ەلەكتروندى ۇكىمەت: ەستونيا الەمگە ۇلگى بولا الا ما؟

1,3 ملن عانا حالقى بار بالتىق وڭىرىندەگى ەستونيا 1997 جىلدان بەرى ۇكىمەتتى ونلاين رەجيمگە وزگەرتۋ ءۇشىن قۇلشىنىپ كەلەدى. ناعىز جاڭا عاسىرعا لايىق بۇل يدەيانىڭ ومىرشەڭدىگى دە بايقالادى. دەگەنمەن، ونى جۇزەگە اسىرۋى وڭاي بولماسى انىق. بۇل تۋرالى BBC-ءدىڭ ونلاين قىزمەتى ساراپتاعان ەدى.

حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارىنداعى ۇزىن-سونار كەزەكتەر، قاعازداردى تولتىرۋ، ودان كەيىن شەندى-شەكپەندىلەردىڭ ەسىگىن قاعۋ... مىنە، بۇلار ۇيرەنشىكتى ىسكە اينالىپ قالعان. بۇل ادامداردىڭ ءومىرى مەن تۇرمىسىنا ءتۇرلى قيىنشىلىقتاردى تۋدىرۋمەن بىرگە ۋاقىتتارىن دا شىعىن ەتەدى. وسىمەن بىرگە ادامدار ۇزىن-سونار كەزەكتە تۇرعاندا ۇيالى تەلەفوندارىن ۇزدىكسىز قولدانۋدى ادەتىنە اينالدىرۋدا. ەكەۋى دە بىردەي ادامداردىڭ ۋاقىتىن ءولتىرىپ جاتىر. ولاي بولسا، تەحنولوگيالار داۋىرىندە نە ءۇشىن كىلتسوزدەر باسبارماقتىڭ بەدەرىمەن عانا اشىلىپ، تەلەفون ارقىلى ۆيدەوەسەپتەر جاسالىپ، ءسىز تەك سمارتفون نەمەسە كومپيۋتەر ارقىلى ساۋساقتارىڭىزدى عانا قيمىلداتىپ، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەگى فورمالدى سۇراقتارىڭىزدى شەشە الماسقا؟ ەستونيادا مۇنداي مۇمكىندىكتەر جۇزەگە اسىرىلعان. قازىر تولىقتاي تسيفرلى ۇكىمەتكە وتۋگە تالپىنۋدا.

ەستونيا ۇكىمەتى «e-Estonia» دەپ اتالعان جوبالارى ارقىلى ءوزىنىڭ كوپتەگەن قىزمەتىن ينتەرنەت-پلاتفورمالارىنا لايىقتى ەتىپ جاساعانىن «كۇللى الەمگە ۇلگى ەتۋگە تاتيدى» دەپ باعالاۋدا.  اتالعان مەملەكەت 1997 جىلى جوبانى باستاپ، 2000 جىلى تۇرعىندار وسى ارقىلى سالىقتارىن تولەي باستاعان. قازىرگى كەزدە ەستونيانىڭ 95 پايىز تۇرعىنى سالىقتارىن ونلاين تۇردە تولەيدى. ءدارى رەتسەپتەرىن، اناليزدەردىڭ قورىتىندىسىن دا ونلاين الۋ مۇمكىندىگى بار. تەك ول عانا ەمەس، كەرەكتى قۇجاتتارعا دە ونلاين قول قويىپ، سايلاۋعا دا ونلاين داۋىس بەرە الادى. ەستونيا ازاماتتىعىن العىسى كەلەتىن شەتەلدىكتەرگە دە وسى تالاپ قويىلادى. ەلدىڭ رەسمي ءباسپاسوز مالىمدەمەشىسى بەرگەن مالىمەتكە سەنسەك، بۇل جۇيە تەك ەل اۋماعىنىڭ ىشىندە عانا قولدانىلادى. بارلىق دەرەكتەر ەلەكتروندى نۇسقادا ساقتالادى، قاجەتتى كەزدە كوشىرمەلەرى الىنادى ەكەن.

تەك ەستونيا عانا ەمەس، فينليانديا، جاپونيا، كيپر ەلدەرى دە وسى جۇيەنى ەنگىزۋدە. اتالعان ەلدەر بۇل جۇيەنى ورناتۋدا ەستونيالىق ماماندارعا نەمەسە ولار جاساعان دايىن جۇيەلەرگە جۇگىنەدى. ەستونيانىڭ باسقارۋ جانە ينتەرنەتتى قولدانۋدا كوپشىلىك ادىستەرى الەمنىڭ الدىنعى قاتارىندا باعالانادى. وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ينتەرنەت جانە قوعامدىق قاتىناستار بويىنشا پروفەسسورى حالەن مارگەتتستىڭ ايتۋىنشا، كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنان ءبولىنىپ شىققاننان كەيىن (1991 جىلى), ەستونيا ەسكىنىڭ بارىنەن باس تارتىپ، ءبارىن نولدەن باستاۋعا تىرىسقان. ايتالىق، قاعاز باستىلىقتان ارىلۋدى باستى ورىنعا قويىپتى. «سوندىقتان ولار كەڭەس قۇرامىنان بولىنگەن باسقالارعا قارعاندا اتالعان سالادا ءبىر تابان بولسا دا العا كەتتى»، – دەيدى حالەن پروفەسسور.

دەگەنمەن، قازىرگى كەزدە جەلى قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسى بىرقاتار ەلدەردىڭ ەڭ باستى الاڭدايتىن ىسىنە اينالىپ كەلەدى. الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى ادامداردىڭ جەكە مالىمەتتەرىنەن تارتىپ، ۇكىمەتتەردىڭ ماڭىزدى قۇپيا قۇجاتتارىنا دەيىن ءبۇلىنىپ، ۇرلانىپ جاتقاندا ەلەكتروندى ۇكىمەتتەر سونداي عالامتور قىلمىسكەرلەرىنىڭ شابۋىلىنا ۇشىراماي قالۋى مۇمكىن بە؟!

2014 جىلى ميچيگان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى ەستونيانىڭ ونلاين قىزمەت كورسەتۋ جۇيەسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن تەكسەرۋدەن وتكىزگەن. تەكسەرۋدەن كەيىن ولار ەستونيا ۇكىمەتىنە بۇل جۇيەدەن باس تارتۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتقان. ەستونيا ۇكىمەتى بۇل جۇيەنىڭ مىقتى قورعالعانىن ايتىپ سەندىرۋدە. قاعاز باستىلىقتان قۇتىلىپ، ازاماتتارعا قولايلى قىزمەت كورسەتۋ ءۇشىن اتالعان ەلەكتروندى ۇكىمەت ءتۇرى ىڭعايلى بولعانىمەن، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە جاڭا قاتەرلەردى دە ەرتە كەلەرى انىق.

“The Qazaq Times”