Jasırarı joq, bügingi tañda Qıtayğa şekaralas elderdiñ ekonomika, tehnologiya, sauda jäne sayasi täuelsizdigi wqsamağan deñgeydegi qauipke tap boldı. Qıtay biligi öziniñ sırtqı agressiyalıq piğılın aşıq bildire bastadı. Äsirese, QKP biligine Şi Jinpiñ kelgennen beri Beyjiñ öziniñ işki jäne sırtqı sayasatındağı öktem poziciyasın jasırmaytın bolğan. Orta Aziya elderinde Qıtay ekspanciyasına degen alañdauşılıq bwğan deyin de bar edi, Qıtaydı qorşağan elder men aymaqtardıñ jağdayın salıstıra qarağanda bwl qauiptiñ bwrınğıdan göri küşeye tüskenin bayqau qiın emes. Degenmen, aytıp ötkenimizdey Qıtay qaupi oğan şekaralas elder men aymaqtarda är türli deñgeyde. Däl qazirgi kezde tikeley Qıtay qaupinde twrğan el – Tayvan' (arı qaray qazaqşalap Tayuan).

Bizden alıs Tayuan taqırıbı bizge ne üşin mañızdı? Qıtay qaupine qarsı Tayuan ne istep jatır? Tayuannıñ öñirlik mañızı qanday? Tömende osı swraqtarğa jiti jauap beruge tırısamız.

Konkongtan keyin Tayuan

AQŞ, Tayuan, Japoniya jäne Australiya sarapşıları, strateg-sayasatkerleri derlik Qıtaydıñ däl qazirgi agressiyalıq äreketteriniñ nısanasında Tayuan twrğanın aytadı (Bwl qatardağı pikirlerdi saytımızda osığan deyin de keltirgen edik). Anığında qazir Tayuannan köri Gonkong jağdayı eñ qiın küyde twr. Bwğan deyin Beyjiñ Gonkongtağı kommunistik rejimdi qabıldağısı kelmeytin demokrat küşterdi joyıp, Gonkong biligin tolıqtay özine layıqtaudı negizgi kün tärtipke qoyıp kelgen. Beyjiñniñ bwl maqsatı tolıqtay bolmasa da tügelge juıq orındaldı deuge boladı. «Wlttıq qauipsizdik turalı jaña zañnıñ» qabıldanuı jäne onı atqarudağı batıl qadamdar Gonkongtağı demokratiyalıq küşterdiñ, narazı toptardı basıp-janşıdı.

Saytımızda jariyalanğan Gonkongqa qatıstı bwğan deyingi saraptama materialdarda Gonkong mäselesinde batıstıq demokratiyalı elderdiñ älsizdik tanıtqanın talay märte aytqan bolatınbız. Ärine, Qıtay özine täueldi Gonkongta Batıstıñ degenin boldıra qoymaytını belgili. Onıñ üstine Batıs elderi, äsirese «Bes köz» elderi üşin Gonkongqa täuekel etuiniñ qwnı qımbatqa tüser edi. Sondıqtan da, Qıtaydıñ kün sayın artıp kele jatqan ıqpalın toqtatudı közdegen Ündi-Tınıq mwhitı aymağındağı elder men AQŞ jäne NATO qwramındağı birqatar elder Tayuan egemendigi men qauipsizdigine alañdauşılıq bildirip otır.

Tayuannıñ öñirlik mañızı

Tayuannıñ qauipsizdigi onıñ özin ğana emes, öñirdegi köptegen elderdi alañdatadı. Tayuan öñirdegi eldermen tığız jäne belsendi ekonomikalıq baylanıs ornatqan. Özindik öndirisi men ğılım-tehnikası, qarulı küşteri, mığım ekonomikası men berik demokratiyalıq jüyesi bar. Taybeydiñ (Taypey) koronavirusqa qarsı nätijeli küresi onıñ halıqaralıq bedelin küşeytti. Bwğan qosa saylau kezinde Qıtaydıñ sırttay aralasuına qarsı sätti tosqauıl qoyıp, öziniñ berik demokratilıq jüyesin älemge äygili etti. Onsız da öñirdegi elder Tayuannıñ Ündi-Tınıq mwhitı ekonomikalıq tınısına ülken üles qosıp otırğanın moyındaydı. Äsirese, Australiya Tayuandı aymaqtağı geo-strategiyalıq, ekonomikalıq, sayasi mañızı asa joğarı el retinde tanığan.

