە كىرگىزبەدى. ونىڭدا كەلە قويعىسى كەلمەسە كەرەك. تەك كوز قىلىپ جىلاعان سىماق بولدى. اساۋ كوكتەن كەيىن كوك ىنگەنگە كەزەك كەلدى. بۇل جولى كەنجە ۇلى اكەسىنە الاڭداما اڭدىمايمىن ەندى دەپ ۋادە بەرىپ شەشەسىنىڭ قاسىندا تىنىش جاتىپ قالدى… ەرتەسى تاڭ اتار-اتپاستان باقبوردىڭ قالىپتان تىس شارقىلداپ كۇلگەن داۋسى تاۋدىڭ ءىشىن كۇڭىرەنتە جاڭعىرتتى.
– تارقاتتىم مەن… تارقاتتىم. ءۇيدىڭ جەلكە جاعىنداعى شوقىدان قالىڭ تۇمان سايعا قاراي جىلىسىپ كەلەدى ەكەن. تۇماننان اداسىپ قالماسىن دەپ مالعا كەتكەن ۇلكەن ۇلىنىڭ ارتىنان تاعى ءبىر بالاسىن جىبەرگەن ول ەندى ءجامي جەڭگەسىنە كەلگەن… ەسىكتى اشىپ ىشكە كىرە شورت توقتادى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي قالدى. وتىز جىل بويى ورنىنان تۇرا الماي توپ بولىپ دومالانىپ قالعان ءجامي جەڭگەسىن اۋەلى تانىماي قالدى. اپپاق كويلەكتى توگىلتىپ كيىنىپ قوستىڭ قاق تورىندە تىكەسىنەن تىك تۇر…
– تەنتەك-قارا قوىرقپا… تاڭ قالىپ تۇرعان شىعارسىڭ مىنا كەمپىر قالاي ورنىنان تۇرىپ كەتكەن دەپ… ءبىز ادامدارمەن قاتار ءومىر سۇرۋ ءۇشىن سىرتتان قۋات الاتىن ەدىك… ءسالىمىم باردە بارلىق كۇش-قۋاتتى سول بەرەتىن… ودان عايىپتان بالالى بولدىم… مەنىڭ قۋاتىم باقبورىمە كەتتى… ەندى… مەنىڭ توركىنىم جوقتاپ كەلىپ جاتىر… سولار ماعان قۋات بەردى… مەن كەتەمىن… ەندى تەك سەنەن باسقا ەشكىممەن قوشتاسا الماسپىن… حوش ساۋ بول تەنتەك-قارا… دەپ قوستىڭ ەتەگىن تۇرە اسپانعا قالىقتاپ كوتەرىلە باستادى… ءوڭىم با ءتۇسىم با دەپ ارسا-ارساسى شىققان بىرتىق ساۋساقتارىمەن كوزىن قايتا-قايتا ۋقالادى…
ءاپ-ساتتە اينالىنى قالىڭ تۇمان باسىپ قالدى… يت ءۇرىپ، قوي ماڭىراپ، سىيىر موڭىرەپ، جىلقى شۇرقىراپ كەڭ القاپتى ساي ءىشى ازان-قازان بولدى دا كەتتى… ەندى سىركىرەپ جاۋىن جاۋا باستادى…
كەنەت شارت ەتە ءتۇسىپ جەر-الەمدى زەل زالا قىلىپ نايزاعاي ءتۇسىپ كۇن كۇركىرەدى… جايدىڭ وتى جارق ەتە قالىسىمەن اسپاندا ۇزاققا سوزىلعان كۇننىڭ كۇركىرى اياقتاماي-اق ماناعى قالىڭ تۇمان لەزىمدە اشىلىپ، سىبەرلەپ قۇيىپ تۇرعان جاڭبىر پىشاق كەسكەندەي توقتادى…
قوستان سىرتقا اتىپ شىققان ول اسپانعا قارادى… كوتەرىلىپ كەتكەن جەڭگەسى كوزدەن عايىپ بولعان ەكەن… قوسقا قايتا كىردى… ومىرىندە تۇڭعىش رەت دەنەسى ءدىر ەتىپ قورىقتى… نەگە ەكەنىن وزىدە تۇسىنە الماستان قالش-قالش ەتىپ دىردەكتەپ بارا جاتتى… ءوز ۇيىنە كەلدى… ءبىر جەرىڭ اۋىراما، سۋىق وتكىزىپ المادىڭ با دەگەن ايەلىنە ءلام-ميم دەمەستەن وشاقتاعى لاۋلاعان وتقا الاقانىن توسىپ ءبىراز وتىردى دا، سىرتقا قايتا شىعىپ باقبوردىڭ قاسىنا كەلدى… استىنداعى بيىك ساكىنى سولقىلداتىپ قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر… ىرگە جاعىندا ءوزىنىڭ كەنجە ۇلى… الدە ءبىر شاشاقپا ءبىر نارسەنى قولىنا جۇمارلاي قىسىپ ولدا قاتتى ۇيقىعا كەتكەن.
