جۇرت اراسىندا قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ جاتقان تىركەۋ تۋرالى جاڭا ەرەجەنىڭ جاي-جاپسارىن "The Qazaq Times" پورتالى theopenasia.net-كە سىلتەمە جاساپ ۇسىنىپ وتىر.
2017 جىلعى 7 قاڭتاردا قازاقستاندا "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ەكسترەميزمگە جانە تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى" زاڭ كۇشىنە ەنەدى. اتاۋى ايتىپ تۇرعانداي، ول كوپتەگەن مەملەكەتتىك قۇجاتتارعا تۇزەتۋلەر ەنگىزەدى. ايتسە دە، ازاماتتار ءۇشىن ماڭىزدىسى - تۇرعىلىقتى مەكەن جاي بويىنشا تىركەلۋ جونىندەگى ديرەكتيۆا بولىپ وتىر.
مەيرامنان كەيىنگى ءبىرىنشى جۇمىس كۇنى - 4 قاڭتاردا قر ءىىم كوشى-قون پوليتسياسى دەپارتامەنتىنىڭ وكىلدەرى بريفينگكە شىعىپ، تىركەلۋ جونىندەگى جاڭا نورمالار قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن ءتۇسىندىردى. اتاپ ايتقاندا، وسى بولىمشە باستىعىنىڭ ورىنباسارى عاليا سارسەنوۆا تۇرعىلىقتى مەكەن جايى بويىنشا تىركەلمەگەندەرگە ايىپپۇل سالۋ 1 اقپاننان باستالاتىنىن ايتتى. الايدا، كەشكە تامان ىشكى ىستەر مينيسترلىگى بۇل راستالماعان اقپارات ەكەنىن مالىمدەپ، وسىلاي بولعانى ءۇشىن كەشىرىم سۇرادى.
"وتكرىتايا ازيا ونلاين" قازاقستاندىقتاردى تولعاندىرىپ وتىرعان وسى ءبىر وزەكتى ماسەلە جونىندەگى بار ماڭىزدى اقپاراتتى جيناپ ۇسىنادى.
بىرىنشىدەن، 2017 جىلعى 7 قاڭتاردا كۇشىنە ەنەتىن تۇزەتۋلەردەن كەيىن ءبىراز فورمۋليروۆكا وزگەردى.
"حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى" زاڭنىڭ ەسكى نۇسقاسىندا 51-باپتا بىلاي دەلىنگەن:
"2. ىشكى كوشىپ-قونۋشىلار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى ايقىندايتىن تارتىپپەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا تىركەلۋگە... مىندەتتى"
ال وزگەرتۋلەردەن كەيىن ول بىلاي بولادى:
"2. ىشكى كوشىپ-قونۋشىلار:
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى ايقىندايتىن تارتىپپەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا تۇرعىلىقتى جەرى جانە ۋاقىتشا بولاتىن (تۇراتىن) جەرى بويىنشا تىركەلۋگە مىندەتت".
ياعني، بۇدان بىلاي تەك تۇراقتى تۇراتىن جەرىڭدە عانا ەمەس، ۋاقىتشا بولاتىن جەردە دە تىركەۋدەن ءوتۋ كەرەك بولادى.
ەكىنشىدەن، قازاقستاندىقتاردىڭ نارازىلىعىن تۋدىرعانى - تۇزەتۋلەر سالدارىنان وسى 51-باپتىڭ شارتىن ورىنداماعانى ءۇشىن ارتىلاتىن جاۋاپكەرشىلىك كۇشەيتىلگەنى. ول تۋرالى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكستە ايتىلعان.
ەندى بۇل تۇسىنىك "حالىقتىڭ كوشىپ-قونۋى تۋرالى" زاڭنىڭ 1-بابىندا جازىلعان: "ۋاقىتشا بولاتىن (تۇراتىن) جەر – تۇرعىلىقتى جەر بولىپ تابىلمايتىن جانە ادام ۋاقىتشا بولاتىن (تۇراتىن), مەكەنجايى بار عيمارات، ءۇي-جاي نە تۇرعىنجاي".
بۇرىن ءبىر جەردە ۋاقىتشا، بىراق 3 ايدان ارتىق مەرزىم جۇرسە، ازامات تىركەلۋى ءتيىس دەلىنەتىن، الايدا زاڭ جۇزىندە بۇل تالاپ بەكىتىلمەگەن ەدى.
