1962 جىلعى قىتاي ءۇندىستان قاقتىعىسى. فوتو: thenortheasttoday.com.

قىتاي مەن ءۇندىستان اراسىندا 1962 جىلدان بەرى كەم دەگەندە 3 رەت شەكارالىق داۋ تۋىلعان. ەكى ەل اراسىنداعى شەكارا داۋى تاراپتاردىڭ مۇددە قايشىلىعىن ءورشىتىپ وتىر. بيىل ماۋسىم ايىندا باستالعان بۋتان-سيككيم وڭىرىندەگى 20 شاقىرىمعا سوزىلاتىن شەكارا سىزىعىندا تۋىلعان ءۇندىستان-قىتاي اسكەريلەرىنىڭ تەكە تىرەسى، ەكى ەلدىڭ عانا ەمەس، حالىقارالىق اڭىس تۋدىرعان وقيعاعا اينالدى.

«بي-بي-سي»-ءدىڭ 7 تامىزداعى اتالعان ماسەلە تۋرالى «قىتاي نە ءۇشىن ۇندىستانعا ءار كەز ءسال قارامايدى؟» اتتى ساراپتاماسىندا ەكى ەلدىڭ قازىرگى جاعدايىن جان-جاقتى سالىستىرا كەلىپ، 2020 جىلعا بارعاندا ءۇندىستان الەمدەگى اقش پەن قىتايدان كەيىنگى ءۇشىنشى ءوندىرۋشى ەلگە اينالادى دەلىنگەن. ال، 2030 جىلعا بارعاندا اقش پەن قىتايدان دا اسىپ ءتۇسىپ، دۇنيە بويىنشا ءبىرىنشى جوعارى جانە ورتا دارەجەلى ءوندىرۋشى ەلگە اينالاتىندىعى العا تارتىلعان. بۇنىڭ باستى سەبەبى رەتىندە ۇندىستانداعى ەڭبەك كۇش پەن ءونىم قۇنىنىڭ بارىنشا ارزاندىلىعى دەپ كورسەتىلدى.

سونىمەن بىرگە ءۇندىستاندا بۇل دارەجەگە جەتۋدىڭ شارت-جاعدايى جان-جاقتى تولىق ەكەنى دە ايتىلدى. ايتالىق، ءۇندىستان حالقىنىڭ 65 پايىزى 35 جاستان تومەنگىلەر بولىپ سانالادى. سونداي-اق، ءۇندىستاننىڭ 2015 جىلعى دامۋ قارقىنى قىتايدان 0,6 پايىزعا اسىپ تۇسكەن. تەك ول عانا ەمەس، اقش، جاپونيا، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ۇندىستانمەن ساۋدا ەكونوميكالىق بايلانىسى بارعان سايىن ارتىپ كەلە جاتقانى دا بار. وتكەن ايدا بولىپ وتكەن اقش، جاپونيا، اۆستراليا تەڭىز اسكەري وقۋ-جاتتىعۋىنا ءۇندىستاننىڭ قاتىسۋى قىتايعا كورسەتكەن ۇلكەن سەس بولدى. بۇل ءۇندىستاننىڭ وداقتاستارىنىڭ كوپ ەكەنىن انىق ايگىلەدى.

ءبىر بەلدەۋ ءبىر جول جوباسى. فوتو: blogger.

ەكى ەل اراسىنداعى كىربەڭدىك شەكارالىق داۋ دەگەننەن كورى، وڭتۇستىك ازيادان وتەتىن ينۆەستيتسيا اعىنى مەن قارجى جولىنا دەگەن تالاس دەسە كوبىرەك ۇيلەسەدى. وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنان بەرى قىتاي دامۋ قارقىنى جاعىنان الەمدى جالت قاراتىپ، ازيادا تەڭدەسى جوق الىپ ايداھارداي الەمگە قۇلاش ۇردى. ايداھار ىسقىرىعى وڭتۇستىك ازيادا باس كوتەرگەن الىپ ءۇندى جۇرتىن ۇمىتتىرىپ جىبەرە جازداعان. الايدا، سوڭعى جىلدارى ءۇندىستاننىڭ الەم ەكونوميكاسى مەن وندىرىستەگى سالماعى جانە بولاشاعىنىڭ قىتايدان كەم تۇسپەيتىندىگىن جۇرت بىردەن اڭعارا باستادى.

