Quanış Jauqanwlı.

Qazaqstandı qorşağan aumaqta, alıs aymaqtarda elimizdiñ bolaşağına oñdı-oñsız äserlerin tigizetin oqiğalar, kelisimder men qayşılıqtar, qaqtığıstar men jaña ıntımaqtastıqtar bolıp jatır. Ökinişke oray, basım köpşilik auditoriya orıs tildi aqparattıñ basımdığına ilese, halıqaralıq mäselelerde Reseydiñ soyılın soqpaytın derbes közqarasta bola almay keledi. Sırtqı küştiñ aldında eldiñ tanım birligi eñ bastı qaru bolsa kerek. Osığan oray halıqaralıq taqırıptardağı derbes oyı men közqarasın äleumetpen köptep bölisip jürgen Quanış Edilhanovpen birqatar salmaqtı degen halıqaralıq mäseleler töñireginde äñgime örbitken edik. Sanalı qauımğa osı swhbatımızdı wsınğalı otırmız.

 – Quanış Jauqanwlı, Süriya (Siriya) men Ukraina qazir de älemniñ özekti taqırıbı bolıp twr. Osı qayşılıqtı mäseleniñ ekeuine de Resey belsendi aralasıp otır. Biraq bizde orıs tildi aqparattıñ basımdılığınan Reseydiñ keybir qadamdarın jaqtauşı auditoriyalar da bar. Osı jerde bir swraq tuındaydı, bir Süriya üşin ğana emes, öñirdiñ twraqtılığı twrğısınan Reseydiñ Başar Asad biligin qoldauında ne sır jatır?

– Bwl eki memlekettegi soğısqa Reseydiñ belsendi aralasu sebebi Reseydiñ imperiyalıq sayasattan bas tartpağandığın bildiredi. Aldımen Ukrainanı alayıq – olar bar bolğanı Europamen tığız körşilik qarım-qatınasta bolğısı keldi. Ol zañdı da. Sebebi SSSR tarağannan keyin bwrınğı odaqtas elder täuelsizdikterin jariyaladı, ärkim öz betimen ömir süre bastadı. Euroodaqqa müşe boluğa wmtılğan Ukrainanıñ bwl talpınısı qay twrğıdan alıp qarağanda da dwrıs-aq, tabiği närse. Alğaşqı kezeñde bwl bağıttı Reseydiñ özi de  tañdağanday bolıp köringen – Resey basşılığı Batıs elderin aralap, özderinde biznesterin jürgizuge şaqırdı, şekaralar aşılıp, özara baylanıstar qarqın ala bastağan.

Bilik basına kelgen Putinniñ «SSSR-diñ tarap ketui – XX ğasırdağı asa iri geosayasi apat boldı» dep mälimdeui, RF gimnine SSSR gimniniñ äuenin qabıldauı birqatar liberaldıq közqarastağı adamdardı tiksindirip tastadı. Alayda, eşkim bwğan jetkilikti män bere qoyğan joq. Degenmen de küdik tuğızatın oqiğalar tizbegi köbeye bastadı. Aldımen täuelsizdikke wmtılğan şeşen halqı ayausız basıp-janşıldı. Bwl örkenietti älemniñ köz aldında bolıp jattı, biraq şeşen halqına kömek qolın sozuğa eşkimniñ de batılı bara qoymadı. Öytkeni onday jağdayda yadrolıq qaruı bar iri derjavamen qaqtığısuğa tura keletin edi. Mwnı sezip qalğan RF sayasi basşılığı endi halıqaralıq arenada erkin qimılday bastadı, kelesi kezekte Gruziyağa şabuıl jasaldı, odan Oñtüstik Osetiya men Abhaziya bölip alındı. Bwl äreketter de Batıs tarapınan asa qattı qarsılıq tudıra qoyğan joq. Mwnday salğırttıq RF sayasatkerleriniñ öz isteriniñ dwrıstığına degen senimderin küşeyte tüsti. Kelesi kezek Ukrainağa keldi. Qırım tübegi basıp alındı, Donbassqa äsker kirgizildi.  Mwndağı tüpki maqsat – Ukrainanıñ 5 oblısı negizinde «Novorossiya» quırşaq ükimetin qwru, söytip Ukrainanıñ Euroodaqqa qaray qozğalısın toqtatu boldı, osı oblıstarda twratın orıs wltı ökilderiniñ keñ qoldauına esep jasaldı. Alayda nätije kütkendegidey bolmadı, Şığıs, Oñtüstik-Şığısta twratın orıstar RF-nıñ bwl sayasatın qoldamaytın bolıp şıqtı. Azamat soğısı twtanbadı, ukraindıqtar öz elin qorğauda tabandılıq körsetti. Batıs ta qozğalısqa kelip, Ukrainağa kömek qolın soza bastadı. Özderiniñ oñbay qateleskenin sezgen Mäskeu endi el nazarın Ukrainadan basqa jaqqa, Siriyağa audaruğa tırıstı. Ondağı 2011 jıldan beri jürip jatqan azamat soğısına Asad jağında soğısqa kirdi. Mwnısın olar IGIL-ge qarsı küres dep bürkemeleuge tırıstı, biraq köp wzamay-aq onıñ sırı aşıldı.

