Mıñjıldıqtar jolauşısı Abay küni

Abaydıñ düniege kelgen künin ärbir jıl sayın erekşe eske alıp, kemeñger wlı aqınnıñ qasietti aruağına tağzım etip, qwrmet körsetu – redakciyanıñ qadirli dästüri. Alayda Abaydıñ qay ayda, qay küni tuğanı, qay jerde düniege kelgeni turalı naqtı tarihtıq derek anıqtalıp, osı künge şeyin birqalıpqa tüsken joq, twraqtı qorıtındı pikir jazılğan joq. Dese de 10 jäne 23 tamız künderi abaytanuşılardıñ ortaq şeşimimen naqtıla qoyğanğa deyin eki künde qatar eske alu alaş jwrtına qiındıq etpesi anıq.

Özin qazaqtıñ perzenti sanaytın pendeniñ Abaydı maqtan twtuı zañdı qwbılıs. «Qazaqtıñ bas aqını – Abay. Onan asqan bwrınğı-soñğı zamanda qazaq balasında biz biletin aqın bolğan joq», dep jiırmasınşı ğasır tabaldırığın attay bere qadap aytqan alaş ardaqtısı Ahmet Baytwrsınovtıñ ğibrattı pikiri barşamızdıñ jüregimizde jattaulı.

Qadirli Abay däuir men däuirdiñ, zaman men zamannıñ, tipti twtastay adamzat oy-tanımınıñ jañğırıp jañarğan kezeñde ömir sürdi de, soyı basqa, bögenayı bölek jaña uaqıt kezeñinde eline jol siltegen şıraqşı boldı. Tipti, tuğan halqı ğana emes, adamzatqa ortaq jauap izdegen ol, arğı-bergi däuirdiñ wlı twlğalarımen oy arqılı tildesti. Wlt pen jekeni adamzattıq izgi qwblağa bastau üşin de Abayday wlı twlğası joq wlttıñ basar jolı tarğalañ. Sondıqtan da, qoğamdı qwrağan ärbir kletkadan tartıp oy jügirtken Abaydıñ qadir-qımbatı, sır men sımbatı jıl ötken sayın arta tüsedi. Alaş pen adamzattıñ Abayı eski älemniñ jaña keyipkeri köbeygen sayın say-salası keñeyip, ajarlanıp, jandanıp, jasara bereri sözsiz. Sebebi Abayda är wrpaqtıñ nesibesi, alar jauabı bar.

Biıl Qazaqstanda wlı ağartuşınıñ 175 jıldıq mereytoyı qarsañında 10 tamız resmi mereke retinde Abay küni dep bekitildi. Sonday-aq mädeni-tanımdıq bağıtta «Abai TV» telearnası aşıldı. Aqparat keñistigine «Aqıl oydıñ aynası» degen wranmen jol tartqan arna wlttıq jäne älemdik öner men mädeniettiñ inju-marjanın, türli wlttardıñ ädebi jäne tarihi mwra jauharların, spektakl', balet siyaqtı bekzada öner türlerin qalıñ bwqarağa wsınadı.

Qazir elimizde audan men qalanı aytpağanda Abay atındağı 1500-ge juıq köşe, 81 sayabaq, 21 mektep, 17 eskertkiş, 14 Mädeniet üyi, tipti bir köpir men özen bar. Bükil audarmaların qosqanda, Abaydan qalğan bar-joğı 308 tuındı ğana. Biraq mağınalıq-poşımdıq jağınan qanşama zertteuge, intituttarğa jük bolıp kele jatqanı belgili.

Abaydan qalğan danalıqtıñ bir parasın wsınamız:

Adal jürip, adal twr.

Adam ata-anadan tuğanda esti bolmaydı: estip, körip, wstap, tatıp eskerse, düniedegi jaqsı, jamandı tanidı-dağı, sondaydan bilgeni, körgeni köp bolğan adam bilimdi boladı.

Adam balasına adam balasınıñ bäri – dos.

Adam balasına jırtıqsız, kirsiz, sıpayı kiinip, häm ol kiimin bılğap, bıljıratıp kimey, taza kimek – dwrıs is.
Adamzat – bügin adam, erteñ – topıraq.

Adamşılıqtıñ aldı – mahabbat, ğadelet.

Az ba, köp pe, adam balası bir türli maqtannan aman bolmağı – qiın is. Sol maqtan degen närseniñ men eki türlisin bayqadım: bireuiniñ atın ülkendik dep ataymın, bireuin maqtanşaqtıq deymin.

Aqıl, qayrat, jürekti birdey wsta.

Aqıl össe, ol tüpsiz tereñ jaqsılıq süymektik birlän öser.

Aqırın jürip, anıq bas.

Asığıs tübi – ökiniş.

Ärbir jamanşılıqtıñ, jağasında twrıp adamnıñ adamdığın bwzatın jamanşılıqtan boyın jimaqtıq, bwl adamğa nwr boladı.