ۇيگە قايتا كەلىپ ۇيدەگىلەرىنە ءجامي تۋرالى ايتپاق بولىپ وقتالدى دا توقتاپ قالدى…
ءسوزدى اۋەلى ايەلى باستادى.
– شاقىر انا ۇلىڭدى… قۇتىرعانمەن بىرگە قۇتىرايىن دەپ جۇرمە… سايتاننىڭ ساپالاعىنىڭ ماڭىنا جۋىما دەسەم بولماي قاسىنا بارىپ جاتىپ الدى… مەنىڭدە ءومىر بويى ءبىر قارىعىم اشىلماعان بەيباقپىن… ەكى جىندىنى وتىز جىل باعىپ ەم… ەندى بىرەۋ تاعى قوسىلايىن دەپ جاتىر… دولدانعان قاتىنمەن تاجىكەلەسىپ مارقادام تاپپاسىن بىلگەن ول بەتىن ىرگە جاقققا بەرىپ باسىن قالىڭ تۇيە ءجۇن كۇپىسىمەن تۇمشالاپ جاتىپ قالدى… كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن:
– جانە اپام جوق!.. دەپ ايقايلاپ كىرگەن ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇلىنىڭ داۋسىنان ويانىپ كەتتى. بىراق باسىن كوتەرمەي ورنىنان قوزعالماستان جاتا بەردى.
– نە دەيدى قۇداي… ول ولگىن سۇيرەتىپ قايدا كەتەدى دەيسىڭ توسەكتىڭ استىنا قۇلاپ قالعان جوق پا؟ انىق كوردىڭ با؟
– جوق اپا، قوستىڭ ءبار جەرىن قارادىم… جوق…
– سۇمدىق!
– اكەمدى وياتايىن با؟
– ويات نە بولسادا وسى قاقپاس ءبىر پالەنى بىلەدى…
– اكە! اكە! ۇلى ءوزىن كەلىپ جۇلقىلاعان سوڭ مارعاۋ ورنىنان تۇردى… ۇلى مانادان بەرى ءوزى تىڭداپ جاقان سوزدەردى قايتالادى.
– داۋرىقپاڭدار!
– شىن ايتام اكە.
– بىلەمىن! جانە اپالارىڭ جوق ەندى كەتىپ قالعان…
– ويباي نە؟! كەتىپ قالعانى نەسى… دومالانعان توپ كەمپىر قالاي كەتىپ قالادى… سايتانبا ول!
– دوعار ەندى الباتى سويلەمەي!
– قۇدايىم-اۋ، ەل جۇرتقا نەبەتىمىزدى ايتامىز ەندى… كەمپىردە جەپ قويدىڭدار ما دەمەي مە؟
– كوشەمىز!
– قايدا؟
– ءبىزدى تانىمايتىن جەرگە.
– جەتەر ەندى ەلدەن جۇرتتان ايىرىلىپ وتىز جىل سەنىڭ ارتىڭنان جۇرگەم… ەندى سەنىمەن بىرگە ساندالار شامام جوق… ەجەلگى قونىسقا كەتەم… توركىنىمنىڭ قاسىنا!