RF-nıñ Asadtı janın sala qorğauı – tağı da olardıñ sol imperiyalıq piğıldarınan tuındaydı. Siriyada Reseydiñ äskeri bazası twr, olar sol arqılı bükil Tayau Şığıstı öz baqılaularında wstağısı keledi. Eger Qırımnan ayırılsaq Qara teñizden ayırılğanımız, Siriyadan ketsek Jerorta teñizinen ketkenimiz dep esepteydi. Olarğa ol jerler qanşalıqtı qajet – onı eskergisi kelmeydi, älemdik 2-şi derjava bolıp twrğan SSSR kezindegi künderin añsaydı.

 – Resey aqparattıq agenttikteriniñ habarına qaraytın bolsaq, Süriyada  terrorizmge qarsı küresti tabandı jürgizip, ay sayın qanşalağan terrorlıq top müşeleriniñ közin joyıp, bazaların talqandağanın habarlap jatadı. AQŞ bastağan halıqaralıq terrorizmge qarsı koaliciya da sol elde. Sonda bwl eki eldiñ Süriyadağı küşteriniñ bastı ambiciyası ne?

– Bwl jerde terrorlıq top degendi kim qalay tüsinetindigi öte mañızdı. Reseydiñ tüsiniginde Siriya prezidenti Başar Asadqa qarsı küşterdiñ barlığı da terrorlıq toptar. Naqtı şındıq olay emes. Mısalı Siriyanı Asad biliginen azat etu üşin küresip jatqan Siriya azattıq armiyasın (SAA) terrorlıq topqa jatqızuğa bola ma? Ärine bolmaydı. Siriya halqınıñ negizgi böligi osı küşterdi qoldaydı dep oylaymın. Jalpı Siriyada öz maqsattarı bar birneşe toptar bar. Öz täuelsiz memleketin añsap jürgen kürdter tobı bar, olar Asadtı da, SAA-nı da qoldamaydı, Irak jäne Türkiya kürdterimen birlesip solardıñ jerleriniñ böliginde  kürd memleketin qwrğısı keledi. Birneşe islamdıq bağıttağı toptar bar jäne eñ iri top – Islam halifatın ornatqısı kelip jürgen IGIL tobı bar. Nağız terroristik topqa osı IGIL-di jatqızuğa boladı. AQŞ bastağan koaliciya küşteri osı toppen küresip jatır. Al Resey resmi türde osı toppen küresu üşin Siriyağa äskerin kirgizgenmen de, şın mänisinde ol Siriya oppoziciyasınıñ küşterin bombalaumen keledi. Bwl jöninde FB-dağı postımda jazdım. Ol barlıq bombalaularınıñ 5%-ın ğana IGIL-ge qarsı, qalğanı SAA küşterine qarsı jwmsağan. AQŞ bastağan koaliciya küşteri Irakta IGIL-di jeñip, eñ soñğı iri bazası ornalasqan Mosul qalasın azat etti, al Siriyadağı iri qalası Rakkanı bosattı. Dair-as-Zor qalasında Asad armiyası iri jeñiliske wşıradı. Osıdan keyin RF AQŞ-pen kezdeskisi kelip qanşama swransa da, AQŞ olardıñ Medvedev bastağan delegaciyasın qabıldamay qoydı.

Resey – feyk habarlar taratudan älem moyındağan lider dep aytuğa boladı. Eger olardıñ joydıq dep jariyalağan bazaların, sodırlarınıñ sanın qossaq, olar Siriya halqınıñ sanınan anağwrlım asıp ketetini anıq, sondıqtan olar taratıp jatqan habarlarğa sene beruge bolmaydı. Sonımen qatar olar öz şığındarın jasırudı  resmi zañdastırğan. Olardıñ Siriyadağı soğısta ölgen äskerileri men isten şıqqan tehnikaları turalı şeteldik aqparlardan ğana biluge boladı, biraq onı wdayı qadağalap otıru qajet. Bizde onday mümkindik joq.