Tayuannıñ Gergrafiyalıq twrğıdan daulı Oñtüstik qıtay teñizine jaqın boluı; tarihi twrğıdan bir kezderi Japoniyanıñ ieligindegi, keyinnen Kommunistik rejimnen jeñilip Qıtaydan şegingen Çan Kayşı ükimetiniñ qaramağında boluı; ekonomikalıq twrğıda Qıtaydıñ belendi ekonomikalıq zonasına jaqın, öziniñ de ekonomikası, jalpı işki önim qwnı joğarı boluı; sayasi twrğıda tegeurindi kommunistik rejim janındağı demokratiyalıq araldı el boluı, tağısın tağılar Tayuannıñ öñirlik mañızın arttırdı.

Tayuan qauipsizdigi şalğay qwrılıqtıq memleket bizdi de alañdatpay qoymaydı. Sebebi, Beyjiñ Tayuandı tolıqtay öz rejimine bağındırğan jağdayda Qıtaydıñ Şığıs jäne Oñtüstik Qıtay teñizindegi tipti, twtas Ündi-Tınıq mwhitı aymağındağı ıqpal-quatı meylinşe artıp, ondağı müddelirin birtindep jüzege asıruı mülde oñay bolmaq. Agressiyalıq pıyğılğa ie kommunistik rejimniñ mwnday mümkindikke ie boluı onıñ endigi jerde qwrlıqtıq şekaralarındağı ambiciyasın jüzege asıruına jol aşadı. Osılayşa kezek ekonomikalıq, sayasi jäne äskeri jaqtan älsiz Ortalıq Aziya elderine keledi. Anığında, eñ aldımen Qıtaydıñ qazirgi biligine işki qoldauğa ie bolu üşin Tayuandı özine qaratu, soğan qosa aşıq teñizge şığatın mümkindigin aldımen qanağattandıru kerek bolıp otır. Bwl Orta Aziyağa degen Qıtaydıñ ekspanciyasın uaqıtşa bolsa keşiktirip keledi.

AQŞ pen Japoniyanıñ Tayuan turalı wstanımı aşıq bola tüsti

Şi Jinpiñ biliginiñ agressiyalıq wstanımı aşıqqa şıqanğa deyin, Uşington Tayuan taqırıbınan barınşa aynalıp ötuge tırısıp kelgen. Biraq, soñğı kezderi AQŞ sayasatkerleri Ündi-Tınıq mwhitı qauipsizdiginde Tayuan taqırıbın aşıq talqığa sala bastadı. Tramp ükimetiniñ twsında AQŞ pen Tayuan qarım-qatınası soñğı 30 jıldağı eñ joğarı deñgeyge köterildi deuge boladı. Qıtaydıñ Tayuanğa töndirgen qaupi seyilmeyinşe, AQŞ pen Tayuan qatınası barğan sayın jaqsaruı mümkin dep boljauğa boladı.

Tınıq mwhitındağı odaqtas, seriktes elder retinde AQŞ pen Japoniya kez-kelgen öñirlik mäselege ortaq qadam jasaytının bwğan deyin de añğartqan. Ötken aptanıñ soñında AQŞ Qorğanıs departamenti ökilderi men Japoniya Qorğanıs ministrliginiñ ökilderi arasında Ündi-Tınıq mwhitı aymağınıñ qauipsizdigi men twraqtılığın taqırıp etken talqı kezdesui ötken bolatın. Osı talqı barısında da eki eldiñ ökilderi AQŞ pen Japoniya odaqtas elder retinde Tayuan bwğazındağı jağdaydı qalay şeşu kerektigin talqılaytın kez kelgenin aşıq ayttı.

Japoniya qorğanıs ministriniñ orınbasarı YAsuhide Nakayama juırda Reuters-ke bergen eksklyuzivti swhbatında Tayuan qauipsizdigine qatıstı alañdauşılığın jasırmadı. Ol tipti «Tayuan qauipsizdigi – Aziya qauipsizdiginiñ qızıl sızığı» degen bağasın bergen. Bılayşa aytqanda Qıtay tarapınan Tayuanğa jasalğan qandayda bir şabuıl nemese sol sipattağı äreket Aziyanıñ qazirgi bet-beynesin tübegeyli özgertip jiberui mümkin ekenin alğa tartadı. Nakayama bwğan qosa Bayden ükimeti tez arada Tayuanğa öziniñ qoldauın aşıq bildiredi dep ümittenetinin jetkizgen.

Tokio universitetiniñ professorı, halıqaralıq sayasat jönindegi ağa zertteuşisi YAsuhiro Matsuda da VOA agenttigine bergen swhbatında joğarıdağı YAsuhiro Nakayamanıñ mälimdemesiniñ mañızın bılay dep tüsindiripti: «Bwl qazirgi Japoniyadağı işki atmosferanı da beyneleydi. Endi bir jağınan onıñ sözinde Qıtaydıñ barğan sayın agressivti minez-qwlqına degen senimsizdigi, alañdauşılığı jatır». Matsuda bwğan qosa qazirgi jağdayda Bayden biligine şiraqı qimıldau kerek ekenin, sebebi, AQŞ-tıñ işki dauları Qıtaydıñ kiruine mümkindik beretinin eskertken.

