سۇرياداعى سوعىستىڭ اياقتالار كۇنى جاقىن با؟

بيىل سۇرياداعى ازاماتتىق سوعىستىڭ جالعاسىپ كەلە جاتقانىنا جەتىنشى جىل تولۋعا جاقىندادى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا 465 مىڭ سۇريالىق قازا تاۋىپ، 1 ميلليونعا جۋىق ازامات جارالاندى، سوعىسقا دەيىنگى حالىق سانىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى (12 ميلليون) تۋعان جەرلەرىن تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. بەيبىت حالىققا ورنى تولماس قايعى الىپ كەلگەن، ءالى دە قاشان اياقتالارى بەلگىسىز قارۋلى قاقتىعىستىڭ قايدان باستالعانىن، سوعىسىپ جاتقان تاراپتار مەن ساراپشىلاردىڭ بولجامدارىن قامتىعان ساراپتامامىزدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

سوعىس قالاي باستالدى؟

2011 جىلى "اراب كوكتەمى" كەزىندە ءتۋنيستىڭ پرەزيدەنتى زەن ءال-ابيدين بەن ءالي مەن ەگيپەتتىڭ مەملەكەت باسشىسى  حوسني مۇباراك جالپىحالىقتىق كوتەرىلىستەردىڭ ناتيجەسىندە بيلىكتەن كەتتى. سول جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ءسۇريادا "اراب كوكتەمىن" قولداپ، گراففيتي سالعان 15 ءجاسوسپىرىم قاتاڭ جازالانىپ، ولاردىڭ ءبىرى قۇقىق قورعاۋ ورگانى قىزمەتكەرلەرىنىڭ قولىنان قازا تاپتى. بۇل وقيعا حالىقتىڭ بەيبىت شەرۋگە شىعىپ، بيلىككە قارسى نارازىلىق بىلدىرۋىنە ۇلاستى. ءسۇريانىڭ پرەزيدەنتى باشار ءال اساد شەرۋگە شىققانداردى جاپپاي جازالاپ، اباقتىعا جاپتى، جۇزدەگەن ادام قۇربان بولدى. تۋنيس پەن ەگيپەتتەگى حالىقتىڭ جەڭىسى سۇريالىقتاردى جىگەرلەندىرىپ، مەملەكەتتىك بيلىككە قارسى جالپىحالىقتىق كوتەرىلىسكە شىعۋلارىنا تۇرتكى بولدى. 2011 جىلدىڭ شىلدە ايىندا وپپوزيتسيا تاراپىنان "ەركىن ءسۇريا اسكەرى" توبى قۇرىلىپ، ازاماتتىق سوعىس باستالدى.

بيلىككە نارازىلىقتىڭ سەبەبى نەدە؟

كوپ ساراپشىلار سۇرياداعى كوتەرىلىستىڭ سەبەبىن ەل ىشىندە كوپتەن بەرى قوردالانعان ماسەلەلەردىڭ شەشىلمەۋى، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ تومەندىگى، بيلىككە دەگەن نارازىلىقتىڭ ارتۋىمەن بايلانىستىرادى. باشار ءال اساد پەن ونىڭ جانىنداعى بيلىكتەگى ازاماتتار ءسۇريا حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن قۇرايتىن سۇنيتتەردىڭ ەمەس، ازشىلىق الاۆيتتەردىڭ وكىلى بولۋى ازاماتتىق سوعىسقا دىنارالىق بولىنۋشىلىك سيپات بەردى. ۇكىمەتكە قارسى وپپوزيتسيا توپتارى ءسۇننيت مۇسىلماندارىنان تۇرسا، باشار ءال اسادتىڭ جانىنا سۇرياداعى سانى از ءدىني اعىمدار بىرىكتى.

ءسۇريادا 2007-2010 جىلدار ارالىعىندا بولعان قۋاڭشىلىق، اۋىلدى وڭىرلەردى مەكەندەيتىن 1,5 ميلليون تۇرعىننىڭ قالالارعا قونىس اۋدارۋىنا سەبەپ بولدى. بۇل ءوز كەزەگىندە الەۋمەتتىك تۇراقسىزدىقتى كۇشەيتىپ،  كەدەيلىك دەڭگەيىن ارتتىردى.

شەت مەملەكەتتەردىڭ ارالاسۋى

اقش ۇكىمەتى باشار ءال اسادتىڭ بيلىكتەن كەتۋىن قالاعانىمەن، سۇرياداعى قاقتىعىسقا بىردەن ارالاسا قويمادى. 2013 جىلى ء"سۇريا پرەزيدەنتى سوعىستا حيميالىق قارۋ قولداندى" دەگەن مالىمدەمەدەن كەيىن، باراك وباما اسكەري ينتەرۆەنتسيا جاساۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. سوعىس الاڭىندا وپپوزيتسيا مەن مەملەكەتتىك كۇشتەردەن بولەك، وسى ۋاقىت ارالىعىندا ءارتۇرلى يسلامدىق توپتار قۇرىلعانىن ەسكەرتىپ وتكەن ءجون. سولاردىڭ ءبىرى  - الەم ەلدەرىندە تەرروريستىك ۇيىم دەپ تانىلعان "يسلام مەملەكەتى" لاڭكەستىك ۇيىمى. 2014 جىلى اقش تەرروريزمگە قارسى كۇرەس ۇرانىمەن، سۇرياعا اسكەرىن كىرگىزدى.

