ترامپ قىتايعا قىرىن، ورىسقا وڭ قارايدى

بيىلعى قاراشا ايى حالىقارالىق ماڭىزدى وقيعالارعا تولى بولدى. سونىڭ ءبىرى – امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ 45-ءشى پرەزيدەنت سايلاۋى. قاراشانىڭ توعىزىندا وتكەن سايلاۋدا دونالد دجون ترامپ جەڭىسكە جەتتى. سايلاۋ ناتيجەسى بەلگىلى بولىسىمەن اقپاراتتىق كەڭىستىكتە دونالد ترامپ تۋرالى جانە قۇراما شتاتتاردىڭ الداعى گەوساياساتتاعى ۇستاناتىن باعىتى قىزۋ تالقىعا ءتۇستى دە كەتتى. ءار ەلدىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ءوز ەلىمەن قۇراما شتاتتار اراسىنداعى بايلانىستىڭ قالاي داميتىنىن تالداپ جاتتى.

ەۋروپا مەملەكەتتەرى مەن رەسەي، قىتاي، جاپونيا سەكىلدى ازيا ەلدەرى، الەمدەگى باسقا دا كوپتەگەن مەملەكەتتەر اقش-پەن قارىم-قاتىناسقا باسا نازار اۋداراتىنى انىق. سەبەبى، گەوساياساتتاعى ۇلكەن ارىپتەستەرىنىڭ كەلەسى قادامدا قانداي باعىت ۇستانۋى، وسى ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى مەن جالپى جاعدايىنا، اسكەري ىستەرىنە اسەر ەتپەي قويمايدى. ترامپتىڭ "تاققا وتىرۋى" اقش-تىڭ وزگە ەلدەرمەن بۇرىننان ۇستانىپ كەلە جاتقان قارىم-قاتىناسىنا بەلگىلى دەڭگەيدە وزگەرىستەر الىپ كەلۋى دە مۇمكىن. سەبەبى، ترامپ ءوزىنىڭ سايلاۋ الدىندا  امەريكالىقتارعا بەرگەن ۋادەسىندە تۇراتىن بولسا، وندا ول سىرتقى ساياساتتى رەتكە سالىپ، ەل ىشىنە باسا نازار اۋداراتىن بولادى. امەريكانىڭ ىشكى ىستەرى دەگەنىمىزبەن، سونىڭ ءوزى كەي ەلدەردىڭ ساۋدا، ەكونوميكاسىنا قاتىستى جاقتارى وتە كوپ.

فوتو: DalnieStrany.ru

امەريكاعا زاڭسىز كىرەتىن ەڭبەك ميگرانتتارىن شەكتەۋ دە قىتاي مەن مەكسيكا، ءۇندىستان سىندى ەلدەردىڭ مۇددەسىنە اسەر ەتپەي قويمايدى. قىتاي مەن ءۇندىستاننان امەريكا قۇراما شەكاراسىنا زاڭدى-زاڭسىز كىرەتىن ميگرانتتارى، جالپى ەلدەگى ميگرانتتاردىڭ 21 پايىزىن ۇستايدى. سونىمەن قاتار، قىتايدىڭ قازىرگى مەملەكەت باسشىسى ۇستانعان ساياسات بۇرىنعىلارىنان مۇلدە بولەك. قىتاي وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنان باستاپ شەتەلدەرمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستى كۇشەيتىپ، شيكىزات شىعاراتىن ەلدەردەن، ورتا ازيا مەن افريكانىڭ تابيعي بايلىقتارىن اكەلە باستادى. سول ارقىلى ەل ىشىندە ءوندىرىس نىساندارىنا جۇمىس تاۋىپ بەرىپ، ولار وندىرگەن تاۋارلاردى شەتەلگە قايتا شىعارۋ ارقىلى، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن شەشىپ كەلدى. بىراق، مەملەكەتتىڭ باستى پروبلەماسى – دەموگرافيالىق ءوسىم مەن حالىق سانىنىڭ تىعىزدىعى وزگەرمەي ساقتالىپ كەلە جاتتى. ال، شي جينپيڭ بيلىككە كەلۋىمەن ۇكىمەت تاۋار ەكسپورتىمەن بىرگە «ادام ەكسپورتىن» دا قولعا الدى. ول – شەتەلدەرگە زات ەكسپورتتاۋ بارىسىندا ءوندىرۋشى كاسىپورىندار مەن ەلدەگى ارتىق ەڭبەككۇشتەردى دە سىرتقا شىعارۋ ساياساتى. ەل ىشىندەگى جۇمىسسىزدىق پەن حالىق سانى تىعىز ىشكى ولكەلەردەگى الەۋمەتتىك داعدارىستاردى شەشۋگە باعىتتالعان قىتاي ۇكىمەتىنىڭ وسى شارالارى ورتا ازيا، وڭتۇستىك شىعىس ازيا، ورتا  شىعىس، افريكا، ەۋروپا مەن امەريكاعا باعىتتالعان. وسى ساياساتىن مىقتاپ تياناقتاندىرۋ ءۇشىن قىتايدىڭ مەملەكەت باسشىسى شي جينپيڭ كوپتەگەن ماڭىزدى قادامداردى دا جاسادى. تاريحتان بەرى قىتايمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسى دامىماي كەلە جاتقان ورتا شىعىس، اراب ەلدەرى، ءۇندىستان مەن پاكىستان سىندى ەلدەرگە ساپارلاي بارىپ، ۇزاق مەرزىمدى كەلىسىم-شارتتار جاساپ قايتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە، قىتايدان سىرتقا شىعاتىن ەڭبەك ميگرانتتارى كوبەيدى. امەريكامەن دە ازىرگە دەيىن اسكەري ىستەردەن باسقا بارلىق سالالاردا ىنتىماقتاستىق-سەلبەستىك، ارىپتەستىك قارىم-قاتىناس ۇستانىپ كەلە جاتقان قىتاي ۇكىمەتىۇ ەندىگى اقش پرەزيدەنتىنىڭ ۇستاناتىن ساياساتىنا قاتتى نازار اۋدارىپ وتىر.

