Foto: VistaNews.ru

Biılğı qaraşa ayı halıqaralıq mañızdı oqiğalarğa tolı boldı. Sonıñ biri – Amerika Qwrama Ştattarınıñ 45-şi prezident saylauı. Qaraşanıñ toğızında ötken saylauda Donal'd Djon Tramp jeñiske jetti. Saylau nätijesi belgili bolısımen aqparattıq keñistikte Donal'd Tramp turalı jäne qwrama ştattardıñ aldağı geosayasattağı wstanatın bağıtı qızu talqığa tüsti de ketti. Är eldiñ bwqaralıq aqparat qwraldarı öz elimen qwrama ştattar arasındağı baylanıstıñ qalay damitının taldap jattı.

Europa memleketteri men Resey, Qıtay, Japonya sekildi Aziya elderi, älemdegi basqa da köptegen memleketter AQŞ-pen qarım-qatınasqa basa nazar audaratını anıq. Sebebi, geosayasattağı ülken äriptesteriniñ kelesi qadamda qanday bağıt wstanuı, osı elderdiñ ekonomikası men jalpı jağdayına, äskeri isterine äser etpey qoymaydı. Tramptıñ "taqqa otıruı" AQŞ-tıñ özge eldermen bwrınnan wstanıp kele jatqan qarım-qatınasına belgili deñgeyde özgerister alıp kelui de mümkin. Sebebi, Tramp öziniñ saylau aldında  amerikalıqtarğa bergen uädesinde twratın bolsa, onda ol sırtqı sayasattı retke salıp, el işine basa nazar audaratın boladı. Amerikanıñ işki isteri degenimizben, sonıñ özi key elderdiñ sauda, ekonomikasına qatıstı jaqtarı öte köp.

Foto: DalnieStrany.ru

Amerikağa zañsız kiretin eñbek migranttarın şekteu de Qıtay men Meksika, Ündistan sındı elderdiñ müddesine äser etpey qoymaydı. Qıtay men Ündistannan Amerika qwrama şekarasına zañdı-zañsız kiretin migranttarı, jalpı eldegi migranttardıñ 21 payızın wstaydı. Sonımen qatar, Qıtaydıñ qazirgi memleket basşısı wstanğan sayasat bwrınğılarınan mülde bölek. Qıtay ötken ğasırdıñ 80-jıldarınan bastap şeteldermen sauda-ekonomikalıq baylanıstı küşeytip, şikizat şığaratın elderden, Orta Aziya men Afrikanıñ tabiği baylıqtarın äkele bastadı. Sol arqılı el işinde öndiris nısandarına jwmıs tauıp berip, olar öndirgen tauarlardı şetelge qayta şığaru arqılı, halıqtıñ äleumettik jağdayın şeşip keldi. Biraq, memlekettiñ bastı probleması – demografiyalıq ösim men halıq sanınıñ tığızdığı özgermey saqtalıp kele jattı. Al, Şi Jinpiñ bilikke keluimen ükimet tauar eksportımen birge «adam eksportın» da qolğa aldı. Ol – şetelderge zat eksporttau barısında öndiruşi käsiporındar men eldegi artıq eñbekküşterdi de sırtqa şığaru sayasatı. El işindegi jwmıssızdıq pen halıq sanı tığız işki ölkelerdegi äleumettik dağdarıstardı şeşuge bağıttalğan Qıtay ükimetiniñ osı şaraları Orta Aziya, Oñtüstik şığıs Aziya, Orta  Şığıs, Afrika, Europa men Amerikağa bağıttalğan. Osı sayasatın mıqtap tiyanaqtandıru üşin Qıtaydıñ memleket basşısı Şi Jinpiñ köptegen mañızdı qadamdardı da jasadı. Tarihtan beri Qıtaymen diplomatiyalıq qarım-qatınası damımay kele jatqan Orta Şığıs, arab elderi, Ündistan men Päkistan sındı elderge saparlay barıp, wzaq merzimdi kelisim-şarttar jasap qayttı. Sonıñ nätijesinde, Qıtaydan sırtqa şığatın eñbek migranttarı köbeydi. Amerikamen de äzirge deyin äskeri isterden basqa barlıq salalarda ıntımaqtastıq-selbestik, äriptestik qarım-qatınas wstanıp kele jatqan Qıtay ükimetiü endigi AQŞ prezidentiniñ wstanatın sayasatına qattı nazar audarıp otır.

AQŞ, QHR arasındağı qarım-qatınastağı bir tüytkil – Tayyuan' mäselesi. Är jolğı AQŞ prezident saylauınan keyin Qıtay jağı  Tayyuan' mäselesine qatıstı közqarasın anıqtap otıradı. Eki el arasında resmi kezdesulerde, taraptardıñ Tayyuan' twrğısındağı wstanımdarı qaytalay eske alınıp otıratının bilemiz. Qıtay tarapı Tayyuan' QHR-nıñ ajıramas bölegi dep moyındauına müddeli. Amerikanıñ  Tayyuan' isine aralasuınan eki el arasındağı qatınas 1980 jıldarğa deyin dwrıs damımay keldi. AQŞ-tıñ 33 prezidenti Reygannıñ twsında eki el osı iske oray tüsinistikke kelip, AQŞ Qıtaydıñ  Tayyuan'  isine aralaspaytın bolıp kelisken.