Ärbir qwmar bolğan närsege jetkende, yaki äne-mine jeter-jetpes bolıp jürgende, bir türli mastıq payda boladı eken.

Ärbir maqtan bireuden asamın degen künşilikti bitiredi, künşilik künşilikti qozğaydı.

Ärbir mastıq boydan oğattı köp şığarıp, aqıldıñ közin baylap, töñirektegi qarauşılardıñ közin aşıp, «ananı, mınanı» degizip, boydı sınatatwğın närse eken.

Ärbir jalqau kisi qorqaq, qayratsız tartadı.

Ärbir qayratsız qorqaq maqtanğış keledi.

Ärbir maqtanşaq qorqaq aqılsız, nadan keledi.

Ärbir aqılsız nadan arsız keledi.

Ärbir arsız jalqaudan swramsaq, özi toyımsız, tıyımsız, önersiz, eşkimge dostığı joq jandar şığadı.

Baqpen asqan patşadan Mimen asqan qara artıq.

Balalardı jasında ata-anaları qiyanatşılıqqa salındırıp aladı. Ol qiyanatşıl balaları talapqa da, ğılımğa da, wstazğa da, hattä iman iğtiqatqa[1] da qiyanatbirlän boladı. Bwl qiyanatşılar – jarım adam, jarım molla, jarım mwsılman.

Balañ bala bolsın deseñ, oqıt, mal ayama!

Bilimsizdik hayuandıq boladı.

[Bireu] jatqa maqtanarlıq maqtandı izdeydi. Ol – nadan, läkin nadan da bolsa adam.

[Bireu] öz eliniñ işinde maqtanarlıq maqtandı izdeydi. Onıñ nadandığı tolıq, adamdığı äbden tolıq emes.

[Bireu] öz üyine kelip aytpasa, yaki aulına ğana kelip aytpasa, özge kisi qostamaytın maqtandı izdeydi. Ol – nadannıñ nadanı läkin özi adam emes.

Şığar esigin taba almay, uayım-qayğınıñ işine kirip alıp, qamalıp qalmaq – ol özi de bir antwrğandıq.

Bireudi ızalandırmaq – şariğatta haram, şaruağa zalal, aqılğa teris.

Ğılımdı, aqıldı saqtaytwğın minez degen sauıtı bar. Sol minez bwzılmasın!

Ğılımdı üyrengende, aqiqat maqsatpen bilmek üşin üyrenbek kerek.

Ğılım tappay maqtanba.

Ğalımnan nadan artpas wqqanmenen.

Ğılımsız ahiret te joq, dünie de joq.

Dosıña dostıq – qarız is.

Dwşpanıña ädil bol.

Dünieniñ köringen häm körinbegen sırın tügeldep, eñ bolmasa denelep bilmese, adamdıqtıñ ornı bolmaydı.

Egerde esti kisilerdiñ qatarında bolğıñ kelse, küninde bir märtebe, bolmasa jwmasında bir, eñ bolmasa, ayında bir, öziñnen öziñ esep al.

Eñbek qılmay tapqan mal däulet bolmas.

Eñbek qılsañ, qara jer de beredi.

Eñbeksiz mal dämetpek – qayırşılıq.

Er isi – aqılğa ermek, boydı jeñbek.

Erinşektik – külli düniedegi önerdiñ dwşpanı. Talapsızdıq, jigersizdik, wyatsızdıq, kedeylik – bäri osıdan şığadı.

Eser kisi ornın tappay, ne bolsa sol, bir bayansız, bağasız närsege qızığıp, qwmar bolıp, ömiriniñ qızıqtı, qımbattı şağın itqorlıqpen ötkizip aladı eken-dağı, küninde ökingeni payda bolmaydı eken.

Esti adam orındı iske qızığıp, qwmarlanıp izdeydi eken-dağı, küninde aytsa qwlaq, oylansa köñil süysingendey boladı eken.

Estilerdiñ aytqan sözderin eskerip jürgen kisi özi de esti boladı.

Estigen närseni wmıtpastıqqa tört türli sebep bar: ▫äueli kökiregi baylaulı berik bolmaq kerek; ekinşi – sol närseni estigende ya körgende ğibrätlanu kerek, köñildenip, twşınıp, ıntamen wğu kerek; üşinşi – sol närseni işinen birneşe uaqıt qaytarıp oylanıp, köñilge bekitu kerek; törtinşi – oy keseldi närselerden qaşıq bolu kerek. Eger kez bolıp qalsa, salınbau kerek.

Jaqsılıq wzaq twrmaydı.

Jamandıq är kez tozbaydı

Jaman dos – köleñke.

Jüz tura joldağılardı şatastıruşı kisi bir qisıq joldağı kisini tüzetken kisiden sadağa ketsin

Jürekte ayna joq bolsa, Söz bolmaydı öñgesi.

Zalımdıq – adam balasınıñ dwşpanı.