2015 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا سۇرياداعى سوعىس الاڭىنا رەسەي قوسىلدى. ول باشار ءال اسادتىڭ اسكەري كۇشتەرىنە قولداۋ كورسەتىپ، "يسلام مەملەكەتى" لاڭكەستىك ۇيىمىن بومبىلاۋ مىندەتىن موينىنا الدى. باشار ءال اسادتىڭ بيلىگىنە بۇرىننان قارسى اقش-تىڭ مەملەكەتتىك كۇشتەرمەن كۇرەس جۇرگىزىپ وتىرعان كۇردتەر، باسقا دا يسلام توپتارىن قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتكەنى تۋرالى مالىمەتتەر بار. كورشىلەس ءسۇريادا كۇردتەردىڭ كۇشەيىپ كەلە جاتقانىنان قورىققان تۇركيا 2016 جىلدىڭ تامىز ايىندا قارۋلى قاقتىعىسقا ارالاستى.

سوعىس الاڭىنداعى وزگە توپتار

سوعىس الاڭىنداعى وزگە ۇساق توپتاردىڭ قاتارىنا "يسلام مەملەكەتى" لاڭكەستىك ۇيىمى، "جابحات فاتەح ءال-شام", "حەزبوللا" جانە كۇردتەردىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان ء"سۇريانىڭ دەموكراتيالىق اسكەري كۇشتەرى". الاۆيت توپتارى شيت مۇسىلماندارىنا جاتاتىندىقتان، باشار ءال اساد پەن "حەزبوللا" توبىن يران مەن يراك قولداسا، قالعان سۇنيتتىك باعىتتى ۇستاناتىن توپتاردى ساۋد ارابياسى، كاتار، تۇركيا قارجىلاندىرىپ وتىر.

سوعىس بارىسىندا "ەركىن ءسۇريا اسكەرى" السىرەپ، ء"ال-نۋسرا" توبى كۇشەيە باستادى. 2016 جىلى ء"ال-نۋسرانىڭ" كوشباسشىسى ءابۋ مۇحاممەد ءال-ءجاۋلاني توپتىڭ اتى "جابحات فاتەح ءال-شام" بولىپ وزگەرەتىنىن جانە ء"ال-كايدامەن" بارلىق بايلانىستارىن ۇزەتىنىن حابارلادى.

"يسلام مەملەكەتى" لاڭكەستىك ۇيىمى يراكتىڭ كوپ بولىگىن جاۋلاپ العاننان كەيىن، 2013 جىلى ءسۇريانىڭ وڭتۇستىگى مەن شىعىس بولىكتەرىندە قۇرىلدى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك جەلىلەردى بەلسەندى پايدالانۋى مەن اياۋسىز تەراكتىلەرى ارقىلى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ قاتاڭ سىنىنا ۇشىراعان ۇيىمنىڭ قاتارىندا جەر شارىنىڭ ءارتۇرلى مەملەكەتتەرىنەن كەلىپ قوسىلعان جاۋىنگەرلەر بار.

كۇردتەر قۇرعان "سۇريانىڭ دەموكراتيالىق اسكەري كۇشتەرى" وزدەرى باسىپ العان تەرريتوريادا سوعىستى جالعاستىرىپ جاتىر. ال "حەزبوللا" باشار ءال اسادتىڭ تاراپىندا مەملەكەتتىك كۇشتەردى قولداۋ ۇستىندە.

2016 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ءسۇريا اسكەرى ەل ءۇشىن ماڭىزدى الەپپو قالاسىن قايتارىپ الدى. وسى قاقتىعىس بارىسىندا مەملەكەتتىك كۇشتەر حيميالىق قارۋ قولدانىپ، 9 ادام كوز جۇمىپ، جۇزدەگەن ازامات جارالانعان. ءسۇريا ۇكىمەتى مەن وپپوزيتسيا اراسىندا بىرقاتار كەلىسىمدەر جاسالعان.

قازىرگى جاعداي

قازىر ءسۇريا مەملەكەتتىك كۇشتەرىنىڭ قول استىندا الەپپو، داماسك، داير-ءاز-زاۋر، ەلدىڭ وڭتۇستىگىنىڭ ءبىر بولىگى، وڭتۇستىك -باتىس ايماقتار مەن ليۆانمەن شەكارالاس بىرقاتار وڭىرلەر بار. ءسۇريانىڭ قالعان بولىكتەرى "يسلام مەملەكەتى", كۇرد توپتارى مەن باسقا باسقىنشى ۇيىمداردىڭ قاراماعىندا.

