Almatı äkimdigi Baytwrsınwlı mwrajay-üyine qarauğa nege qwlıqsız?

150 jıldıq ataulı mereytoyı jaqındağan qazaq halqınıñ ämbebap ğalımı, wlt wstazı, reformator, Alaştıñ ayaulı perzenti Ahmet Baytwrsınwlınıñ twrğan muzey-üyi äli künge deyin memleket qarauına ötpegen. Twraqtı qarjılandıru közi joq nısannıñ kütim-babı da saylaulı emes, säykesinşe öñi de qayta bastağan. Osı şañıraqtıñ otımen kirip, külimen şığıp jürip, şirek ğasırday şıraqşısına aynalğan  mwrajay-üy direktorı, äl-Farabi atındağı QazWU-dıñ docenti, ahmettanuşı Rayhan Imahanbet Sahıbekqızınan söz suırtpaqtap kördik. 

1. Halıq ağartuşısı, aqın, wlt wstazı Ahañnıñ twrğan muzey-üyi qaşannan bastap öz jwmısın bastap edi? 30-ğa tarta muzeyi bar Almatıday alıp şahardıñ jüreginde ornalasqan ruhani qaraşañıraqtıñ keleşigi turalı aytsañız.

– Ahmet Baytwrsınwlınıñ esimi resmi aqtalğannan 1988 jıldan keyin, elimizdiñ «Tarihi mädeni mwranı qorğau jäne paydalanu turalı» Zañına säykes 1992 jılğı 18 qırküyekte qala äkiminiñ «Qalalıq mädeniet basqarması men säulet bas basqarmasınıñ QR Mädeniet ministrligimen kelisken Almatı qalasındağı jergilikti mañızı bar tarihi jäne mädeniet eskertkişteriniñ Memlekettik tizimine HH ğasırdıñ bas kezindegi tarih jäne säulet eskertkişi bolıp tabılatın Kosmonavtar köşesindegi № 60 üy-jaydı qosu turalı wsınısı qabıl alınsın» degen №413 şeşim negizinde reformator ğalım Ahmet Baytwrsınwlınıñ Almatıdağı mwrajayı 1993 jılı wyımdastırılıp, öz jwmısın bastağan.

Naqtıraq, tarihi üydi mwrajay retinde jasaqtau – 1993 jıldıñ 9 qırküyeginde «Qazaqtıñ halıq ağartuşısı Ahmet Baytwrsınwlınıñ mwrajay-üyin wyımdastıru turalı» Almatı qalasınıñ sol twstağı äkimi Z.Nwrqadilovtıñ №360 şeşimi negizinde azıp-tozğan üyge qarabayır ğana jöndeu jwmıstarı jürgizildi. Keyinirek respublikalıq byudjetten – 1997-1998 j.j. Ükimet tarapınan ğalımnıñ 125 jıldıq meretoyına oray jöndeu jwmıstarı jürgizilse, 2006 jılı Almatı qalası äkimi I.N.Tasmağambetovtıñ qoldauımen kürdeli jöndeuden ötip, jwrtşılıqqa qoğamdıq negizde şama-şarqınşa qızmet körsetip keledi.

Tarihi ğimarat 2010 jılı Ahmet Baytwrsınwlı mwrajay-üyi retinde mañızı zor tarihi eskertkişter tizimine qaytadan jaña ataumen engizildi. Al, köne qalalar qatarına kiretin Almatı şaharınıñ äkimşiligi üşin wlt wstazı Ahmet Baytwrsınwlı twrğan üydi «köziniñ qaraşağınday» saqtap, äri kütip wstau wrpaqtıq parızı dep tüsinemin.

A.Baytwrsınwlı mwrajay-üyiniñ direktorı, äl-Farabi atındağı QazWU-dıñ docenti, ahmettanuşı Rayhan Imahanbet Sahıbekqızı 26 jıl boyı muzey şıraqşısı bolıp keledi. Foto: aşıq derekköz

2. Juırda muzey-üydiñ «Qazaqstannıñ kieli geografiyası» jobasına engeninen habardarmız. Bwl tizimge kirgizudiñ qanday mañızı bar? Mwnı muzey-üydiñ memleket qamqorlığına ötuiniñ alğışartı retinde bağalauğa bola ma?