 – Quanış ağa, soñğı jıldarı Resey, Türkiya, Iran arasındağı ıntımaqtastıq bel alıp keledi. Solay bola twrsa da Orta-Şığıstağı Iranmen bastı qarsılas Saud Arabiyasınıñ koroli Mäskeuge alğaş ret kelip, qaru-jaraq saudasına qol qoydı. Osığan qarap, Reseydiñ Orta-Şığıstağı ıqpalı artıp AQŞ-tıñ salmağı azayıp bara jatır deuge bola ma?

– Reseydiñ Orta-Şığıstağı ıqpalı artıp AQŞ-tıñ salmağı azayıp bara jatır deuge bolmaydı. Öytkeni Resey qazir Batıs tarapınan tolıqtay oqşaulanuğa wşırağan. Sondıqtan onıñ tek sanaulı eldermen ğana baylanıs jasauına mümkindigi bar. Sonday elderdiñ biri Iran. Kongress zañ türinde qabıldağan soñğı sankciyalar Iran men Reseyge qarsı bağıttalğan. Bwdan basqa, Asad jağında AQŞ bastağan koaliciya küşterine qarsı Reseymen birge soğısıp jatqan eldiñ biri osı Iran. Sondıqtan, ärine, eki eldiñ özara äñgimelesulerine sebep jetkilikti.

Al Türkiyağa kelsek, Erdoğannıñ, kezinde Atatürik izin salğan batıstıq ülgidegi demokratiyağa wmtılu ürdisinen auıtqıp, avtoritarlıq jüyege auısqanday, prezidenttik bilikti kürt küşeytuge bağıt wstağanı bayqaladı. Bwl sayasatımen ol Batıs elderinde jaqtastarın joğalta bastağanı aqiqat degen oydamın. Euroodaqqa qır körsetkendey, birese Reseymen, birese Ukrainamen  jaqındasuı, şındığında ärtürli oylarğa jeteleydi. Degenmen de ol NATO müşesi bolğandıqtan, Reseymen jaqın odaqtas därejesine deyin jaqındasa qoymas nemese jaqındastıra qoymas dep boljam jasauğa boladı. Bärine uaqıt töreşi.

Al Saud Arabiyasımen osı jazda Tramp birneşe milliard dollarlıq asa iri äskeri kelisimge qol qoyğanı belgili, kezinde bwl turalı BAQ jazdı. Endi Reseymen qaru-jaraq saudasına qol qoyıptı degen aqparatqa qanşalıqtı senuge bolatındığın ayta almaymın. Şaması, äñgime bwrın alınğan äskeri tehnikalarğa qajetti komplektiler nemese oq-däriler turalı boluı mümkin jäne mwnıñ kölemi onşa köp bolmauı tiis dep boljauğa boladı. Al, tüymedey närseni tüyedey etip jazu jöninen RF BAQ-tarı älem moyındağan şeberler ekendigin joğarıda aytıp öttik. Orta Şığıstağı AQŞ-tıñ salmağı jöninde aytar bolsaq, oğan Qaşağan jıraudıñ mına sözimen jauap beruge boladı: «Pildiñ tiri bäsi de mıñ dildä, ölse, teri bäsi de mıñ dildä», yağni, iriniñ atı iri, onımen Resey şendese almaydı deuge boladı.

  – Qıtay basşısı «Bir beldeu, bir jol» bağdarlamasın alğa tarttı. Bwl älemdegi energiya qorı bay elderdi qamtitın bağdarlama. Onıñ şarpitın aumağı älem halıq sanınıñ da teñ jartısınan astam. Bwl Qıtay ıqpalın Oñtüstik-Şığıs, Oñtüstik, Ortalıq-Aziyağa tipti Orta Şığısqa deyin keñeytkeli twr. Bağdarlamanıñ bastı maqsatınıñ biri AQŞ ıqpalın Aziyadan ığıstırıp şığaru ekeni körinip twrğanday. Bwl bizge oray men birge qater de bastap kele jatqan joq pa? Jaqsılığı qaysı, qateri qaysı?