Biraq, tayauda ğana jartılay taqqa otırğan AQŞ prezidenti Tramp alğaşqı diplomatiyalıq jwmıstarın är el basşılarınan kelgen qwttıqtau telegrammalar men qoñıraularğa jauap beruden bastağan. Ekinşi jeltoqsan, jwma küngi «N'yu-York gazetinde» Tramptıñ Tayyuannıñ qazirgi basşısı Say Iın'uın hanımmen telefonda söyleskenin habarlağan. Bwl Qıtay BAQ-ın dür silkindirdi. Sebebi, Qıtay-AQŞ arasındağı 37 jıldıq diplomatiyalıq qarım-qatınasta Tayyuan' ükimetiniñ telefonın qabıldau twñğış ret jüz berip otır. Onsız da, saylau aldında Amerikadağı qıtaylar turalı nebir tosın sözder aytıp jürgen Tramptıñ bwl retki äreketin, är basılım är türli sınap ala jöneldi. Osı aqparattı jariyalağan «N'yu-York gazetiniñ» Qıtaydağı tilşisi Evan Osneys bwl turalı «Tramptıñ Tayyuan'men telefonda söylesuiniñ soñğı qateri qanşalıqtı» degen taqırıpta kölemdi maqala jariyaladı.

Qıtay jurnalisteri jäne sayasattanuşıları bir auızdan Tramp pen Say Iın'uındi qatar sögip, «Bwl Tramptıñ işki ideyası men bir retki täuekelge baruı, qalay bolsa da, onıñ bwl äreketiniñ soñğı zardabı özi oylağannan auır boladı. Say hanımnıñ bwl äreketi tınıq tünde dabıl qağıp, Şığıs Aziyanı dürliktirumen birdey, bwlay jalğassa, erte me, keş pe atınan qwlaydı» dep guildesti. Meyli, qalay bolsa da, qıtay sayasatkerleri Qıtay men AQŞ qarım-qatınasınıñ jaña parağı aşılğalı twrğanın Tramppen baylanıstıradı. Jalpı jağdayğa nazar audarar bolsaq, Tramptıñ Qıtayğa öñ qabaq tanıttı dey almaymız.

foto: eadaily.com

Osı jağdayda kerisinşe qwrama ştattar prezidentiniñ Reseyge wstanğan poziciyası jaqsı deuge boladı. Ol Resey Federaciyasınıñ prezidenti V.Putinmen birneşe ret telefonda söylesken. Bwl tildesulerde älemdik keleli mäselelerdi Reseymen selbese şeşuge tırısatının da aytqan. Bwğan qosa, özinen bwrınğı prezident Barak Obamamen keñesinde de, Reseymen qarım-qatınastı jaqsartuğa qwlıqtı ekenin tanıtqan. Bwl oyın ol prezident saylauınıñ aldı-artında da birdey bayqatıp keledi. Ne desek te, orıs-qıtay sındı eki alıpqa Tramptıñ wstanğan poziciyası birdey emes. Bwl twrğıda Reseydiñ ırıqtı orında twrğanı anıq. Älemdegi köptegen basılımdar Tramptıñ taqqa otıruı Amerika men älemge özgeşe jañalıqtar alıp keledi dep otır. Keyi jaqsı jağınan boladı dese, keyi äzer wstap twrğan älem tınıştığın büldiredi degen boljamdar aytuda. Özin nağız amerikalıq minezde körsetuge tırısatın, minezi qırıs ta, birbetkey Tramp geosayasatta qanday naqtı qadamdar men täuekelderge baratının aldağı kün körseteri anıq.

Qazaqstan da Amerikamen şirek ğasırğa tayau uaqıt diplomatiyalıq qatınas ornatıp kele jatqan el. AQŞ pen Qazaqstan arasındağı ekonomikalıq baylanıs jıl sayın artuda. Amerika Orta Aziyadağı eñ iri el retinde Qazaqstanğa bwrınnan basa nazar audarıp keledi. Äsirese, Resey men Qıtay arasındağı, Europa men Şığıs Aziyanı twtastırıp jatatın geografiyalıq ornı da alıs qwrlıqtıñ nazarınan tıs qalıp körgen joq. Al bügingi Qazaqstanğa körşiles eki alpauıtqa degen közqarası birdey bolmağan Amerika bizge qanday tıñ sayasi közqaras tanıtarı beymälim. Äzirge Aqüy jaqtan Qazaqstan turalı jağımsız jañalıq estimedik.

Estay Bojan

«The Qazaq Times»