– جولىڭ بولسىن… ەندى سەنىمەن شاركەلەسەتىن مەندە دە شاما قالمادى…
– قال ءوزىڭ انا سايتاننان تۋاعان جىندىڭمەن بىرگە…
قولىنا ءىلىنىپ كەتكەن كوكساۋىر كەبىستى جىبەرىپ قالدى. قاتىن باج ەتىپ شالقاسىنان ءتۇستى. قۇلاپ قالعان شەشەسىن ورنانان تۇرعىزىپ جاتقان ۇلى ۇيالمايسىڭدار ما قويساڭدارشى… كەمپىرمەن شال بولعاندا… اكەسىنە ىزبارلانا قارادى… ايرانداي ۇيىعان ءۇي تاس بوزىلدى… ۇلكەن ۇلىمەن كەلىنىن ەرتىپ قاتىنى كەرى كوشەتىن بولدى. ال قالعاندارى وسىندا قالاتىن بولىپ شەشتى…
كۇن ءتۇن دەمەي ءۇش سوتكە ۇيىقتاعان باقبورمەن كەنجە ۇلى كەنجەقۇل ورىندارىنان تۇرعاندا جۇك ەكىگە ءبولىنىپ تۇيەلەرگە ارتالىپ جاتىر ەكەن… نەشە كۇننەن بەرى الاساپىران ايقاي شۋدان كەنجە ۇلىن جوقتاماي قالعان كەمپىر ەندى كەنجە ۇلىنا كەپ جارماستى…
– كەت مەنىمەن… مىنا سايتان جايلاعانداردان اۋلاق كەت… مەنىمەن بىرگە جۇرەسىڭ…
بولعان ءىستىڭ بارلىعى كەنجەقۇلدى ەش تاڭعالدىرمادى… ءتىپتى باسى قاسىندا جۇرگەن ادام سىقىلدى…
– اپا، قويشى قايدا باراسىڭ… مەن وسىندا قالام… باقبوردىڭ قاسىندا بولام…
– ويباي قۇداي… كوردىڭ با ساپ-ساۋ ادامدى جىندى قىلدى بۇلار… قۇداي…قۇداي… دەپ شاشىن جۇلعان كەمپىردى كەلىنى ارى جەتەلەپ كەتتى. بۇلاردىڭ شۋىلىن
– اپا! اپا! دەپ ايقايلاعان باقبوردىڭ داۋسى باسىپ كەتتى. قولىنا قاي كۇننەن بەرگى ءوزى تارقاتقان ۇزىن ارقاندى شۋماقتاپ سۇيرەتىپ ءجاميدىڭ قوسىنا كىرىپ كەتتى.
– اتا! اتا، اپام قايدا دەپ مالىكتىڭ ەتەگىنە كەلىپ جارماستى… اياعىن قۇشىپ زار جىلادى…
– اپاتايىم-اي، اپاتايىم… ءبىر كورە الماي قالدىم با اپاتايىم دەپ ەڭىرەپ جاتىر.
مالىكتىڭ ەسىنە باياعىداعى كوكباقسىنىڭ ايتقانى ءتۇستى. قۇدايعا شۇكىر بۇل ەسىن جيعان ەكەن-اۋ دەپ ويلادى.
باياعىدان بەرى قالاي بايقاماعانىنا تاڭ قالدى… باقبور تۋرا ءسالىم اعاسىن سويىپ قاپتاپ قويعانداي ەكەن. دەنە ءبىتىسى دە… ءسوز اۋەنى دە.
بۇلقان تالقان بولىپ اتقا قونعالى جاتقان ايەلىنە كەلىپ، جەڭىنەن تارتىپ باقبور جاقتى ىمدادى.
بۋىرقانا دولدانىپ جۇرگەن اشۋلى قاتىن كۇيەۋىنە وسقىرىنا ءبىر قارادى دا باقبورگە ءسال كوز توقتاتىپ:
– اعىكەم!.. قۇدايىم-اۋ، تۋرا اعىكەم عوي… دەپ جىلامسىراپ مالىككە قاراي قيسايا بەرگەن. بەتىنە سۋ بۇركىپ ءجۇرىپ ەسىن ازەر جيعىزىپ الدى… جۇك شەشىلدى… تۇيەلەر جىبەرىلدى… جىعىلعان ۇيلەر قايتا تىگىلدى…
جانۇشىرا الاسۇرىپ جۇرگەن باقبوردى كەنجەقۇل توقتاتتى.
– باقبور اعا سابىر… سابىر… كىشكەنە تىنىستاپ ەسىمىزگە كەلىپ الايىق…
– كەنجەقۇل مەن ساعان تورلىسايداعى قىزداردىڭ اۋىلىنان ەشنارسە الىپ بەرگەن جوق پا ەم؟
– ءبىر مامىق قاۋىرسىن اكەلىپ بەرگەنسىڭ…
– كانە؟
– نە ىستەيمىز ەندى…
– كەتتىك.
– قايدا.
– قىزداردىڭ اۋلىنا.