– «Bir beldeu, bir jol» bağdarlamasınıñ bastı maqsatı - AQŞ ıqpalın Aziyadan ığıstırıp şığaru degen oydı şındığında birinşi ret estip otırmın. Aytqanday, kez kelgen bağdarlamadan bireudi bir jerden ığıstıru sayasatın köruşilik Reseyge tän närse. Meniñşe, Qıtay öz damuınıñ kelesi kezeñine qadam bastı: aldımen ol 1,5 mlrd-tıq halqın tamaqpen, kiimmen qamtamasız etu mäselesin şeşti. Eşkimniñ kömeginsiz, özderiniñ eñbekqorlığı arqasında osınday iri tabısqa qol jetkizdi. Endigi kezekte sırtqı narıqqa şığa bastadı. Meniñşe, bireudi bir jerden ığıstıru maqsatında emes, öz damuınıñ işki logikasına säykes osınday bağdarlama tüzdi. Onısın jäne älem halıqtarınıñ bärine tüsinikti «tilde» jasap otırğanın eriksiz moyındaysız – bwrınğı Wlı Jibek Jolınıñ ülgisinde jasap otırğanı anıq. Bwl da tartımdı menedjmenttiñ bir türi. Osı joldıñ biz arqılı ötetini aqiqat. Biz oğan qarsı twra almaymız degen oydamın.

Jer qatınasında servitut degen tüsinik bar. Mısalı seniñ üyiñ men garajıñnıñ ortasınan bireu jeke menşikke jer satıp aldı delik. Endi garajıña qalay ötesiñ? Jer satıp alğan adammen kelisimge kelesiñ, ol kelisuge mindetti, äytpese oğan sol jer telimi satılmağan bolar edi. Osı jalğız ayaq jol – servitut, oğan aqı töleu-tölemeu özara kelisimge baylanıstı. Sol siyaqtı, Qıtayğa eñ bolmağanda Europağa ötu üşin servitutke jer telimin beruge tura keledi. Halıqaralıq norma solay boluı tiis. Batıs Europa – Batıs Qıtay avtomobil' jolın solay salıp qoyğan joqpız ba? Joldar kelse (qwbırlar, äue joldarı, temir joldar, t.s.s.) olarğa qızmet körsetuşi servister de kelui mümkin ğoy? Osı jerde mwnıñ jaqsılığı da, qateri de qatar kelui mümkin. Jaqsılığı – jergilikti halıqqa jwmıs közi aşıladı, qateri - işki Qıtaydan öz jwmısşıları köptep kelip bizde ornığıp qalsa, bwl tübinde elimizge qater töndiretindey küşke aynaluı äbden mümkin ekendigin boljau qiın emes. Olardıñ sırt közge onşa bilinbegenmen de, elimizde jasırın migraciyanıñ saldarınan köbeyip kele jatqanı qazir qwpiya emes.

– Quanış ağa, arısın aytpağanda, Ortalıq Aziyanıñ özindegi türik tekti ağayın elderdiñ bası berekege birigip, odaqtasıp, strategiyalıq ortaq damuğa qadam qoysa, osal küş bolmas edi. Jatqa da, jaqınğa da tizgin bermes edik. Alayda, qazir özbek-qırğız arasındağı şekara dauı basılıp edi, qazaq-qırğız arasında kirbeñdik payda boldı. Sizşe osı bauırlas elderdiñ tatu odağına ne kedergi? Sırttıñ salğan iritkisi me, älde osı elder arasında ıntımaq ornatu sonday qiın ba?

– Ärine, oğan söz bar ma?! Degenmen de Ortalıq Aziyadağı osı bauırlas elderdiñ birtwtas bolıp birigui äzirge tolıq jüzege aspay otır. Nege? Oğan birden jauap beru qiın. Sebepteri tım köp boluı mümkin. Mısalı mentalitetimizdegi ayırmaşılıqtar, ortaq tarihımızdağı keybir araqatınasımızğa sızat tüsirgen kezeñder, t.s.s. öz izderin qaldırğan boluı mümkin.

Arğı tarihtı qoparmay-aq, bir odaqta bolğan säbet zamanında da aralas-qwralasımız keremet boldı dep aytu qiın. Mısalı Türikmenstandı alayıq. SSSR tarağannan keyin ondağı qazaqtar jappay Qazaqstanğa köşe bastadı, negizinen olar Oñtüstik Qazaqstan oblısı men bizdiñ oblısqa köşti. Köşken qazaqtarğa olar üylerin satqızbadı, mal-mülikterin alıp ketuge şekteu qoydı. Salıstıru üşin: bizde Reseyge köşkender birneşe üylerin barınşa qımbat bağağa satıp ketti, dünie-mülikterin konteynerlerge kereginşe tiedi, eşkim qoy degen joq. Jaraydı, wsaq-tüyek delik. Sol jerden kelgen ağayındardıñ aytuı boyınşa olarda qazaq mektebi bolmağan, mektep ne türikmen, ne orıs tilinde bolğan. Qazirde de olar beytarap sayasat wstaydı, barlıq eldermen vizalıq rejim. Sol jaqta tuıp-ösken bwrınğı otandastarına sonda jerlengen äke-şeşeleriniñ bastarına barıp ketuge ğana rwqsat etiledi. Oğan da şükir. Bwl bizdiñşe bauırlastıq qarım-qatınas emes, körşiler arasında erikten tıs bolmay qoymaytın salqın qarım-qatınas qana.