– Birinşiden, Ahmet Baytwrsınwlı mwrajay-üyiniñ osı «Qazaqstannıñ kieli orındarı» jobasına engeniniñ özi ülken jetistik dep tüsinemin. Sebebi, bwl  üy jay ğana qatardağı ğimarattardıñ biri emes. Äri bwl üyde qazaq wltınıñ qalıptasuı men damuına sanalı ğwmırın arnağan, naqtıraq wltına arımen qızmet etken biregey twlğa Ahmet Baytwrsınwlı soñğı ömirin ötkizdi. Tarihi twlğanıñ ardaqtı esimi qayta oralğan 1988 jıldan bergi jüzjıldıqtar toğısında täuelsiz eliniñ tarapınan Qazaq til bilimi men ädebiettanu ğılımınıñ negizdeuşi, reformator-ğalım, şeber kösemsözşi, darındı audarmaşı, ruhşıl aqın, qoğam jäne memleket qayratkeri Ahmet Baytwrsınwlı «Ana tildiñ aybarı» medali jäne «Ğasır sañlağı» belgisimen marapattalğanı barşağa mälim. Dese de «Qazaqstannıñ kieli orındarı» jobası ayasında ğwlama ğalım mwrasına, twlğanıñ közindey bolğan muzey-üyine ükimet tarapınan ıjdahattı köñil bölinip, köne ğimarat memleket qamqorlığına alınıp, elimizdegi basqa tarihi twlğalarğa arnalğan memorialdıq muzeylerdey tolıqqandı jwmıs jasauına jwmıs isteu kerek.

Muzey aulasında A.Baytwrsınqlınıñ byust'-eskertkişi bar. Foto: aşıq derekköz

3. Şirek ğasır ğwmırıñızdı Ahmettanuğa arnap, wlt wstazınıñ şañırağınıñ otımen kirip, külimen şığıp, jarığın söndirmey, şıraqşı bolıp otırsız. Bası aşıq swraq Ahañnıñ üyi nelikten äli künge deyin bilik qarauına ötkizilmey keledi? Äri osı üyge eñbegi ötken maman retinde muzeydiñ keleşegin qay deñgeyde körgiñiz keledi?

– Bwl saual orındaluı üşin muzeyde iriktelgen tolıqqandı jwmıs ştatı jasaqtaluı kerek. Mwrajay aşılğalı mwnda onday jağday bolğan emes.., ahmettanuşı retinde 1996 jıldan qoğamdıq negizde jwmıs istep kelemin. Mwrajay Ahmet Baytwrsınwlı atındağı qoğamdıq qorğa berilgen, atalğan qor qanday da jwmıstardı atqaruğa qauqarsız. Tipti, qor basşısınıñ jıl on eki ayda bir ret muzeyge bas swğuğa qwlıqtı bolğanın körmedim. Qalay oylaysızdar, qoğamdıq negizde mädeni mwra bolıp tabılatın muzey üydiñ jwmısın qanşalıqtı alğa damıtuğa boladı?! Qoğamdıq qordıñ barlığı derlik memlekettik jobalarğa qatısadı, ol üşin qajetti paket qwjattar dayındau kerek. Muzeydiñ atı bar, zatı joq, yağni zañdı tirkelmegen... mwnı qoğamdıq qordıñ basşısı Serik Samıratwlına san ret aytqanımmen selt etpedi. Aqın jırlağanday «Jüregi tastan ba, älde qoladan ba» wqtıra almay-aq qoydım.

Muzeydiñ jwmısın qajetti deñgeyde damıtu üşin onıñ özekti äri keleli mäselelerin jedel şeşu kerek. Ol üşin:

• Birinşiden, qoğamdıq qorğa qaraytın tağılım üyin – Ahmet Baytwrsınwlı memorialdıq muzey-üyi – «Ahmettanu» ğılımi-zertteu ortalığı degen ataumen derbes mekeme retinde zañdı tirketu;
• Ekinşi, derbes jarğı men öziniñ jeke möri bar memlekettik mekeme bolu jäne qalıñ jwrtşılıqqa qızmet jasaytın ştat jasaqtau;
• Üşinşi, 1992 jıldan memlekettik mañızı bar tarihi eskertkişter sanatına engizilgen Ahmettiñ tağılım mektebine, yağni muzey-üyge Respublikalıq nemese wlttıq märtebe beriluin jedel şeşu;
• Törtinşi, respublikalıq byudjetten qarjılandırıluın, äri elimizdegi tarihi twlğalarğa arnalğan muzeyler siyaqtı jwmıs isteu üşin muzeydiñ twraqtılığı men tiimdiligin qamtamasız etu.