ماناعى كوشكە تايارلانعان اتتاردان كەرمەدەگى تۇرعان ەكەۋىنە باقبور مەن كەنجەقۇل ءمىندى دە تورلى سايعا ۇقاراي قۇيعىتا جونەلىدى… ەشكىمدە ولاردىڭ ارتىنان توقتاتىپ قالۋعا ارەكەتتەنگەن جوق… ءوز تىرلىكتەرىنە كىرىسكەن.

باقبور مەن كەنجەقۇل تورلى سايعا جەتكەندە تورلىسايداعى اۋىل ەندى كوشكەلى قامدانىپ جاتىر ەدى. اتپەن تاسىرلاتىپ جەتىپ كەلگەندە اۋەلى ولاردى قاباعان توبەتتەر قارسى الدى. كەنجەقۇل جۇرەكسىنىپ تىزگىنىن تارتا بەرىپ ەدى، باقبورى وعان – قورىقپا بۇل جاي ەلەستەر عانا توبەتتەردىڭ كوزىنە قاراماي مەنىمەن ەرىپ جۇرە بەر دەپ بۇيىردى. ات ۇىستىندەگى كىسىگە شاپقان يتتەرگە توقاتماي اۋىلعا ەندى جىعىلىپ ارتىلىپ جاتقان ۇيلەردىڭ قاسىنا كەلگەن. اقتىلى كوپ ۇيدە تەك ەكى قىز عانا بار ەكەن. تۋرا اناۋ ۋاقىتتان بەرگى كەنجەقۇلدىڭ كورىپ جۇرگەن ايماڭدايلارى.
– ارمىسىزدار مىرزالار.
– ارمىز… امانسىڭدار ما سۇلۋلار.
باقبورمەن كەنجەقۇل اتتارىنان ءتۇستى.
– ءبىز كوشۋگە قامدانىپ جاتىر ەك… اۋەلى قىزدىڭ ۇلكەنى ءسوز الدى.
– كوش بايسالدى بولسىن…
– راحمەت…
– وندا سىزدەرگە سۋسىن بەرەىلىك سودان ءبىز كوشە بەرسەك… قىزدىڭ كىشىسى ەكى شارا تولى قىمىزدى اكەلىپ جىگەتتەرگە ۇسىندى.
جانىندا تۇرعان كەنجەقۇلعا باقبور سىبىرلاپ… – قىمىزدى ىشپە! قولىڭا الا سالا اناۋ تۇرعان اقباس اتانعىڭ باسىنا شاشىپ جىبەر… سوندا بۇلار كوشە المايدى… –دەدى.
كەنجەقۇل قولىنا شارانى الاسالا اقباس اتاننىڭ باسىنا شاشىپ كەپ جىبەرگەنى سول ەدى… اقباس اتان ءبىر شوكىم جۇنگە اينالىپ كەتتى.

شىر-پىر بولىپ جۇگىرگەن قىزدار ەندى:

– كەشىرە گور ءبىزدى... قالاعانىڭ بولسا ايت... – دەپ باقبورگە قولقا سالدى.
– اپامدى قايتارىپ بەرىڭدەر... باسقا ەشنارسەنىڭ كەرەگى جوق...
باقبورمەن قىزدار كوپ تاجكەلەستى... اقىرى ءۇي قايتا تىگىلدى...
قىزداردىڭ سوزىنە قاراعاندا اپاسى ايشىلىق جولداعى توركىنىنە، پەرىلەر اۋىلىنا كەتىپ قالعان ەكەن... وزدەرى ­جيەنىمىز ءبىر ىزدەپ كەلەر كورىپ قالالىق دەپ ايالداپتى... ­ايتپەگەندە بۇلارعا ۇلگىرتپەي كەتىپ قالار ەدى... ەكەۋىن اقوتاۋدىڭ تورىنە جايعاستىرىپ قىزدار استا توك قوناعاسى بەردى... ارەدىك ءبىر سىرتقا شىققاندا باقبور كەنجەقۇلعا قىزدار ءبىزدى كۇتتىك دەپ جالعان ايتادى... اناۋ كۇنى مەن ساعان انا كىشى قىزدىڭ قاناتىن اكەلىپ بەرگەن ەم... سونى الىپ كەتۋگە كۇتكەن... ونسىز ولار ەش قايدا بارا المايدى... سوعان يە بول ۇلتاراعىڭنىڭ استىنا سالىپ ال... ودان باسقا جەردىڭ بارلىعىنان تاۋىپ الادى... قازىر كىرگەننەن سوڭ ەكەۋمىزدى ەكى ۇيگە اكەتەدى... سەنەن سۇرايدى... بەرمەيمىن دە... تەك ساندىعىنىڭ تۇبىندەگى ساقيناڭا اۋىسامىن دەپ ايت... ول ساقيناسىن بەرەدى... ساقينانى العان سوڭ مەن مامىق قاناتتى جوعالتىپ الدىم تابا الماي قويدىم دەپ سىلتاۋراتىپ وتىرىپ الساڭ كىشى پەرى قىزى سەندىك بولادى... ال ەندى كەتتىك دەپ ۇيگە كىردى...