اقش، قحر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاعى ءبىر تۇيتكىل – تايۋان ماسەلەسى. ءار جولعى اقش پرەزيدەنت سايلاۋىنان كەيىن قىتاي جاعى  تايۋان ماسەلەسىنە قاتىستى كوزقاراسىن انىقتاپ وتىرادى. ەكى ەل اراسىندا رەسمي كەزدەسۋلەردە، تاراپتاردىڭ تايۋان تۇرعىسىنداعى ۇستانىمدارى قايتالاي ەسكە الىنىپ وتىراتىنىن بىلەمىز. قىتاي تاراپى تايۋان قحر-نىڭ اجىراماس بولەگى دەپ مويىنداۋىنا مۇددەلى. امەريكانىڭ  تايۋان ىسىنە ارالاسۋىنان ەكى ەل اراسىنداعى قاتىناس 1980 جىلدارعا دەيىن دۇرىس دامىماي كەلدى. اقش-تىڭ 33 پرەزيدەنتى رەيگاننىڭ تۇسىندا ەكى ەل وسى ىسكە وراي تۇسىنىستىككە كەلىپ، اقش قىتايدىڭ  تايۋان  ىسىنە ارالاسپايتىن بولىپ كەلىسكەن.

بىراق، تاياۋدا عانا جارتىلاي تاققا وتىرعان اقش پرەزيدەنتى ترامپ العاشقى ديپلوماتيالىق جۇمىستارىن ءار ەل باسشىلارىنان كەلگەن قۇتتىقتاۋ تەلەگراممالار مەن قوڭىراۋلارعا جاۋاپ بەرۋدەن باستاعان. ەكىنشى جەلتوقسان، جۇما كۇنگى «نيۋ-يورك گازەتىندە» ترامپتىڭ تايۋاننىڭ قازىرگى باسشىسى ساي يىنۋىن حانىممەن تەلەفوندا سويلەسكەنىن حابارلاعان. بۇل قىتاي باق-ىن ءدۇر سىلكىندىردى. سەبەبى، قىتاي-اقش اراسىنداعى 37 جىلدىق ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستا تايۋان ۇكىمەتىنىڭ تەلەفونىن قابىلداۋ تۇڭعىش رەت ءجۇز بەرىپ وتىر. ونسىز دا، سايلاۋ الدىندا امەريكاداعى قىتايلار تۋرالى نەبىر توسىن سوزدەر ايتىپ جۇرگەن ترامپتىڭ بۇل رەتكى ارەكەتىن، ءار باسىلىم ءار ءتۇرلى سىناپ الا جونەلدى. وسى اقپاراتتى جاريالاعان «نيۋ-يورك گازەتىنىڭ» قىتايداعى ءتىلشىسى ەۆان وسنەيس بۇل تۋرالى «ترامپتىڭ تايۋانمەن تەلەفوندا سويلەسۋىنىڭ سوڭعى قاتەرى قانشالىقتى» دەگەن تاقىرىپتا كولەمدى ماقالا جاريالادى.