جوعارىدا اتالعان نورماتيۆتىك قۇجاتتارمەن قاتار، قر اۋماعىندا ىشكى كوشىپ-قونۋشىلاردى تىركەۋ قاعيدالارى دا جاڭارتىلدى. وعان سايكەس، ازاماتتار جاڭا تۇرعىن ورنىنا (تۇراقتى نەمەسە ۋاقىتشا) كەلگەننەن كەيىن 10 كۇننەن كەشىكتىرمەي تىركەلۋى كەرەك.
ء"ۇش ايدان استام مەرزىمگە ۋاقىتشا تۇرۋعا كەلگەن ىشكى كوشىپ-قونۋشىلاردى ىشكى ىستەر ورگاندارى بۇرىنعى تىركەلگەن جەرىنەن ەسەپتەن شىعارماي، ءبىر جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە ۋاقىتشا تۇراتىن جەرى بويىنشا ەسەپكە الادى. قىزمەتتىك مىندەتتەرىن ورىنداۋ تۇراقتى تۇراتىن جەرىنەن تىس (راستايتىن قۇجات بولعان جاعدايدا) ۇزاق تۇرۋمەن ء(بىر جىلدان استام) بايلانىستى ادامدار بۇرىنعى تىركەلگەن جەرىنەن شىعارىلماي مىندەتتەرىن ورىنداۋ ءۇشىن قاجەتتى بۇكىل مەرزىمگە ەسەپكە الىنادى" دەلىنگەن ول قاعيدالاردا.
جوق. قاعيدالاردا بىلاي دەلىنگەن: "ىشكى كوشىپ-قونۋشىلاردى تىركەۋ تۇرعىن ۇيلەردە، پاتەرلەردە، ساياجاي قۇرىلىستارىندا، باۋ-باقشا سەرىكتەستىكتەرىندە، كووپەراتيۆتەردە، جاتاقحانالاردا، قوناق ۇيلەردە، دەمالىس ۇيلەرىندە، ساناتوريلەردە، پروفيلاكتوريلەردە، ەمدەۋ مەكەمەلەرىندە، ينتەرنات-ۇيلەرىندە، پانسيوناتتاردا، قارتتار ۇيلەرىندە، قىزمەتتىك عيماراتتار مەن ءۇي-جايلاردا جۇزەگە اسىرىلادى".
ياعني، ادام وزگە قالاعا ۇزاق ۋاقىتقا ەمدەلۋگە كەلسە، ول اۋرۋحانانىڭ وزىندە ۋاقىتشا تىركەۋگە تۇرا الادى جانە تىركەۋگە تۇرۋى ءتيىس.
10 كۇن ىشىندە تىركەلۋ مەرزىمى ۋاقىتشا تۇرعىندارعا قاتىستى ەمەس. ولار - ۋاقىتشا تۇرۋعا كەلگەندەر ەمەس. سوندا كىم؟ "تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى" قر زاڭىنىڭ 2-بابىندا بىلاي دەلىنگەن: "ۋاقىتشا تۇرعىندار - جالداۋشى (تۇرعىنجايدىڭ مەنشىك يەسى، تۇرعىن ءۇي كووپەراتيۆىنىڭ مۇشەسى) ولاردان تۇرعىنجايدى پايدالانعانى ءۇشىن اقى الماي، تۇرعىنجايدا ۋاقىتشا تۇرۋ قۇقىعىن بەرگەن ازاماتتار".
بۇلار - از ۋاقىتقا كورىسۋگە كەلگەن قوناقتار، تۋىستار، دوستار دەپ ءتۇسىندىردى كوشى-قون پوليتسياسى. الايدا، ايدان ۇزاق جاتاتىن بولسا - ولاردى دا تىركەۋگە تۋرا كەلەدى.
بۇل ەرەجە ىسساپارعا دا قاتىستى: جوعارىدا ايتىلعانداي، جۇمىس بابىمەن وزگە قالادا ءبىر ايدان ۇزاق ايالداسا - تىركەلۋ كەرەك، 30 كۇننەن از بولسا - كەرەك ەمەس.