Anığında da solay. Bayden biliginiñ işki bölinulerdi retteumen qatar twrğan tağı bir mañızdı mindeti – Ündi-Tınıq mwhit aymağınıñ qauipsizdigi men demokratiyasın damıtu. Bwl pikirdi Japoniya men Australiya sarapşılarınıñ pikirine silteme jasay otırıp VOA agenttigi öziniñ arnayı saraptamasında da keltirgen. Qwrama Ştattıñ köşbasşılığı jäne onıñ demokratiyalıq älemniñ lideri retinde saqtap qalu üşin oğan Qıtaydıñ Aziya-Tınıq mwhitı, qala berdi Ündi-Tınıq mwhitı aymağındağı artıp bara jatqan agressiya mümkindigine tosqauıl qoyuı tiis.

Onday strategiyalıq qadamdı Bayden komandası da oylamay otırğan joq. Bayden jaqında jasağan mälimdemesinde Tayuan taqırıbın da söz etti. Ol Ündi-Tınıq mwhit elderiniñ kommunistik Qıtay biliginiñ ekspanciyası qaterinde qalğanın aşıq ayttı. Onıñ aytuınşa, Qıtay atalğan aumaqtağı elderdiñ sauda-ekonomikalıq qatınastarına, tehnologiya jäne jelilik qauipsizdigine, erkin jäne aşıq älemine qauip töndirip otır.

Qıtay qaupine qarsı Tayuan qanday şaralarğa baruda?

Tayuan öziniñ qorğanıs quatın arttıru maqsatındağı şaraları turalı bwğan deyin talay märte jazğan edik. Alayda, Qıtay qaterine qarsı tek qarulı küres mülde jetkiliksiz. Tipti, Tayuan qazirgi deñgeydegi Halıq-azattıq armiyasına qarsı tötep berui eki talay. Sondıqtan, Taybey biligi öziniñ halıqaralıq arenadağı ornın joğarılatuğa, Ündi-Tınıq mwhitı aymağınıñ qauipsizdik jüyesine kiruge küş salıp keledi.

Joğarıda aytıp ötkenimizdey, Japoniyanıñ, AQŞ-tıñ, Australiyanıñ, tipti twtas Ündi-Tınıq mwhitı elderiniñ Tayuan üşin alañdap otıruınıñ özi Tayuannıñ derbestik pen erkindikke, qauipsizdikke degen wmtılısınıñ nätijesi. Qwday betin arı qılsın, zäude qalam kün tuıp Resey men Qıtay Qazaq elin sırtınan saudağa salıp jatsa Qazaqstan üşin sırtqı älem osınşalıq alañday ma, joq? Äñgimeniñ auanı osında jatır.

Tayuan wmtılıp otırğan Ündi-Tınıq mwhitınıñ qauipsizdik jüyesi degenimiz ne? Bwl bir sözben aytqanda osı aymaqtağı şağın jäne iri elder arasındağı sauda-ekonomikanı, qauipsizdikti jäne özge de müddelerdi ortaqtastırğan kelisimderi. Şın mäninde bwl jüyeniñ artında Qwrama Ştattar twr. Qwrama Ştat osı öñirdegi seriktersterin öziniñ demokratiyalıq prencipterin qorğaudıñ jäne Qıtayğa qarsı kürestiñ jüyesi etip qwruğa tırısıp keledi. Al, Tayuanğa töngen qauip tek qana aymaqtağı ekonomikağa ğana emes, qalıptasıp kele jatqan osınday jüyeni ıdıratıp jiberui mümkin.

Tayuan üşin qauip asında jaña mümkindikter aşıldı  

Qıtay qısımı bir jağınan Tayuandı Beyjiñ biligin qabıldap, QHR qwramına tolıqtay qosıluğa jaqındatqanday köringenimen, endi bir jağınan bwl Tayuandı tipti de sırtqa qaray tepti. Aytalıq, Tayuannıñ qanday da bir dialogtar, kelisimder, sauda qatınastarın jeleu etip Ündi-Tınıq mwhitı aymağına kiriguge itermeledi. Eki kün bwrın Tayuan SİM basşısı U Jauşie mälimdemesinde Taybeydiñ Ündi-Tınıq mwhitı qauipsizdik şeñberine qosuğa bolatın köptegen arnalardı wsınıp otırğanın rastadı.