ايتقانداي ەكى قىز ەكەۋىن ەكى وتاۋعا ءبولىپ الىپ كەتتى. ەندى بۇلارعا قالىڭ ادام كەيىپتى پەرىلەر قۇراق ۇشىپ قىزمەت ەتە باستادى. تاۋداي ەت، كولدەي قىمىز... مىڭ بۇرالعان بيشىلەر... تامىلجىتا ءان سالعان انشىلەر... جىگىتتەر ساۋىق-سايرانمەن جاتىپ ءبىر اپتادان اسا ۋاقىتتى وتكەرىپ جىبەردى... اقىرى ءبىر كۇنى اق شىمىلدىقتىڭ ىشىندە كىشى پەرى كەنجەقۇلدان مامىق قاۋىرسىندى سۇرادى.
كەنجەقۇل باقبوردىڭ ۇيرەتكەنىن ىستەدى...
ارادا تاعى ءبىر اپتا ءوتتى. ساقينانى الىپ العان كەنجەقۇل ەندى شاتتىققا ماستانىپ جاتا بەردى. كەنجەقۇل وسىندا كەلگەننەن بەرى كۇمىس كومەي ءانشى بولىپ كەتكەن... بۇرىن مال سوڭىندا ءجۇرىپ اندا-ساندا بارىلداپ اۋىل اۋەندەرىن ايتقانى بولماسا كوپ اندەردى دە بىلە بەرمەيتىن... ءوزى دە عاجاپتانادى... بىلەتىن اندەرى سۇمدىق كوپ ەكەن... بارلىعىن تامىلجىتىپ تۇرىپ ايتادى... ءوز داۋىسىنا ءوزى ماستانىپ كەيدە تاڭنان تاڭعا ءان سالىپ شىعاتىن بولعان... ال، باقبور اپاسىنىڭ قايتىپ كەلۋىن كۇتىپ جاتتى.
ەكى قىز كەرى قايتۋدىڭ امالىن ويلاستى.
– ءسىڭىلىم سەن ءالى الا المادىڭ با؟
– بارلىق جەردى اقتاردىم... تەك تابانىنىڭ استىنان باسقا...
– وندا ول ۇلتاراعىنىڭ اسىانا تىعىپ العان بولدى... ونى ادامدار بىلمەس ەدى... باقبور ۇيرەتكەن بولۋ كەرەك. ول پەرى زاتىنان. ونىڭ امالىن تابۋ كەرەك. سەن وندا ونى الىپ كولگە اپار... سۋعا ءتۇسىر... شەشىندىرمەي كيىمىمەن ءتۇسىر... سۋ بولعان كيىمىن كەپتىرمەك بولىپ جايعاندا قولعا تۇسىرەسىڭ...
– ماقۇل اپكە... سوسىن بۇلار وسىندا قالادى ما الدە؟!.
– نە سەن قىز انا جىگىتتى ۇناتىپ قالدىڭ با....
– ...
– ادامزاتپەن نەكەلەسىپ ءومىر سۇرۋگە بولار... دەسە دە ءبىر قاتەلىك ءومىر بويعى ازاپپەن وتەتىنى بار... ۇلكەن اپكەم سىقىلدى...
– سىزدە جيەن جىگىتتى ۇناتىپ قالعان جوقسىز با؟
– ءيا... نەسىن جاسىرايىن... ول كەنجەقۇلدان بولەك... پەرىلەردىڭ اراسىندا عۇمىر كەشە الادى... بىراق، ول قايتۋدى قالامايدى... ادامزاتقا عاشىق بولىپ قالعان...
– قويىڭىزشى، ول ەسى اۋىسىپ بايلاۋدا جاتتى عوي... قالاي عاشىق بولادى؟!.