تومەندە ء"ال-جازيرا" اقپاراتتىق اگەنتتىگى ۇسىنعان كارتا:

جەنەۆادا وتكەن ءسۇريا ماسەلەسىنە ارنالعان جيىندا جانە اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ پەن رەسەي باسشىسى ۆلاديمير پۋتين اراسىنداعى كەزدەسۋ كەزىندە كەلىسىلگەن شارتتارعا سايكەس، سولتۇستىك باتىستاعى 3 اۋماقتا دەسكالاتسيالىق زونالار قۇرىلىپ، وق اتۋ توقتاتىلدى.

اقش پەن ءسۇريا ۇكىمەتى سوعىس كەزىندە بەيبىت حالىققا قارسى جاسالعان قىلمىستىق ارەكەتتەرگە ءبىرىن-ءبىرى كىنالاپ كەلەدى. ماسەلەن، اقش ءالى كۇنگە باشار اساد حيميالىق قارۋ قولدانعانىن راستايتىن زەرتتەۋ ءىسىن جالعاستىرىپ، تۇرمە جانىنان قۇرباندار سانىن قىسقارتىپ كورسەتۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ادام دەنەسىن ورتەيتىن كرەماتوري تابىلعانىن ايتسا، ءسۇريا بيلىگى "امەريكا ءوزىنىڭ اسكەري ينتەرۆەنتسياسىن اقتاپ الۋ ءۇشىن ءارتۇرلى ايىپتار تاعىپ وتىر" دەپ ەسەپتەيدى. سونداي-اق، اعىمداعى جىلدىڭ 23 مامىر-23 ماۋسىم ارالىعىنداعى ءبىر ايدىڭ ىشىندە اقش-تىڭ اۋەدەن اتقىلاۋ وپەراتسيالارى 472 بەيبىت (ونىڭ ىشىندە 137 بالا) تۇرعىننىڭ ولىمىنە سەبەپكەر بولعانى تۋرالى اقپارات تارادى.

سۇريالىق بوسقىندار

ءسۇريانى تاستاپ، تىنىشتىق ىزدەپ كەتكەن بوسقىنداردىڭ كوبى ليۆان، تۇركيا، يوردانياعا بەت تۇزەگەن. ودان ءارى جاقسى ومىردەن ءۇمىت ەتىپ، ەۋروپاعا اعىلعانداردىڭ سانى كوپ. بۇۇ جۋىردا 440 مىڭ بوسقىن سۇرياعا قايتا ورالعانىن حابارلادى. ولار داماسك، الەپپو قالالارىنا ورنالاستىرىلدى.

BBC اقپاراتتىق اگەنتتىگىنىڭ ءجۋرناليسى دجەرەمي بوۋەن (Jeremy Bowen) ءوزىنىڭ سۇرياعا ساپارى مەن مەملەكەت باسشىسى جانە وعان قارسى كۇرەسىپ جاتقان توپتارمەن بولعان سۇحباتىنان مىناداي قورىتىندى جاسايدى: "سوعىس كوپ نارسەنى وزگەرتتى، بىراق اياقتالعان جوق. ءسۇريا پرەزيدەنتى مەملەكەتتىك كۇشتەرگە قارسى كۇرەسىپ جاتقانداردىڭ ءبارى تەرروريستەر دەگەن بولاتىن. باسقىنشى توپتاردىڭ قولىنا وتكەن مەن بولعان اۋداندارداعى مەملەكەت "تەرروريست" دەپ اتايتىندار، وزدەرىنىڭ قاراپايىم سۇريالىقتار ەكەنىن ايتادى. ولار قانشاما جىلدار بويى ساياسي رەجيمنىڭ اۋىرتپالىعىن كورىپ،" وعان قارسى اشىنعاندىقتان، قولدارىنا قارۋ العان. مەملەكەت وزدەرىن حالىقتىڭ قورعانىمىز دەگەنىمەن، ولاردىڭ قولىنا قايتارىلعان الەپپودا ساۋ عيمارات جوق. باسقىنشى توپتاردىڭ كوزىن جويۋ قاجەت بولسا دا، ولار تۇرعان قالادا ميلليونداعان بەيبىت تۇرعىن بار ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك ەدى. رەسەي اسكەرى مەن باشار اساد باستاعان كۇشتەر قيراتقان، ءومىر سۇرۋگە قولايسىز اۋماق كوپ".

سوعىستىڭ اياقتالۋى ءۇشىن ءار تاراپ ءوز مۇددەسىن ەمەس، حالىقتىڭ شىنايى جاعدايىن ويلاعانى قاجەت-اق. الەم مەملەكەتتەرى وسى ماسەلەنى تالقىلاۋ ءۇشىن ءبىر ۇستەل باسىنا قانشا رەت وتىرعانىمەن، ءالى كۇنگە پوزيتسيالار قايشىلىعى قاقتىعىستىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويا الماي وتىر.

“The Qazaq Times”