Şegeley aytqanda, 1993 jıldıñ 9 qırküyegindegi Almatı qalası äkiminiñ №360 şeşimde naqtı resmi atauı körsetilgen: «Qazaqtıñ halıq ağartuşısı Ahmet Baytwrsınwlınıñ mwrajay-üyin wyımdastıru turalı» zañdı küşi bar memlekettik qwjat negizinde Wlt Wstazınıñ artında qalğan tarihi üydi «halıq qazınası, el igiligi» dep tanıp, wlttıq nısanğa aynaldıru. Wlttıq ruhtıñ wlı tini, wlt kösemi, wlağattı wstaz Ahmet Baytwrsınwlınıñ mwrası, «tiri közindey bolğan üyin» qaz-qalpında saqtap, memlekettiñ derbes qamqorlığına alıp, qazınadan qarjılandıru mäselesin «Qasietti Qazaqstan» ğılımi-zertteu ortalığı qadağalauındağı sakral'dı tizimge engen «Qazaqstannıñ kieli orındarı» jobası negizinde şeşip alu jağın şwğıl qarastıru kerek.

Muzey-üydiñ işki körinisi: eksponattar zalı. Foto: aşıq derekköz

4. Rasında da, ğaziz ğimarattıñ keleşegin ükimetke tapsırmay twrıp Ahmettanudıñ ğılımi bağdar-äleueti jaylı söz qozğau külkili siyaqtı. Qıstıñ sarı ayazında studenttermen birge qarın kürep, küzdigüni aulasın tazalau, basqa da şaruaşılıq jwmıstarın öziñiz jürgizgeniñizdi talay märte öz közimizben kördik. Direktor, ğılımi jetekşi, JOO-da wstazdıq etu äri qajet twsta tehpersonal bop ketu orta jastan asqanda oñayğa tüspesi anıq.

– Jerbesikke jambasımız tigenşe qoldan kelgen amal-harketten ayanıp qalmaytınımız – qasietti qağida, baba ruhı aldındağı sert.  Wlt wstazı Ahmet Baytwrsınwlı muzey-üyinde öz mamandığım oqıtuşılıqpen qatar, qoğamdıq negizde (aylıqsız) jwmıs istegenime şirek ğasırdan asıptı. Sol aralıqta tabiğattıñ tört mezgilindey türli jağdaydı basımnan ötkizdim. Wlt müddesine arımen qızmet etken tarihi twlğanıñ äruağı üşin soñğı demim bitkenşe jwmıs jasaudı Alla Tağalam näsip etse armansızbın

Aqiqatında, ahmettanuşı retinde ğalımnıñ şığarmaşılıq mwrasın nasihattau boyınşa keşendi isşaralardı wyımdastırudı, äri ğılımi zertteu eñbekter (monografiya, oqu qwraldarı t.b.) jazudı toqtatqan emespin. Atap aytsaq: «A.Baytwrsınwlı köp tomdıq şığarmalar jinağı», «Ğasır sañlağı: A.Baytwrsınwlınıñ şığarmaşılıq ğwmırbayanı» , «Wlağattı wlt wstazı» anıqtamalıq-körsetkişi, «Wlt wstazı» jäne «Wlt wstazı A.Baytwrsınwlı – qazaq halqınıñ kösemi»   derekti fil'mderi, Ahañnıñ altı tomdıq şığarmalar jinağı, «Ahmettanu mäseleleri: ğılımi jinaq», «Ahmet Baytwrsınwlı muzey-üyi» (Wlt wstazı A.Baytwrsınwlı tağılım üyiniñ qalıptasu tarihı: qwrılımı, damuı, jüyelenui, zerttelui) derekti zertteui, «Ahmet Baytwrsınwlı» fotojinağı, t.b. birqatar eñbekter jarıq körip keledi.

Mine, osı atqarılğan jwmıstar toptamasın ğılımi aynalımğa tüsirip, oqu üderisinde qoldanu üşin käsibi sarapşılar da, ğılımi qızmetkerler de kerek-aq. Al, olardı tartu qarajatqa kelip tireledi. Mäselen, sakraldı tizimge engen bwl ğimarattı «Ahmet Baytwrsınwlı muzeyi ekspoziciyasınıñ ğılımi twjırımdaması jäne taqırıptıq josparı» jobası degen ataumen jaña formatta qayta jasaqtau da kezek küttirmeytin mäsele. Oğan jıldar boyı jinaqtağan materialdar jetkilikti-aq. Biraq, qol qısqa...

