Asılhan Mamaşwlı: Qazir enciklopediyanı tanımal ğalımdar qwrastırmaydı

–  Asılhan Mamaşwlı “Wlttıq enciklopediya” degen ne? Enciklopediya qwrastıruıñ şartı bar ma?

– Enciklopediyağa bir sözben anıqtama beru qiın. Jalpalıma aytqanda, adamzattıñ ğasırlar boyı jinağan barşa bilim-ğılımnıñ jiıntığı deuge boladı. Enciklopediyanıñ özi negizinen ekige bölinedi, biri ämbebap, ekinşisi salalıq enciklopediya. Mäselen, ğılınıñ nemese önerdiñ bir ğana salasına arnalğan enciklopediyalar bar. Tipti moral'dik qwndılıqtar enciklopediyası da bolğan. Ämbebap enciklopediya osı salalıq enciklopediyadağı iri wğımdar men tüsinikterden, terminder men oqiğalardan qwraladı. Qazirgi bizdiñ tüsinigimizdegi ämbebap enciklopediyalardıñ biregeyi HVIII ğasırdan şığa bastağan «Britanika» ğoy. Britanikanı qwrastıruşılardıñ özderi ğılım men önerde tanımal adamdar bolğan, Britanikanıñ öte qwndı eñbek retinde äli künge joğarı bağalanatını sodan desedi. Salıstırmalı türde aytsaq, qazir enciklopediyanı tanımal ğalımdar qwrastırmaydı, bwrın ğılımnıñ nemese önerdiñ bir salasımen tikeley şwğıldanbağan, tek janama qatısı bar redaktorlar da qwrastıra beredi. Ekeuinde ayırma bola ma, joq pa, onı öziñiz oylañız. Enciklopediya qwrastırudıñ birinşi şartı – qajettilik. Sizdiñ eliñizde, sizdiñ tiliñizde enciklopediyağa zärulik, mwqtajdıq bar ma? Mäselen, qazaq tilinde enciklopediya kerek pe edi? Qazaqstannıñ alğaşqı enciklopediyası on eki tomdıq «Qazaq sovet enciklopediyasınıñ» qwrastırılğanına endi ğana qırıq jıl boldı. Qazaq ğılımi bilimi jetilip, jinaqtalğan kezde qwrastırıldı. YAğni, ekinşi şartı – ğılımi äleuet eken.

– Enciklopediya bir-aq ret jazıla ma älde jañartudı qajet ete me?

– Enciklopediya qwran emes qoy. Adamzattıñ ğılımi bilimi men öneri jetilip, qoğam ösken sayın enciklopediya da özgerip, dami beredi. XVII ğasırda joq terminder men wğımdar qazir bar. Tipti, sol kezde bar terminderdiñ de jañalığı boluı mümkin.

– Qazaqstan wlttıq enciklopediyasınıñ ötkeni men bügini turalı aytarıñız?