تىركەۋگە - ۋاقىتشا دا، تۇراقتى دا - حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىندا تۇرۋ كەرەك. كوشى-قون پوليتسياسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايتۋىنشا، وعان 10 مينۋت ۋاقىت كەتەدى، الايدا، ءۇي يەسىنىڭ دە، ول تىركەۋگە تۇرعىزاتىن ادامنىڭ دا وزدەرى كەلۋى ءتيىس (نەمەسە سەنىمحات بولۋى كەرەك).
ەتسق بولسا - ەلەكتروندى ۇكىمەت ارقىلى تىركەلۋگە دە بولادى.
جوعارىدا اتالعان قاعيدالاردا مىنا قۇجاتتار كەرەك دەلىنگەن:
1) جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قۇجات (16 جاسقا دەيىنگى بالالار - تۋ تۋرالى كۋالىك);
2) سالىستىرىپ تەكسەرۋ ءۇشىن تۇرعىن ءۇيدىڭ مەنشىك يەسىنىڭ جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قۇجاتى جانە ۋاكىلەتتى ورگان بەلگىلەگەن نىسان بويىنشا تۇراقتى نە ۋاقىتشا تىركەۋگە ونىڭ جازباشا كەلىسىمى (قىزمەتتىك عيماراتتار مەن ءۇي-جايلاردا تىركەلگەن كەزدە - جۇمىس ورنى بويىنشا تىركەلۋى تۋرالى ۇيىم (مەكەمە) اكىمشىلىگىنىڭ قولداۋحاتى).
تۇرعىن ءۇي يەسىن تىركەۋ كەزىندە جازباشا كەلىسىم تالاپ ەتىلمەيدى;
3) تىركەۋگە قۇقىعىن راستاۋ ءۇشىن مەنشىك يەسىنىڭ بەلگىلەنگەن تارتىپپەن تۇرعىن ءۇيدى جەكە مەنشىگىنە ساتىپ العانىن راستايتىن نە ونى پايدالانۋعا العانىن، ونىڭ ىشىندە جالعا الۋ (جالداۋ), قوسىمشا جالعا الۋ شارتى بويىنشا العانىن كۋالاندىراتىن، سونداي-اق "مەكەنجاي ءتىزىلىمى" اقپاراتتىق جۇيەسىندە وندىرىلگەن تىركەۋ مەكەنجاي كودى (بۇدان ءارى - تمك) بولماعان كەزدە وعان "تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى" 1997 جىلعى 16 ساۋىردەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىندا كوزدەلگەن نەگىزدەر بويىنشا تۇرعىن ۇيگە قونىستانۋعا قۇقىق بەرەتىن قۇجات.
بەلگىلەنگەن تارتىپپەن مەنشىگىنە تۇرعىن ءۇي ساتىپ العانىن راستايتىن نە ونى پايدالانۋعا العانى تۋرالى كۋالاندىراتىن، سونداي-اق "تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى" 1997 جىلعى 16 ساۋىردەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىندا كوزدەلگەن نەگىزدەر بويىنشا تۇرعىن ۇيگە قونىستانۋعا قۇقىق بەرەتىن قۇجاتتار تۋرالى مالىمەتتى ۋاكىلەتتى ورگان "مەكەنجاي ءتىزىلىمى" جانە "جىلجىمايتىن مۇلىك ءتىزىلىمى" اقپاراتتىق جۇيەلەرىنەن ۋاكىلەتتى لاۋازىمدى ادامداردىڭ ەلەكتروندىق-تسيفرلىق قولتاڭباسىمەن كۋالاندىرىلعان ەلەكتروندىق قۇجاتتار نىسانىندا الادى;
4) تىركەلگەنى ءۇشىن مەملەكەتتىك باجدىڭ (مەملەكەتتىك باج تولەۋدەن بوساتىلعان ادامدار راستايتىن قۇجاتتاردى ۇسىنادى) تولەنگەنى تۋرالى تۇبىرتەك.
قر ءىىم كوشى-قون پوليتسياسى دەپارتامەنتى تۇسىندىرگەندەي، ونى ءماسليحاتتار شەشىمىمەن بەكىتىلەتىن سانيتارلىق نورمالار انىقتايدى.