– ءسىڭىلىم... جىندانىپ الاسۇرىپ جاتقان ونىڭ ءتانى عانا... جانى وسى جەر بەتىندە جۇرگەندەردىڭ بارلىعىنان اقىلدى بولعان... ادامعا ءتان ءتان پەرى جانىنا يە بولا الماي الاسۇرادى...
– كەنجەقۇلدى بىرگە الا كەتسەك شە...
– ولاي ەتە المايمىز... ادامداردىڭ اراسىندا پەرىلەرگە ورىن بولعانىمەن پەرىلەردىڭ اراسىندا ادامدارعا ورىن جوق...
– نەگە؟
– ادامداردا تەك ءبىر عانا سەزىم بار... ول تابىنۋ، قۇلشىلىق ەتۋ...
– قالاي؟.. مەن كەنجەقۇلدىڭ جانارىنان ماعان دەگەن سونشاما زور قۇشتارلىقتى كورەمىن...
– ءسىڭىلىم... جاراتۋشى ەڭ اۋەلى ادامزاتتى جاراتقاندا... وسى جەرگە ارناپ ەمەس... تەك وزىنە قۇلشىلىق ەتۋ ءۇشىن عانا جاراتقان...
– قالاي شا؟..
– جاراتۋشى العاشقى ادامدى تەك وزىنە قۇلشىلىق ەتۋ ءۇشىن ال حاۋا انانى ادام اتاعا تەك سەرىك قىلۋ ءۇشىن جاراتقان... ولار الەمنىڭ ەڭ جوعارعى باعىندا جۇرگەندە سول جاراتۋشىعا دەگەن قۇلشىلىق ەتۋ، تابىنۋدان وزگە سەزىم بولماعان. ولاردا ەر-ايەل ماحابباتى دەگەن بولماعان... نەكەدە بولماعان... تەك سايتانننىڭ ازعىرۋىمەن ءناپسىنىڭ جەمىسىن جەپ قويىپ بارىپ جەرگە تۇسكەن... سونىڭ وزىندە دە قانشاما ۋاقىتتان سوڭ ءبىر بىرىنەن قاشىپ قۇتىلا الماعان سوڭ ءبىر-بىرىنە جاقىنداسقان... سوسىن جەر بەتىنە ءتان بارلىق ءناپسىنىڭ دۇنيەسىن بىزدەن ۇيرەنگەن... ولاردىڭ سەزىمدەرى تەك وسى دۇنيەدە عانا... ال و دۇنيەگە كەتكەندە ولاردا... باسقاشا ەشقانداي سەزىم بولمايدى... اۋەلگى جاراتىلىسىنا قايتادى... تەك قۇلشىلىق پەن عانا قالادى... ادامزاتقا ماحاببات، قۋانۋ، مۇڭايۋ، ءسۇيۋ، ءسۇيدىرۋ سەزىمدەرىن ءبىز ۇيرەتكەنبىز... العاش قازا بولعان ادامزاتتى جەرلەۋدى دە بىزدەن ۇيرەنگەن... ەڭ العاشقى ادامنىڭ نەكەسىن ءبىز قيعانبىز... ءبىز ولارعا وت سىيلاعانبىز... ءبىز ولاردى كوك مۇزدان الىپ شىققانبىز... ءبىز ولاردىڭ ەشقاشاندا ويلارى جەتپەيتىن عالاماتتاردى جاساپ بەرگەنبىز... جەر بەتىندە ەڭ ءالسىز تىرلىك يەلەرى وسىلار... بۇلار العاش ومىرگە كەلگەننەن باستاپ ءبىر بىرىمەن عانا سەلبەسىپ ءومىر سۇرەدى... ەشقايسىسى دا جەكە-جەكە كۇن كورە المايدى... بۇل دۇنيەدە ولار بىزدەن كەم... تەك ولار و دۇنيەگە كەتىپ ­اۋەلگى جاراتىلىسىنا قايتقاندا عانا بىزدەن جوعارى تۇرادى... ول كەزدە ءبىز ولارعا قاجەتسىزبىز... سول ءۇشىن ادامدارمەن قاتار ءومىر ءسۇرۋ قيىن...
– وندا ۇلكەن اپكەم قالاي شا...