Qırğız-qazaq qarım-qatınasın alayıq: men qazaq ükimetiniñ qazirgi alıp jatqan şaraları öte dwrıs degen oydamın jäne qoldaymın. Osını bayağıda-aq jasau kerek edi, yağni, şekaradağı kontrabandalıq tauar aynalımına bayağıda-aq tosqauıl qoyu kerek edi. Atambaevtıñ qarsı söyleuin kütip jürmeu kerek edi. Bwl şara merziminde alınbağandıqtan, Atambaev sözine jauap retinde siyaqtı bolıp şıqtı, bwl öz kezeginde qırğız ağayındardıñ renişin tuğızıp otır. Degenmen de, erte me, keş pe – bäribir bwl şara alınuı kerek, qırğızdıq kontrabandanıñ Qazaqstan esebinen bayuına tosqauıl bäribir qoyıluı kerek, sondıqtan bastalğan isti ağayınşılıqqa, qazaqşılıqqa salıp toqtatuğa, jartı jolda qaldıruğa bolmaydı. Mwnı qırğız ağayındar dwrıs tüsinui kerek. Bwl kirbeñdik sırttıñ salğan iritkisi me älde işki oqiğalardıñ damu logikası osığan alıp keldi me – qazir tap basıp aytu qiın. Qay närseniñ de belgili bir uaqıt öte kele sırı aşıla bastaydı. Qırğızben aradağı jağdaydıñ da sebep-saldarların tübinde anıq biletin bolamız dep oylaymın.

 – Aldınğı swraqtıñ jalğası deuge de boladı: qazir qazaq eli men özbek eli ıntımaqtastıqpen damuğa bet bwrğanı bayqalıp otır. Bwğan bolaşaqta bauırlas, qırğız, türkimen, äzirbayjan, tipti täjikter de qosıla qoya ma? Al, Türkiyanıñ bwl jerdegi mañızı qanday?

– Özbekstanğa jaña basşı kelgeli özara qarım-qatınas jaña deñgeyge köterildi. Bwl, ärine, quanıştı jağday. Endi tek osı qarım-qatınas wzaq merzimdik sipat alsa eken dep tileyik. Ärine, bwl ıntımaqtastıq äzirge tek alğaşqı baspaldaqta ğana twr dep oylaymın, oğan qırğız, türikmen, äzirbayjan nemese täjikter qosıla qoyatınday deñgeyge jete qoyğan joqpız ğoy. Euroodaqtay joğarı deñgeydegi ıntımaqtastıqqa jetu üşin bwl elderge äli biraz uaqıt kerek siyaqtı. Öytkeni damu deñgeylerimiz tım ärtürli. Birigu üşin ekonomikalıq qana emes, sayasi qwrılımdarımız da jetilui kerek qoy.

Mısal keltire keteyin: Islam Karimov kezindegi Özbekstanmen baylanısımız bir basqa bolsa,  qazirgi Özbekstanmen baylanısımız ekinşi basqa, birtalay ayırmaşılığı bar. Nege? Basşısı özgergeni bolmasa, Özbekstannıñ özi özgergen joq qoy? Bwdan şığatın qorıtındı – bizde köp närse birinşi basşığa baylanıstı. El men el nağız ıntımaqtastıqta ömir süre berui üşin basqa memlekettik instituttar bir-birimen jımdasıp, bite qaynasıp jatuı kerek, memleket aralıq qatınas birinşi basşınıñ köñil-küyine täueldi boluğa tiis emes. Ol üşin demokratiyalıq baylanıstar damuı qajet. Atambaev bir söz ayttı eken dep sol boyda şekara jabılıp qalmauı kerek, kündelikti atqarıluğa tiisti jwmıstar öz merziminde, bekitilgen, özara kelisilgen grafikke say istelip jatuı tiis. Sonda ğana bwl elder arasındağı ıntımaqtastıq, özara sıylastıq ğwmırlı boladı.

Bwl aytılğandar Türkiyağa da qatıstı. Türikter sanı köp, ekonomikası damığan memleket, arğı tegimiz bir, biraq bwlardıñ eşqaysısı da özara qarım-qatınasta türikterge eşqanday artıqşılıq beruge tiis emes. Özara teñ därejedegi sıylastıq qana bizdi qanağattandıruı tiis.

– Äñgimeñizge rahmet!

Swhbattasqan: Estay Bojan

“The Qazaq Times”