1988 jılğı "Aqtañdaqtardı aqtau" nauqanı kezindegi Ahañnıñ aqtalğanı jönindegi anıqtama. Foto: muzey mwrağatınan

5. Tarihi ob'ektiler qatarına tolıq ene qoymağan Ahañnıñ közindey qadirli qaraşañırağı köpke beymälim, aqiqatqa ğana anıq mehnattı kün keşip keledi. Jağdaydı tüpkilikti oñaltu üşin qanday şaralardı qolğa alğan jön?

– Iä, Qabanbay batır köşesi men Jambıl köşesi aralığında ornalasqan  Ahmet Baytwrsınwlı atındağı sayabaqtı, muzey aulasındağı ğalım byust-eskertkişin de tarihi nısan dep tanıp, qorğauğa alu kerek. Sebebi, osı sayabaqqa ğalım esimin mäñgi este qaldıru maqsatında 1998 jılı berilse de, äli künge sayabaqqa atauı körsetilgen belgi qoyılmadı. Tarihi twlğanıñ esimi berilgenine jiırma jıl ötti, biraq Ahmet Baytwrsınwlı atı jazılğan mañdayşa (vıveska) äli künge ilingen joq. Tek, 2012 jılı qor tarapınan şağın belgi ğana qoyıldı, mwnıñ özine Ahañşa aytsaq, «ızıñdap jürip» äreñ qol jetkizdik. Bwl degeniñiz eldigimizge ülken sın, sebebi Alaş arısı Ahmettiñ ayaulı esimi külli türki jwrtına mäşhür, tipti mwhittıñ ar jağındağı Amerika qwrama ştatındağı Kolumbiya universiteti professorınıñ jetekşiligimen 1967 jılı jarıq körgen «Ortalıq Aziya Resey bileuinde» dep atalatın ağılşın tilindegi wjımdıq zertteude: «Baytwrsınwlı şın mäninde eñ mañızdı sayasi twlğa boldı», «Qazaq jazuınıñ köşbasşısı» degen bağa äri fotosı berilgen. Biz bolsaq, Ahañ muzeyin äli künge memlekettik jasay almay otırmız. Sonda Ahmet Baytwrsınwlınıñ muzeyi öziniñ ruhani şäkirti respublikalıq statustağı Mwhtar Äuezov, bügingi küni qala balansına qaraytın Säbit Mwqanov, Ğabit Müsirepov, Dinmwhammed Qonaev, Ahmet Jwbanovtardıñ muzeylerinen nesi kem?!

1993 jıldıñ 9 qırküyegindegi Almatı qalasınıñ sol twstağı äkimi Z.Nwrqadilovtıñ «Qazaqtıñ halıq ağartuşısı A.Baytwrsınwlınıñ mwrajay-üyin wyımdastıru turalı» №360 şeşimi. Foto: muzey mwrağatınan

6. 26 jıl boyı zañdastırılmağan ğimarattıñ müşkil häli büginde tolıq jöndeuge swranıp twr. Dese de, bizdiñ biluimizşe, büginde mwrajayğa ielik etetin Sergey-Serik Samıratwlı Baytwrsınov onı memleket qarauına beruge tübegeyli qarsı körinedi. Qazaq şeneunigi degen atqa layıq tuğan Zamanbek pen Imanğalidiñ şapağatın körgen qaraşañıraqqa qazirgi biliktiñ büyregi nege bwrmay otır? Äsili bilik öz qaulısın soñına deyin jetkizude därmensizdik tanıtpasa kerek-ti.

– Meniñşe, mwrajay degen eşkimniñ jeke mwragerlik mwrası bolmau kerek. Ol bükil Qazaqstannıñ mwrası. Sondıqtan ol bir ğana adamğa tiesili bolıp, bir ğana adamnıñ basqaruında bolmauı tiis. Osı jerde jalaqısız, demalıssız jwmıs istep kele jatqanıma 26 jıl boldı. Baytwrsınovtarğa eşqanday tuıs­tıq jaqındığım joq. Dese de, özime artılğan senim men jauapkerşilikti ayaq astı ete almaymın.