قىتاي جۋرناليستەرى جانە ساياساتتانۋشىلارى ءبىر اۋىزدان ترامپ پەن ساي ءيىنۋىندى قاتار سوگىپ، «بۇل ترامپتىڭ ىشكى يدەياسى مەن ءبىر رەتكى تاۋەكەلگە بارۋى، قالاي بولسا دا، ونىڭ بۇل ارەكەتىنىڭ سوڭعى زاردابى ءوزى ويلاعاننان اۋىر بولادى. ساي حانىمنىڭ بۇل ارەكەتى تىنىق تۇندە دابىل قاعىپ، شىعىس ازيانى دۇرلىكتىرۋمەن بىردەي، بۇلاي جالعاسسا، ەرتە مە، كەش پە اتىنان قۇلايدى» دەپ گۋىلدەستى. مەيلى، قالاي بولسا دا، قىتاي ساياساتكەرلەرى قىتاي مەن اقش قارىم-قاتىناسىنىڭ جاڭا پاراعى اشىلعالى تۇرعانىن ترامپپەن بايلانىستىرادى. جالپى جاعدايعا نازار اۋدارار بولساق، ترامپتىڭ قىتايعا ءوڭ قاباق تانىتتى دەي المايمىز.

فوتو: eadaily.com

وسى جاعدايدا كەرىسىنشە قۇراما شتاتتار پرەزيدەنتىنىڭ رەسەيگە ۇستانعان پوزيتسياسى جاقسى دەۋگە بولادى. ول رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆ.پۋتينمەن بىرنەشە رەت تەلەفوندا سويلەسكەن. بۇل تىلدەسۋلەردە الەمدىك كەلەلى ماسەلەلەردى رەسەيمەن سەلبەسە شەشۋگە تىرىساتىنىن دا ايتقان. بۇعان قوسا، وزىنەن بۇرىنعى پرەزيدەنت باراك وبامامەن كەڭەسىندە دە، رەسەيمەن قارىم-قاتىناستى جاقسارتۋعا قۇلىقتى ەكەنىن تانىتقان. بۇل ويىن ول پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ الدى-ارتىندا دا بىردەي بايقاتىپ كەلەدى. نە دەسەك تە، ورىس-قىتاي سىندى ەكى الىپقا ترامپتىڭ ۇستانعان پوزيتسياسى بىردەي ەمەس. بۇل تۇرعىدا رەسەيدىڭ ىرىقتى ورىندا تۇرعانى انىق. الەمدەگى كوپتەگەن باسىلىمدار ترامپتىڭ تاققا وتىرۋى امەريكا مەن الەمگە وزگەشە جاڭالىقتار الىپ كەلەدى دەپ وتىر. كەيى جاقسى جاعىنان بولادى دەسە، كەيى ازەر ۇستاپ تۇرعان الەم تىنىشتىعىن بۇلدىرەدى دەگەن بولجامدار ايتۋدا. ءوزىن ناعىز امەريكالىق مىنەزدە كورسەتۋگە تىرىساتىن، مىنەزى قىرىس تا، بىربەتكەي ترامپ گەوساياساتتا قانداي ناقتى قادامدار مەن تاۋەكەلدەرگە باراتىنىن الداعى كۇن كورسەتەرى انىق.

قازاقستان دا امەريكامەن شيرەك عاسىرعا تاياۋ ۋاقىت ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتىپ كەلە جاتقان ەل. اقش پەن قازاقستان اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىس جىل سايىن ارتۋدا. امەريكا ورتا ازياداعى ەڭ ءىرى ەل رەتىندە قازاقستانعا بۇرىننان باسا نازار اۋدارىپ كەلەدى. اسىرەسە، رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى، ەۋروپا مەن شىعىس ازيانى تۇتاستىرىپ جاتاتىن گەوگرافيالىق ورنى دا الىس قۇرلىقتىڭ نازارىنان تىس قالىپ كورگەن جوق. ال بۇگىنگى قازاقستانعا كورشىلەس ەكى الپاۋىتقا دەگەن كوزقاراسى بىردەي بولماعان امەريكا بىزگە قانداي تىڭ ساياسي كوزقاراس تانىتارى بەيمالىم. ازىرگە اقۇي جاقتان قازاقستان تۋرالى جاعىمسىز جاڭالىق ەستىمەدىك.

ەستاي بوجان

«The Qazaq Times»