– ءبىزدىڭ جەزدەمىز ءسالىم اسقان وقىمستى بولعان ادام... ول جاراتىلىستىڭ بارلىق ءتىلىن بىلەتىن ەدى... بۇلاردى قۇدىرەتتەندىرىپ ۇستايتىن تەك تىلدەرى عانا... تىلىمەن الەمدى باسقارا الادى... بىردە جەردى شارلاپ جۇرگەن اپكەمدى كورىپ ۇناتىپ قالىپتى دا سيقىرلى دۋاسىن وقىپ وزىنە الىپ قالعان ەكەن... ءوزى قايتقاننان كەيىن وتىز جىلدان سوڭ بارىپ اپكەمىزدى كەرى قايتارۋعا ازەر شامامىز جەتتى...
– نەگە ودان ەرتە الىپ كەتپەدىك بولماسا ءوزى نەگە قايتپادى؟..
– ادامنىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزى ەشقاشاندا جوعالمايدى... الەمدى شارلاپ جۇرەدى... سەن انا قۇلاعىڭداعى سىرعانى شىعارىپ كورشى...
كىشى پەرى سول قۇلاعىنىڭ سىرعاسىن شەشىپ الا بەرە شىڭعىرىپ بارىپ تالىپ قالدى... اپكەسى بەتىنە سۋ بۇركىپ ەسىن جيدىردى...
– سۇمدىق ءبىر شىرقىراعان داۋىستار... قۇلاعىمدى تۇندىرىپ ەسىمنەن اداستىرىپ جىبەردى...
– ءيا... وسى داۋىس ءبىزدى ادامدارمەن بىرگە جاساتپايدى...
– سىرعانى شەشپەي جۇرۋگە بولماي ما؟
– سىرعانى شەشپەسەڭ ادامنان ۇرپاق كورە المايسىڭ... ادامدار ءۇشىن ماحابباتتاندا بيىك نارسە ۇرپاق قالدىرۋ...
– وندا اپكەمىز شە؟!.
– جەزدەمىز دۋامەن باسقا سىرعا تاققان بولار... بىراق ول دا مەزەتتىك قانا، ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ كۇشىن جويادى... جەزدەمىزدىڭ دۋاسى وتىز جىلدا قايتتى...
– كەنجەقۇل ونداي دۋانى بىلمەي مە اپكە سۇراسام قايتەدى؟..
– جوق ول بىلمەدى... تەك باقبور بىلەدى...
– وندا ءسىز سۇراپ الىپ بەرەسىز با؟..
– ول مەنىمەن بىرگە پەرىلەر مەكەنىنە كەتۋگە كونسە الىپ بەرە الامىن...
– سوندا دا سۇراپ كورسەڭشى...
– نە سەنىڭ وسىندا قالعىڭ كەلىپ وتىر ما؟
– كەنجەقۇلدى الىپ كەتە الماساق قالامىن...
– وندا سەن ەڭ اۋەلى كەنجەقۇلدان مامىق قاۋىرسىندى الىپ بەر...
ەرتەسى كەنجەقۇلدار كول بويىنا كەتتى. ءۇستى باسى مالمانداي سۋ بولعان كەنجەقۇل كيىمىن شەشىپ ءۇيدىڭ باس جاعىنداعى كەرمەگە جايىپ تاستاپ سۋ بولعان كون ەتىگىن ءبىر قاراعايدىڭ قۋىسىنا ۇلتاراعىن بولەك الىپ تىعا سالدى دا سۋدان قالشىلداپ كيىز ۇيگە قاراي جۇگىردى...
جەر-الەمدى شارق ۇرىپ اناسىنىڭ كەلەر جولىن توسىپ ساندالىپ جۇرگەن باقبور بۇدان حابارسىز ەدى...
ورتاداعى اشىق وشاقتان لاۋلاعان وت بويىن تەز جىلىتتى... كىشى پەرىنىڭ ىستىق قۇشاعىنا مالىنىپ از كەم شۇيىركەلەسىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتتى.
ءتۇس كورىپ جاتىر ەكەن دەيدى. تۇسىندە كىشى پەرى بۇلتقا ءمىنىپ الىپ «كەنجەقۇل كەل، تەز كەل» دەپ قول بۇلعايدى. ال بۇل «جەردە ارى-بەرى ساندالىپ ءوزىڭ بەرى ءتۇسشى... مەنى قالدىرا كورمەشى» دەپ زار جىلاپ شىر اينالىپ جۇگىرىپ ءجۇر ەكەن.. ءتۇستىڭ سوڭى ۇزارىپ تالىقسىپ كەتكەندە بىرەۋدىڭ بۇيىرىنەن تۇرتكەنىنەن ويانىپ كەتتى. ءوزى ايدالادا توبە بولىپ جينالىپ قالعان جىلقىنىڭ قۋ قۇمالاعىنىڭ ۇستىندە جاتىر ەكەن... تاڭ اتىپ كەتىپتى... وياتقان باقبور ەكەن.