Bwl jer satıp alınbağan, tek senip tapsırılğan. Bwl ükimettiñ qızmettik üyi, kezinde Ahmetke berilgen. Odan soñ mwnda qızı Şolpan apa twrdı. Odan soñ bwl ğimarattıñ basınan türli jağday ötti. Bwl üydi alğaşında jeke menşikke alğan kezde «şığarmasın nasihattaymız, mwrasın damıtamız» dep alğan.  Degenmen, mwrasın damıtu twrğısında eşqanday äreket jasalmadı.

Qalay oylaysız, jalğız adam osınday ğimarattı wstap otıra ala ma? Meniñ armanım men maqsatım – mwrajay ükimetpen qorğalıp, ükimetpen qarjılandırılatın bolsa. Büginde özge mwrajaylardıñ barlığındağı jağday sonday. Kezinde Imanğali Tasmağanbetov ğimarattı ükimettik etip, 12 ştat böletin bolğan. Qazirgi qamqorşısına ükimetke öteusiz qaytarudı talap etken. Biraq bwl is tağı da ayaqsız qaldı. Kommunaldıq tölemderdi jalğız özim töleymin.

25 jıl ötse de äli künge mwrajay tirkelmedi. Sol kezdegi äkimdik tarapınan qabıldanğan şeşim orındalmay otır. Dese de, ümit üzgimiz kelmeydi. Arağa 25 jıl salıp, zañdastırılıp jatsa, mwrajay degen ataq berilse, «qoğamdıq qor» degen­nen qwtılar edik. Qor 1994 jılı qwrıldı. Al äkimdiktiñ şeşimi1993 jılı qabıl­danğan bolatın.

2017 jıldıñ 27-şi qañtarı vice-prim'er Imanğali Tasmağambetov Ahañnıñ muzey-üyine arnayılap at basın bwrıp, şwğıl qolğa alu şaraları turalı aytıp edi. Foto: aşıq derekköz

P.S.: Qalıñ Alaştıñ älipbii men älippesin türlep, ädebietiniñ teoriyasın tüzgen, JOO-nıñ irgesin köterip, memlekettilik institutın negizdep, ötkenin tügendegen... wlt wstazı Ahañnıñ 150 jıldıq mereytoyı qarsañında tarihi jädigeri muzey-üyi Ükimet qamqorlığına alınıp, bap pen kütimde boluı – asa mañızdı sauaptı is. Ahañ qatarlı perzentteri bar özge halıqtar twrğan üyinen bölek tartqan şılımına deyin äspettep, töbesine twtadı. Tipti, tanımdıq-mädeni mände turistik marşrut nısanına engizilgen. Al bizde şe? Alaştıñ ardaqtısı, mwqım wlttıñ bağına jarağan Ahañnıñ qaraşañırağı wrpağınıñ qabağına qarap, alaqan jayıp twr. Tarihı men mädenietin jauharım dep biletin eşbir örkenietti el mwnday masqaralıqqa jetkizbes edi. Qarnıñ aşadı.

P.S.1: Wlt wstazınıñ tabanı tiip, alaqanınıñ tabı qalğan jalğız şañıraqtı zamanaui innovaciyalıq muzey standarttarına negizdeu, «Qazaqstannıñ qasietti me­ken­deri» tizimine layıqtı transformaciyalau öte mañızdı. Desek te twraqtı äri senimdi qarjılandıru közi bolmağandıqtan ğimarattıñ kütimine tehpersonaldardı wstau qiınğa soğıp, ğılımi qızmetker şaruamen de şwğıldanıp, jertölesin kommunaldıq şığındarğa jamau bolsın degen nietpen jalğa berip otır. Siırqwyımşıqtanğan bwl jağday qaşanğı sozıla bermek? Erteñ qandayda bir belgisiz sebeptermen jekeşelenip ketse, wlt perzentiniñ şañırağınıñ ornın sipap qalarday kün tusa – bilik pen qoğam ar sotı men keyingi wrpaq aldında qılmıs jasaumen teñ. Baytwrsınwlı muzey-üyiniñ bar ümiti, bügini men bolaşağı qala äkimi Baqıtjan Sağıntaevqa qarap twr, jwrt odan mädeni-tarihi mekenniñ bağın aşar batıl qadam kütedi.

Türkolog ğalımdardıñ joğarı bağasın alğan Baytwrsınov grafikası. Foto: aşıq derekkköz

Til bilimi men ädebiettanu ğılımınıñ reformatorı Ahañnıñ körme zalı. Foto: aşıq derekköz

"The Qazaq Times"