– «Qazaqstan» wlttıq enciklopediyası taqır jerden jasalğan joq. Onıñ aldında älginde atalğan on eki tomdıq «Qazaq sovet encilopediyası», «Qazaq SSR-iniñ qısqaşa bes tomdıq enciklopediyası» twrdı. Biraq, «Qazaqstan» enciklopediyası on tomnan aspadı. On eki tomnıñ işindegi sovetizmdi qısqartıp tastağanda birneşe tom özinen-özi azayıp qaldı. Oğan Qazaqstannıñ jaña közqaraspen qayta jazılğan tarihı men mädenieti, öneri men ğılımı qosıldı. Är jerde bölek jariyalanıp, ğılımnıñ är salasında jatqan dünieni bir kitapqa jinaqtau üşin de bilim kerek. Bwl twrğıda «Qazaqstan» wlttıq enciklopediyasın qwrastıruşılardıñ biri retinde on eki tomdıq «Qazaq sovet enciklopediyasın» qwrastıruşılardıñ eñbegine talay ret tänti bolğam. 1968 jıldarı akademik Mwhamedjan Qarataevtıñ jetekşiligimen jwmıs istegen redakciya qwramı keyingimen salıstıruğa kelmeytindey ülken boldı. Enciklopediya redakciyasınıñ işindegi salalıq redakciyalardıñ ärqaysısında ondağan tanımal ğalımdar jwmıs istedi. Soğan säykes, enciklopediya statusınıñ özi öte joğarı boldı. Memleket tarapınan meylinşe qamqorlıq jasaldı. Keybir tanımal ğalımdar bärin qoyıp, enciklopediyalıq maqalalarınıñ qalamaqısımen-aq twrmısın tüzep alğanın estigenbiz. Salıstırmalı türde aytsaq, 1998 jıldan bastalğan on tomdıq «Qazaqstan» wlttıq enciklopediyasınıñ ärbir salalıq redakciyasında bir adam ğana jwmıs istedi. Enciklopediya ğılım jasamaydı, jasalğan ğılımdı jinaqtaydı desek te, bir redaktor birneşe ğılım salasınan material öñdep jazuı «Britanika» twrğısınan alğanda külkili körinui mümkin. Degenmen, avtorlar täuelsizdiktiñ bas kezindegi eyforiyamen enciklopediyalıq maqala jazdı, qalamaqığa kitap qana aldı. Enciklopediya ayaqtalmay twrıp ta aqparat qwraldarında talay ret orındı, orınsız sın jazıldı. Bwl rette «ğılımı qanday bolsa, enciklopediyası sonday boladı» dep jauap berer edim. Qolda bar küşti wyımdastırıp, on tomdıqtıñ negizin qwrastıruşı retinde alğaşqı bes tomnıñ kezinde bas redaktordıñ orınbasarı bolğan marqwm Tileuhan Jwmahanovtı aytar edim. Bılayğı jwrt on tomdı on kitap dep tüsinui mümkin. Şındığında, on tomıñız on jılda şıqqan bir kitap. İşki siltemeler arqılı bir-birimen tığız baylanısıp jatqan maqalalardıñ negizgi jüyesin jasauşılardıñ basında sol kisi twrdı. Odan keyin ärbir salalıq redakciya meñgeruşileri de keyinnen özderi de ğılımi atağı joq ğılımi qızmetkerge aynaldı. On tomdıq enciklopediya jasalıp jatqan twsta salalıq enciklopediya men oblıstıq enciklopediyalar jäne birneşe twlğalıq encilopediyalar qwrastırıldı. Biraq, Abaydıñ 150 jıldığında şıqqan «Abay» enciklopediyasınan özge köpşiligin on tomdıqtan balalağan enciklopediyalar boldı-au dep oylaymın.

– Enciklopediyanıñ onlayn türiniñ qoldanısqa tolıq enuine ne kedergi? wikipedia enciklopediyanıñ ornın basıp ketken joq pa? Tolıq qandı enciklopediyanı jasap şığu üşin ne isteuge boladı.

– «Qazaqstan» wlttıq enciklopediyasınıñ onlayn türi qazirdiñ özinde şıqtı deuge boladı. Ökinişke qaray, qazaqşa uikipediyada jürgen derekterdiñ köpşiligi on tomdıq enciklopediyadan alınğanın bayqaymın. Keyde gugldan birdeñe izdesem, bayağıda özim jazğan nemese özim redakciyalağan wlttıq enciklopediyanıñ maqalası şığa keledi. Meniñ biluimşe uikipediya jasauşılar men wlttıq enciklopediyanıñ menşik iesi «Qazaq enciklopediyası» eki bölek zañdı twlğa. Komp'yuterde saqtaulı twrğan on tomdıq qıruar eñbektiñ ayaq astınan uikipideya bolıp şığa kelgenine tañğalğanmın. Bälkim, eki mekeme özara kelisken şığar, älde su tegin sıylay saldı ma eken, ol jağın bilmeymin. Biraq «Qazaq enciklopediyasınıñ» basşılığı, jañılmasam Bauırjan Jaqıptıñ twsında enciklopediyanı onlaynğa aynaldırudıñ ornına äldekimderge bere salğanı qızıq. Ol birinşiden, qıruar aqşa, ekinşiden moral'dıq qwqıq degen de bar ğoy. Ien baylıqtı ielene ketken uikipiedyaşılar endi äri qaray wqsatıp alıp ketse jaqsı. Onıñ da şarttarın bayqap körgem, är maqalanı äri qaray ärkim damıtıp, küzep-tüzep otıruğa boladı eken. Eger onı sätimen jasasa, bolaşaqta bälkim tom-tom kitaptıñ ornın uikipediya basar. Dünieniñ bäri onlaynğa köşip jatqanda bwrınğıday kirpiş kitaptar kerek pe, joq pa dep men de oylanıp qoyamın. «Qazaqstan» wlttıq enciklopediyasınıñ üşinşi tomınan segizinşi tomına deyin qatıstım, birneşe tomınıñ twsında jauaptı hatşı boldım, al keyingi «Qazaq enciklopediyasınıñ» jwmıstarınan asa habarım joq.

– Äñgimeñizge rahmet!

«The Qazaq Times»