قازىر مۇنداي پراكتيكا تەك مەگاپوليستە عانا بار - ول "الماتى قالاسىنىڭ ەرەكشە مارتەبەسى" تۋرالى زاڭدا انىقتالعان. وعان سايكەس، ءبىر ۇيدە تۇراتىن ءاربىر جان باسىنا كەم دەگەندە 15 شارشى مەتردەن كەلۋى ءتيىس.
مىسالى، الماتىدا 60 شارشى مەترلىك ورتاشا ەكى بولمەلى پاتەردە وتباسىنىڭ ءتورت مۇشەسى عانا تىركەلە الادى.
وسىنداي تيپتىك ەرەجەلەر ەلدىڭ ءار وڭىرىندە قابىلدانىپ، ولاردى ۇكىمەت بەكىتكەن. ءبىر ازاماتقا تيەسىلى شارشى مەتر سانى ازايتىلۋى دا، كوبەيتىلۋى دە مۇمكىن دەپ ۋادە بەرىپ وتىر كوشى-قون پوليتسياسى.
قازاقستاندىقتاردى الاڭداتىپ وتىرعان وسى جازا اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكستىڭ 492-بابىندا ايتىلادى:
1. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ كۇنتىزبەلىك ون كۇننەن ءبىر ايعا دەيىنگى مەرزىمدە جەكە كۋالiكسiز نەمەسە جارامسىز جەكە كۋالىكپەن نە تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا، ۋاقىتشا بولاتىن (تۇراتىن) جەرى بويىنشا تiركەۋسىز تۇرۋى – ەسكەرتۋ جاساۋعا اكەپ سوعادى.
2. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ ءبىر ايدان استام مەرزىمدە جەكە كۋالiكسiز نەمەسە جارامسىز جەكە كۋالىكپەن نە تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا، ۋاقىتشا بولاتىن (تۇراتىن) جەرى بويىنشا تiركەۋسىز تۇرۋى – جەتى ايلىق ەسەپتiك كورسەتكiش مولشەرiندە ايىپپۇل سالۋعا اكەپ سوعادى.
قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، ادام ۋاقىتشا ءبىر جەردە 10 كۇننەن ارتىق، 30 كۇنگە جەتپەيتىن ۋاقىت تۇرسا - ولاي ىستەۋگە بولمايدى دەپ ەسكەرتۋ جاسالادى. ءبىر ايدان اسىپ كەتسە - ايىپپۇل سالىنادى. جانە ول ادام تىركەلۋگە بارعان كەزدە جاسالادى. ال ادام ەرتە مە، كەش پە - ءبارىبىر تىركەلۋگە بارادى.
ال اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكستىڭ 493-بابىندا بىلاي دەلىنگەن:
1. تۇرعىنجاي مەنشىك يەسىنىڭ نەمەسە قاراماعىندا تۇرعىنجايلار، عيماراتتار جانە (نەمەسە) ءۇي-جايلار بار باسقا دا تۇلعالاردىڭ مەنشiك يەسiنە تيەسىلى نەمەسە باسقا دا تۇلعالاردىڭ قاراماعىنداعى تۇرعىنجايلاردا، عيماراتتاردا جانە (نەمەسە) ءۇي-جايلاردا ناقتى تۇرمايتىن جەكە تۇلعالاردى تiركەۋگە جول بەرۋi – جەكە تۇلعالارعا – ون، شاعىن كاسiپكەرلiك سۋبەكتiلەرiنە نەمەسە كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمدارعا – ون بەس، ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە – جيىرما بەس، ءىرى كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە ەلۋ ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە ايىپپۇل سالۋعا اكەپ سوعادى.
2. وسى باپتىڭ بiرiنشi بولiگiندە كوزدەلگەن، اكiمشiلiك جازا قولدانىلعاننان كەيiن بiر جىل iشiندە قايتالاپ جاسالعان ءىس-ارەكەت – جەكە تۇلعالارعا – جيىرما، شاعىن كاسiپكەرلiك سۋبەكتiلەرiنە نەمەسە كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمدارعا – وتىز، ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە – ەلۋ، ءىرى كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە ءبىر ءجۇز ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە ايىپپۇل سالۋعا اكەپ سوعادى.