Zamanğa jaman küylemek, Zamana onı ilemek.

Körseqızarlıqpen, jeñildikpen, ya bireudiñ orınsız sözine, ya bir kez kelgen qızıqqa şayqalıp qala berseñ, minezdiñ beriktigi bwzıladı.

Külli adam balasın qor qılatın üş närse bar: nadandıq; erinşektik; zalımdıq.

Qazaqqa küzetşi bolayın dep biz de el bolıp, jwrt bilgendi bilip, jwrt qatarına qosıludıñ qamın jeyik dep niettenip üyrenu kerek

Qayğı kelse, qarsı twr, qwlay berme.

Qwdaydan qorıq, pendeden wyal.

Qwdayğa teristikten ne ar men wyatqa teristikten silkinip, boyın jiıp ala almağan kisi, ünemi jamanşılıqqa, maqtanğa salınıp, öz boyın özi bir teksermey ketken kisi, täuir tügil, äueli adam ba özi?

Qulıq saumaq, köz süzip, tilenip, adam saumaq – önersiz ittiñ isi.

Qulıq, swmdıq, wrlıqpen mal jiılmas.

Läkin öz däuletinen artıq kiinbek, ne kiimi artıq bolmasa da köñiline quat twtıp, tım aynaldırmaq – kerbezdiñ isi.

Malğa dostıñ mwñı joq maldan basqa.

Mal, maqtan ğizzat-hwrmet adamdı özi izdep tapsa, adamdıqtı bwzbaydı häm körik boladı.

Maqtan quma, kerek qu.

Mahabbat – äuel adamnıñ adamdığı, ğaqıl, ğılım degen närseler birlän.

Mıqtı bolsañ, öziñniñ näpsäñdi jeñ.

Nadandıq – bilim-ğılımnıñ joqtığı, düniede eşnärseni olarsız bilip bolmaydı.

Hadan el quanbas närsege quanadı.

Oy keselderi: uayımsız salğırttıq; oyınşı-külkişildik; ya bir qayğığa salınu; ya bir närsege qwmarlıq.

Oysızdarğa qosılma.

Özin özi özgeşelikpen artıq körsetpek adamdıqtıñ nwrın, gülin bwzadı.

Özi özgeşe bolamın demektiñ tübi – maqtan.

Öziñde barmen közge wrıp, Artılam deme özgeden.

Öziñe sen, öziñdi alıp şığar Eñbegiñ men aqılıñ eki jaqtap.

Öziñ tiri bolsañ da, kökiregiñ öli bolsa, aqıl tabuğa söz wğa almaysıñ.

Ölim barda qorlıq joq.

Ömir jolı – tar soqpaq, bir igen jaq.

Ömirdiñ aldı – ıstıq, artı – suıq.

Ömir, dünie degeniñ Ağıp jaqtan su eken.

Ösek, ötirik, maqtanşaq, Erinşek, beker mal şaşpaq – Bes dwşpanıñ bilseñiz.

Payda oylama, ar oyla.

Raqımdılıq, meyirbandılıq, ua ärbir türli adam balasın öz bauırım dep, özine oylağanday oydı olarğa da bolsa igi edi demek, bwlar – jürek isi, asıqtıq ta jürek isi.

Saqalın satqan käriden Eñbegin satqan bala artıq.

Sözine qaray kisini al, Kisige qarap söz alma.

Sıy dämetpe, berse alma eş adamnan.

Süyikti er bilgen sırın sırtqa jaymas.

Talap, eñbek, tereñ oy, Qanağat, raqım, oylap qoy – Bes asıl is, könseñiz.

Talap qıl artıq biluge.

Talap, wğım mahabbattan şığadı.

Teginde adam balası adam balasınan aqıl, ğılım, ar, minez degen närselermen ozbaq.

Til jürektiñ aytqanına könse, jalğan şıqpaydı. Amaldıñ tilin alsa, jürek wmıt qaladı.

Tiri adamnıñ jürekten ayaulı jeri bola ma?

Uayımsız salğırttıq degen bir närse bar zinhar janım, soğan bek saq bol, äsirese, äuel qwdanıñ, ekinşi – halıqtıñ, üşinşi – däulettiñ, törtinşi – ğibrattıñ, besinşi – aqıldıñ, ardıñ bäriniñ dwşpanı.

Üş-aq närse – adamnıñ qasieti: Istıq qayrat, nwrlı aqıl, jılı jürek.

Hayuan bilmeydi, bilemin dep talaspaydı. Biz tük bilmeymiz, biz de bilemiz dep nadandığımızdı bilimdilikke bermey talasqanda, öler-tirilerimizdi bilmey, küre tamırımızdı adıraytıp ketemiz.

Wyat degen – adamnıñ öz boyındağı adamşılığı ittigiñdi işiñnen öz moynıña salıp, sögip qılğan qısımnıñ atı.

Insap, wyat bwl ğadalättän şığadı.