Foto: politpuzzle.ru

Biıl Süriyadağı azamattıq soğıstıñ jalğasıp kele jatqanına jetinşi jıl toluğa jaqındadı. Osı uaqıt aralığında 465 mıñ süriyalıq qaza tauıp, 1 millionğa juıq azamat jaralandı, soğısqa deyingi halıq sanınıñ jartısına juığı (12 million) tuğan jerlerin tastap ketuge mäjbür boldı. Beybit halıqqa ornı tolmas qayğı alıp kelgen, äli de qaşan ayaqtaları belgisiz qarulı qaqtığıstıñ qaydan bastalğanın, soğısıp jatqan taraptar men sarapşılardıñ boljamdarın qamtığan saraptamamızdı nazarlarıñızğa wsınamız.

Soğıs qalay bastaldı?

2011 jılı "Arab köktemi" kezinde Tunistiñ Prezidenti Zen äl-abidin Ben Äli men Egipettiñ memleket basşısı  Hosni Mübarak jalpıhalıqtıq köterilisterdiñ nätijesinde bilikten ketti. Sol jıldıñ naurız ayında Süriyada "Arab köktemin" qoldap, graffiti salğan 15 jasöspirim qatañ jazalanıp, olardıñ biri qwqıq qorğau organı qızmetkerleriniñ qolınan qaza taptı. Bwl oqiğa halıqtıñ beybit şeruge şığıp, bilikke qarsı narazılıq bildiruine wlastı. Süriyanıñ Prezidenti Başar äl Asad şeruge şıqqandardı jappay jazalap, abaqtığa japtı, jüzdegen adam qwrban boldı. Tunis pen Egipettegi halıqtıñ jeñisi süriyalıqtardı jigerlendirip, memlekettik bilikke qarsı jalpıhalıqtıq köteriliske şığularına türtki boldı. 2011 jıldıñ şilde ayında Oppoziciya tarapınan "Erkin Süriya äskeri" tobı qwrılıp, azamattıq soğıs bastaldı.

Bilikke narazılıqtıñ sebebi nede?

Köp sarapşılar Süriyadağı köterilistiñ sebebin el işinde köpten beri qordalanğan mäselelerdiñ şeşilmeui, äleumettik-ekonomikalıq jağdaydıñ tömendigi, bilikke degen narazılıqtıñ artuımen baylanıstıradı. Başar äl Asad pen onıñ janındağı biliktegi azamattar Süriya halqınıñ basım köpşiligin qwraytın sünitterdiñ emes, azşılıq alavitterdiñ ökili boluı azamattıq soğısqa dinaralıq bölinuşilik sipat berdi. Ükimetke qarsı oppoziciya toptarı sünnit mwsılmandarınan twrsa, Başar äl Asadtıñ janına Süriyadağı sanı az dini ağımdar birikti.

Süriyada 2007-2010 jıldar aralığında bolğan quañşılıq, auıldı öñirlerdi mekendeytin 1,5 million twrğınnıñ qalalarğa qonıs audaruına sebep boldı. Bwl öz kezeginde äleumettik twraqsızdıqtı küşeytip,  kedeylik deñgeyin arttırdı.

Şet memleketterdiñ aralasuı

AQŞ Ükimeti Başar äl Asadtıñ bilikten ketuin qalağanımen, Süriyadağı qaqtığısqa birden aralasa qoymadı. 2013 jılı "Süriya Prezidenti soğısta himiyalıq qaru qoldandı" degen mälimdemeden keyin, Barak Obama äskeri intervenciya jasau turalı şeşim qabıldadı. Soğıs alañında Oppoziciya men memlekettik küşterden bölek, osı uaqıt aralığında ärtürli islamdıq toptar qwrılğanın eskertip ötken jön. Solardıñ biri  - älem elderinde terroristik wyım dep tanılğan "Islam memleketi" lañkestik wyımı. 2014 jılı AQŞ terrorizmge qarsı küres wranımen, Süriyağa äskerin kirgizdi.

2015 jıldıñ qırküyek ayında Süriyadağı soğıs alañına Resey qosıldı. Ol Başar äl Asadtıñ äskeri küşterine qoldau körsetip, "Islam memleketi" lañkestik wyımın bombılau mindetin moynına aldı. Başar äl Asadtıñ biligine bwrınnan qarsı AQŞ-tıñ memlekettik küştermen küres jürgizip otırğan kürdter, basqa da islam toptarın qaru-jaraqpen qamtamasız etkeni turalı mälimetter bar. Körşiles Süriyada kürdterdiñ küşeyip kele jatqanınan qorıqqan Türkiya 2016 jıldıñ tamız ayında qarulı qaqtığısqa aralastı.

Soğıs alañındağı özge toptar

Soğıs alañındağı özge wsaq toptardıñ qatarına "Islam memleketi" lañkestik wyımı, "Jabhat fateh äl-Şam", "Hezbolla" jäne kürdterdiñ bastamasımen qwrılğan "Süriyanıñ Demokratiyalıq äskeri küşteri". Alavit toptarı şiit mwsılmandarına jatatındıqtan, Başar äl Asad pen "Hezbolla" tobın Iran men Irak qoldasa, qalğan sünittik bağıttı wstanatın toptardı Saud Arabiyası, Katar, Türkiya qarjılandırıp otır.