Japon sarapşılar, Tayvan'ğa aymaqtıq qauipsizdikti talqılauğa qatısatın alañ dayındau kerek ekenin köbirek aytıp keledi. Tınıq mwhitı aymağındağı bastı qauipsizdik jönindegi wstanımı onıñ aşıqtığı men bostandığın saqtau. Qıtay mwnı erterekte bilip, Tayuan qatısuı mümkin köptegen arnalardı öz ıqpalımen jauıp tastap otırdı. Nätijesinde aymaqtağı türli talqı alañdarında Tayuannıñ dauısı estilmey qalıp otırldı.

Qazir AQŞ, Japoniya, Australiya jäne Ündistan arasında «Törtjaqtı dialog» jobası jürip jatır. Bwl joba äli de bastapqı deñgeydi. Japon sayasattanuşıları osı jobağa Tayuandı da tartu mümkindigin qarastırudı wsınadı. Bwğan qosa aymaqta köptegen erkin sauda kelisimderi bar. Aytalıq,  «Trans-Tınıq mwhitı jan-jaqtı progress turalı kelisimnen» (CPTPP), alayda Japoniya ıqpal etetin bwl wyımnan Tayvan' şığarılıp tastaldı. RCEP sındı Qıtay bas bolğan sauda kelisimderinen de şet qaldı. Al, bwl ekeuine de AQŞ pen Ündistan qatıspağan. Sarapşılardıñ boljauınşa, «Törtjaqtı dialog» bolaşaqta «Trans-Tınıq mwhittıq seriktestik turalı kelisimge» (TPP, CPTPP) aynaluı mümkin. Al, ol Tayuandı özine qamtuğa mümkindik beredi.

Avstraliya wlttıq universitetiniñ wlttıq qauipsizdik kolledjiniñ dekanı Rori Medkalf ta osınday pikirmen kelisedi. Onıñ aytuınşa, qazirgi kezdegi tehnologiyalar, intervenciyalar, jabdıqtau tizbegi jäne infraqwrılımğa qatıstı mäseleler ekonomikalıq jäne qauipsizdik, halıqaralıq jäne işki mäseleler arasındağı şekaranı ajırağısız etip jibergen. «Qıtaydıñ wstanımı boyınşa elder Tayuanmen ekonomikalıq qatınas ornatuına boladı, biraq qauipsizdik boyınşa ıntımaqtastıq jasauına bolmaydı. Sondıqtan ekonomikalıq jäne qauipsizdik mäselelerin ajıratudıñ qiındıqtarı Tayuanğa ülken mümkindik alıp keledi», – deydi «Kioto Nyuske» bergen swhbatında Rori Medkalf.  

AQŞ ne isteui mümkin?

AQŞ-tıñ osı aptada jariya etken «Ündi-Tınıq mwhitı strategiyalıq şeñberi» attı qwjatında Tayuan qauipsizdigin strategiyalıq twrğıdan qarastırıp jatqanı anıq bayqaldı.  Bwğan deyin qwpiya sanalıp kelgen qwjatta Aq üy men Pentagonnıñ «Birinşi aral tizbegi» (Tayuan men Japoniya arasındağı wsaq araldar tirzbegi) işindegi elderdiñ, sonıñ işinde Tayuannıñ qauipsizdigin qorğau jäne Tayuanğa qıtaylıq mäjbürlikke qarsı twru üşin asimmetriyalıq mümkindikterdi damıtuğa kömektesu turalı talqılağanı anıq körinedi. Qwjatta AQŞ-tıñ bastı maqsatın bılay dep körsetken: «Qıtaydı AQŞ-qa jäne onıñ odaqtastarına qarsı küş qoldanu nietinen tübegeyli bas tartqızu; Qıtaydı türli qaqtığıstarda jeñu üşin mümkindikterin arttıru».  Qwjatta osı maqsatqa jetu üşin AQŞ «Birinşi aral tizbegi şeñberinde» Qıtaydıñ teñiz ben äue keñistigin baqılauın jeñe alatın, Tayuandı qamtığan «Birinşa aral tizbegi elderin qorğay alatın qorğanıs strategiyasın jobalau jäne onı jüzege asıruı kerek dep körsetken.

Beyjiñ bwl qwjattıñ jariyalanuına birden reakciya bildirdi, eñ dwrısı «şır» ete qaldı deuge boladı. Qıtay SİM tarabınıñ mälimdemesinde bwl qwjattı «Qırği-qabaq soğısınıñ» minez-qwlqı men äskeri qaqtığıs nietine tolı» dep bağaladı. Äri, Tayuan boyınşa AQŞ pen Qıtay arasında kelisken mindetterin bwzadı dep sınğa aldı. Qalay degen künde de Tayuan mäselesi aldağı uaqıtta Aziya, Ündi-Tınıq mwhitı aymağınıñ beybitşiligi men twraqtılığına äser etetin eñ ülken mäselege aynaluı mümkin.

“The Qazaq Times”