تاريحىنا كوز جىبەرەر بولساق، ءۇندىستان مەن قىتاي شەكاراسى 1890 جىلعى «قىتاي، انگليا، تيبەت جانە ءۇندىستان كەلىسىم» اتتى شەكارالىق شارتتا بەكىتىلگەن. بۇدان بۇرىنعى شەكارالىق قاقتىعىستى قوسقاندا، قىتاي-ءۇندىستان اراسىندا 4 رەت شەكارالىق قاقتىعىس ءجۇز بەرگەن ەكەن. كەيىنگى ءۇش رەتكى قاقتىعىس 1962 جىلعى اقساي وڭىرىندە بولعان قاقتىعىس; 1967 جىلى بولعان تيبەت شەكاراسىنداعى جانجال; 1986 جانە 1987 جىلى بولعان شەكارالىق داۋ.

1962 جىلعى قاقتىعىس كەزىندەگى ءۇندى جاۋىنگەرلەرى. فوتو: India Today - India Today Group.

"ازاتتىق ازيا راديوسىنىڭ"  سايتىندا كورسەتىلۋىنشە، بۇلاردىڭ اراسىندا ەڭ كولەمدىسى 1962 جىلى بولعان اقساي ءوڭىرى قاقتىعىسى. بۇل كەزدەگى قاقتىعىس ۇندىستانداعى ۇلتشىلداردىڭ بەلسەندىلىگىمەن ءورشي تۇسكەن. سوعىستا ءۇندىستان ۇلتشىلدارى العاشقى جەڭىستى دە قابىل الماي، تيبەت شەكاراسىنان قىتايعا باسىپ كىرۋدى تالاپ ەتكەن. 22 كۇنگە جالعاسقان بۇل ۇرىستان كەيىن قىتاي ارمياسى يەلەپ بولعان اقساي ءوڭىرىن تاستاپ، ارتقا قاراي 20 شاقىرىمعا دەيىن شەگىنىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. سوعىستان ءۇندىستاننىڭ 3 مىڭ ادامى قازا تاپقان نەمەسە جوعالعان. 3968 ادامى قولعا تۇسكەن.  مىڭنان ارتىق ادامى جارالانعان. ال قىتايدان 722 ادام قازا تاۋىپ، 1697 ادامى جاراقات العانى تۋرالى مالىمەتتەر بار.

1962 جىلى قاقتىعىس بولعان اقساي ءوڭىرى. فوتو: Wikipedia.

وسى قاقتىعىستان كەيىن ەكى ەل اراسىندا سالقىندىق ورناپ، بۇل سالقىندىق 40 جىلدان كەيىن عانا جادىراي باستادى. ءۇندىستان تارابى تيبەتتىڭ قىتايدىڭ ءبىر بولەگى ەكەنىن 2003 جىلى عانا مويىنداعان. 2006 جىلى تالاستاعى شەكارالار كەلىسىمىن جاساستى. الايدا ءۇندىستان جاق تالاستاعى كوپتەگەن وڭىرلەرگە ميلليونداپ ءۇندىستان ازاماتتارىن كوشىرىپ قونىستاندىرعان. سونىمەن بىرگە تالاستاعى وڭىرلەرگە ءۇندىستان قارۋلى كۇشتەرى مەن اۋىر سوعىس قۇرالدارىن ورنالاستىرعان. قاتىستى دەرەكتەرگە قاراعاندا ءۇندىستان مەن قىتاي شەكاراسىنداعى ءۇندى اسكەرلەرى قىتايلاردان 3 ەسەگە كوپ.

ماۋسىم ايىنداعى شەكارالىق جانجال ەكى ەل اراسىنداعى 4-ءشى رەتكى قاقتىعىس بولىپ سانالادى. قىتاي قورعانىس جانە سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرى ۇندىستانعا قايتا-قايتا ەسكەرتۋ جاسادى. الايدا، ءۇندىستان ۇكىمەتى دە ءوز ەسكەرتۋلەرىن جارىسا جولداپ جاتىر. بۇل شەكارالىق داۋ ەكى ەلدىڭ جوعارى دارەجەلى كەلىسسوزىنەن كەيىن شەشىم تاپپاسا، شەكارالىق سوعىستىڭ تۋىلۋى بەك مۇمكىن.

“The Qazaq Times”