Soğıs barısında "Erkin Süriya äskeri" älsirep, "Äl-Nusra" tobı küşeye bastadı. 2016 jılı "Äl-Nusranıñ" köşbasşısı Äbu Mwhammed äl-Jäulani toptıñ atı "Jabhat fateh äl-Şam" bolıp özgeretinin jäne "Äl-Kaidamen" barlıq baylanıstarın üzetinin habarladı.

"Islam memleketi" lañkestik wyımı Iraktıñ köp böligin jaulap alğannan keyin, 2013 jılı Süriyanıñ oñtüstigi men şığıs bölikterinde qwrıldı. Az uaqıttıñ işinde äleumettik jelilerdi belsendi paydalanuı men ayausız teraktileri arqılı älemdik qauımdastıqtıñ qatañ sınına wşırağan wyımnıñ qatarında jer şarınıñ ärtürli memleketterinen kelip qosılğan jauıngerler bar.

Kürdter qwrğan "Süriyanıñ Demokratiyalıq äskeri küşteri" özderi basıp alğan territoriyada soğıstı jalğastırıp jatır. Al "Hezbolla" Başar äl Asadtıñ tarapında memlekettik küşterdi qoldau üstinde.

2016 jıldıñ jeltoqsan ayında Süriya äskeri el üşin mañızdı Aleppo qalasın qaytarıp aldı. Osı qaqtığıs barısında memlekettik küşter himiyalıq qaru qoldanıp, 9 adam köz jwmıp, jüzdegen azamat jaralanğan. Süriya Ükimeti men Oppoziciya arasında birqatar kelisimder jasalğan.

Qazirgi jağday

Qazir Süriya memlekettik küşteriniñ qol astında Aleppo, Damask, Dair-äz-Zaur, eldiñ oñtüstiginiñ bir böligi, oñtüstik -batıs aymaqtar men Livanmen şekaralas birqatar öñirler bar. Süriyanıñ qalğan bölikteri "Islam memleketi", kürd toptarı men basqa basqınşı wyımdardıñ qaramağında.

Tömende "Äl-Jazira" aqparattıq agenttigi wsınğan karta:

Jenevada ötken Süriya mäselesine arnalğan jiında jäne AQŞ Prezidenti Donal'd Tramp pen Resey basşısı Vladimir Putin arasındağı kezdesu kezinde kelisilgen şarttarğa säykes, soltüstik batıstağı 3 aumaqta deskalaciyalıq zonalar qwrılıp, oq atu toqtatıldı.

AQŞ pen Süriya Ükimeti soğıs kezinde beybit halıqqa qarsı jasalğan qılmıstıq äreketterge birin-biri kinälap keledi. Mäselen, AQŞ äli künge Başar Asad himiyalıq qaru qoldanğanın rastaytın zertteu isin jalğastırıp, türme janınan qwrbandar sanın qısqartıp körsetu üşin qoldanılatın adam denesin örteytin krematoriy tabılğanın aytsa, Süriya biligi "Amerika öziniñ äskeri intervenciyasın aqtap alu üşin ärtürli ayıptar tağıp otır" dep esepteydi. Sonday-aq, ağımdağı jıldıñ 23 mamır-23 mausım aralığındağı bir aydıñ işinde AQŞ-tıñ äueden atqılau operaciyaları 472 beybit (onıñ işinde 137 bala) twrğınnıñ ölimine sebepker bolğanı turalı aqparat taradı.

Süriyalıq bosqındar

Süriyanı tastap, tınıştıq izdep ketken bosqındardıñ köbi Livan, Türkiya, Iordaniyağa bet tüzegen. Odan äri jaqsı ömirden ümit etip, Europağa ağılğandardıñ sanı köp. BWW juırda 440 mıñ bosqın Süriyağa qayta oralğanın habarladı. Olar Damask, Aleppo qalalarına ornalastırıldı.

BBC aqparattıq agenttiginiñ jurnalisi Djeremi Bouen (Jeremy Bowen) öziniñ Süriyağa saparı men memleket basşısı jäne oğan qarsı küresip jatqan toptarmen bolğan swhbatınan mınaday qorıtındı jasaydı: "Soğıs köp närseni özgertti, biraq ayaqtalğan joq. Süriya prezidenti memlekettik küşterge qarsı küresip jatqandardıñ bäri terrorister degen bolatın. Basqınşı toptardıñ qolına ötken men bolğan audandardağı memleket "terrorist" dep ataytındar, özderiniñ qarapayım süriyalıqtar ekenin aytadı. Olar qanşama jıldar boyı sayasi rejimniñ auırtpalığın körip," oğan qarsı aşınğandıqtan, qoldarına qaru alğan. Memleket özderin halıqtıñ qorğanımız degenimen, olardıñ qolına qaytarılğan Aleppoda sau ğimarat joq. Basqınşı toptardıñ közin joyu qajet bolsa da, olar twrğan qalada milliondağan beybit twrğın bar ekenin eskeru kerek edi. Resey äskeri men başar Asad bastağan küşter qiratqan, ömir süruge qolaysız aumaq köp".

Soğıstıñ ayaqtaluı üşin är tarap öz müddesin emes, halıqtıñ şınayı jağdayın oylağanı qajet-aq. Älem memleketteri osı mäseleni talqılau üşin bir üstel basına qanşa ret otırğanımen, äli künge poziciyalar qayşılığı qaqtığıstıñ soñğı nüktesin qoya almay otır.

“The Qazaq Times”