– قايدامىز ءبىز...
– سەندەگى مامىق قاۋىرسىن قايدا...
– انا قاراعايدىڭ قۋىسىندا بولاتىن...
– ايىرىلدىق...
– قىزدار تاۋىپ العاندا كوشىپ كەتكەن وندا...
– سەن قايدا بولدىڭ؟..
– اپاڭ ايىرتوبە دەگەن جەرگە كەلەدى دەگەن سوڭ سوندا بارعام...
– كەلدى ما؟
– جوق، بىراق سالەمىن ەستىدىم...
– كىمنەن؟
– ارنايى ەلشىدەن... حابار جىبەرىپتى...
– كەلمەي مە؟
– ءيا... دۇرىسى كەلە المايدى ەكەن...
– ءبىز قايتەمىز...
– امالىن تابارمىز... ايتپاقشى ساقيناڭ بار ما؟
– ءيا بار...
– وندا قورىقپا ول سەنى ىزدەپ كەلەدى..
– ەندى نە ىستەيمىز؟..
– ۇيگە قايتالىق...
– كەلمەي قويماي ما؟
– پەرىلەر سەرتتەن تايمايدى...
– ايدان اسا ۋاقىت قايدا كەتتىڭدەر دەسە كوكەمە نە دەيمىز؟..
– سۇرامايدى...
– نەگە؟
– ءبىز كەشە عانا كەتكەنبىز...
– جوق، ءبىز تۋرا ءبىر ايدىڭ الدىندا كەلگەنبىز...
– ۋاقىت الماسىپ كەتكەن... پەرىلەردىڭ الەمىندە ۋاقىت باسقاشا...
– تۇسىنبەدىم؟!.
– ءجۇر قايتالىق... اتتارىمىز كەشەدەن بەرى اش قاڭتارىلىپ تۇر...
ەكەۋى جاياۋلاپ ەتەككە قاراي ءتۇستى... اتتارى باياعىدا وزدەرى كەلگەندە كەرمەگە قاڭتارىپ بايلاعان قالپى تىقىرشىپ تۇر ەكەن. كەنجەقۇل تۇككەدە تۇسىنە المادى. اتتارىنا ءمىنىپ اۋىلعا قاراي اياڭدادى. اۋىلدارىنا كەلگەندە كەنجەقۇل ءتىپتى ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي قالدى... بۇلاردى ەشكىم ساعىنىپ جوقتاماعان ىسپەتتى... الدىنان شەشەسى شىعىپ:
– قۇداي-اۋ، قارعام، شەشەڭنىڭ جانىن شىعاردىڭ عوي. كەشەدەن بەرى قايدا بولدىڭدار؟ – دەپ سۇرادى...
– اپا... – دەپ بىردەمە ايتا بەرگەندە باقبور ونى بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ:
–ول تۋرالى ەشكىمگە ءتىس جارۋشى بولما... ەشنارسە سەزدىرمە... ونى قايتا كورگىڭ كەلسە... – دەپ سىبىرلادى...
– سونىڭ اراسىنشا جالدان تومەن قاراي قۇيعىتىپ كەلگەن اتەي اعالارى:
– كوكە جاڭا كوردىم انا اۋىل كوشىپ كەتىپتى، – دەپ مالىكتىڭ قاسىنا كەلدى... نە دە بولسا ولار تۋرالى ءبىر سىردى وسىلار بىلەر دەگەندەي مالىك باقبور مەن كەنجەقۇلعا تەسىلە ۇزاق قاراپ وتىرىپ قالدى.
پەرىدەن قالعان ساقينانى ەرنىنە تيگىزىپ ەمىرەنە سۇيگەن كەنجەقۇلدىڭ قۇلاعىنا ساقينانىڭ ىشىنەن:
– مىرزام كۇت مەنى، كۇت! مەن قايتا ورالامىن، – دەگەن قىزدىڭ داۋىسى ەستىلدى.

قويشىبەك مۇباراك

“The Qazaq Times”