3. تۇرعىنجاي مەنشىك يەسىنىڭ نەمەسە قاراماعىندا تۇرعىنجايلار، عيماراتتار جانە (نەمەسە) ءۇي-جايلار بار باسقا دا تۇلعالاردىڭ مەنشiك يەسiنە تيەسىلى نەمەسە باسقا دا تۇلعالاردىڭ قاراماعىنداعى تۇرعىنجايلاردا، عيماراتتاردا جانە (نەمەسە) ءۇي-جايلاردا تىركەلگەن جانە تۇرمايتىن جەكە تۇلعالاردى تiركەۋدەن شىعارۋ بويىنشا شارالار قولدانباۋى – جەكە تۇلعالارعا – بەس، شاعىن كاسiپكەرلiك سۋبەكتiلەرiنە نەمەسە كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمدارعا – ون بەس، ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە – جيىرما بەس، ءىرى كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە قىرىق بەس ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە ايىپپۇل سالۋعا اكەپ سوعادى.
4. وسى باپتىڭ ءۇشiنشi بولiگiندە كوزدەلگەن، اكiمشiلiك جازا قولدانىلعاننان كەيiن بiر جىل iشiندە قايتالاپ جاسالعان ءىس-ارەكەت – جەكە تۇلعالارعا – ون، شاعىن كاسiپكەرلiك سۋبەكتiلەرiنە نەمەسە كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمدارعا – جيىرما، ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە – قىرىق، ءىرى كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە سەكسەن ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە ايىپپۇل سالۋعا اكەپ سوعادى.
5. جالداۋعا بەرۋشىنىڭ (جالعا بەرۋشىنىڭ) مەنشiك يەسiنە تيەسىلى نەمەسە باسقا دا تۇلعالاردىڭ قاراماعىنداعى تۇرعىنجايلاردا، عيماراتتاردا جانە (نەمەسە) ءۇي-جايلاردا جەكە تۇلعالاردىڭ تiركەۋسىز تۇرۋىنا جول بەرۋi – جەكە تۇلعالارعا – ون، شاعىن كاسiپكەرلiك سۋبەكتiلەرiنە نەمەسە كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمدارعا – ون بەس، ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە – جيىرما بەس، ءىرى كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە ەلۋ ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە ايىپپۇل سالۋعا اكەپ سوعادى.
6. وسى باپتىڭ بەسىنشى بولiگiندە كوزدەلگەن، اكiمشiلiك جازا قولدانىلعاننان كەيiن بiر جىل iشiندە قايتالاپ جاسالعان ءىس-ارەكەت – جەكە تۇلعالارعا – جيىرما، شاعىن كاسiپكەرلiك سۋبەكتiلەرiنە نەمەسە كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمدارعا – وتىز، ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە – ەلۋ، ءىرى كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە ءبىر ءجۇز ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە ايىپپۇل سالۋعا اكەپ سوعادى.
بىلايشا ايتقاندا، ءۇي يەسى پاتەر جالداۋشىنى تىركەۋگە تۇرعىزباسا - ەكەۋى دە جازالانادى.
كوپتەگەن زاڭگەرلەر بۇل ەرەجە ادامداردىڭ قۇقىعىن بۇزىپ، ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋىن شەكتەيدى دەسەدى.
ال ىشكى ىستەر مينيسترلىگىندەگىلەردىڭ ايتۋىنشا، تىركەلۋ - دۇنيە جۇزىندە بار پراكتيكا جانە ادامنىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋ ەركىندىگىن ەش شەكتەمەيدى. "كوپتەگەن ەلدەردە قانداي فورمادا بولسا دا، حالىق ەسەپكە الىنادى، ويتكەنى، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ جوسپارلانۋى سوعان بايلانىستى", - دەدى وكق وتكەن بريفينگتە قر ءىىم كوشى-قون پوليتسياسى دەپارتامەنتى باستىعىنىڭ ورىنباسارى عاليا سارسەنوۆا. ونىڭ ۇستىنە، جاڭا ەرەجە ەكسترەميزمگە جانە تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل دەپ اتالادى. بيلىكتەگىلەر بۇل ەلدەگى قاۋىپسىزدىكتى كۇشەيتەدى دەپ سەنەدى.
ال قازاقستاندىقتار قارسى. بەلسەندى ازاماتتار مىندەتتى تىركەلۋ تۋرالى تالاپتى الىپ تاستاۋدى سۇراپ، پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ اتىنا پەتيتسيا جازىپ جاتىر.