Foto: inosmi.ru

Naurızdıñ 18-inde AQŞ sırtqı ister ministri Antoni Blinken men Qıtay SİM basşısı Uan I Alyaskada asa mañızdı kezdesu jasadı. Osı kezdesuden soñ qos üyekke jiktelgendey bolğan eki jartı şardıñ alpauıttarı toqtausız strategiyalıq mañızı bar kezdesulerdi birinen soñ biri bastap ketti.

AQŞ SİM tarabı Japon, Koreya, Ündistanmen mañızdı kezdesuler jasap jatqanda 22 naurız Resey sırtqı ister ministri Lavrov Guylin'de Qıtay SİM basşısı Van Imen kezdesti. 24 naurız Türkiya SİM basşısı Mevlyut Çavuşoglu (Mevlüt Çavuşoğlu) Bryussel'begi NATO sırtqı ister ministrlerimen bas qosuında Blinkenmen kezdesti. 27 naurız Qıtay-Iran SİM basşıları mañızdı tarihi kezdesu jasadı da asa iri strategiyalı qwjatqa qol qoydı. Iran osı mañızdı kelsimnen soñ Ortalıq Aziya elderin betke alıp 7 säuir bizdiñ elge keldi, onı keşe kördiñizder. Resey keşe, 8 säuir bizben mañızdı kezdesu jasap otır. Lavrov bizge ne maqsatta kelip, qanday wsınıs jasağanın bayqadıñızdar?

Esteriñizde bolsa, on künniñ aldında Iran-Qıtay 25 jıldıq ekijaqtı strategiyalıq ortaq kelsimge qol qoydı. 400 milliard dollarlıq mañızdı strategiyalı ekonomikalıq häm qauipsizdik kelsimniñ qabıldanuı Batıs pen AQŞ alpauıt elderi nazarın qattı audardı. AQŞ Qıtaydıñ sırtqı ıqpalı Orta Şığıs aumağında negizgi küşke aynala bastadı dep boljap otır (29 naurız, The New York Times).

Bwl strategiyalıq kelsimniñ alda öñirlik sayasi qatınastarğa jasaytın äseri bölek äñgime. Sonıñ işinde Iran-Qıtay qatınasınıñ Ortalıq Aziyağa ıqpalı tipten qızıq bolmaq. Qıtaymen oqşau qatınastar jasau arqılı Orta Şığısta bastı küşke aynalğısı keletin Iran sankciyalardan tolıq arıldı deu qazirşe qiın.

AQŞ äskeri birinşi mamırğa deyin Auğanstan territoriyasınan tolığımen şeginuin talap etip jatqan Talibandar, 2020 jılğı "Doha kelsimin" köldeneñ tartuda. Zäudeğalam, AQŞ äskeri öñirden tolıqtay şegingen jağdayda Ortalıq Aziyanı qanday balama küşter kütip twr, sol qızıq? Ferğana men Auğanstanda terroristik is-qimıldar arta ma, Resey bwğan qanday reakciya körsetui mümkin. Bwl bir.

Ekinşisi, Qıtaydıñ Iranğa janasuı, ortaq strategiyalı kelsimder jasauı Ortalıq Aziyağa bağıttalğan Qıtaydıñ sırtqı sayasatın odan sayın keñeyte tüsui bek mümkin. Qazir Qıtay-Iran-Resey üş el özara ekonomikalıq, qauipsizdik jäne ıntımaqtastıq ayasında kezeñ-kezeñimen mañızdı kezdesuler jasap, kelsimder qabıldap jatqanı anıq (Iran kelisiminen bes kün bwrın Resey Qıtayğa bardı, t.b. degendey).

Osı kelsimderdiñ deni qauipsizdik mäselesine bağıttalıp otırğanı jaydan jay emes. Qıtay 400 milliard dollarlıq investiciya saluğa kelisken eken onıñ qauipsiz häm qamtamasız boluı bastı şart. Biraq, AQŞ-Iran arasındağı yadrolıq bağdarlamağa qatıstı dau-şar tolıq şeşilmey twrğanda jäne Qıtay ıqpalınıñ Orta Şığısta artuın strategiyalıq qatelik köretin AQŞ bastağan alpauıt küşterdiñ bwl aymaqqa bağıttalğan sırtqı sayasatı odan sayın kürdelene tüsui bek mümkin. Bwl Ortalıq Aziya elderin de şarpi tüspekşi.

Üşinşi, Qıtay-Iran qatınastarınıñ jaña deñgeyge köterilui Reseydiñ Ortalıq Aziyağa bağıttalğan sayasatın da arttıra tüsedi. Eñ bastı orında qauipsizdik pen twraqtılıq twr. Resey Ukrainğa äskeri ses körsetu arqılı Ortalıq Aziyağa da aybarın tanıtıp jatır. Resey Qorğanıs ministrligi Ortalıq Äskeri Okurgtiñ keñeytilgen iri twrpattı qarulı jattığuı Ortalıq Aziyanı da qamtitının janamalay bayandağan baspasöz habarlaması sonı añğartadı. Öytkeni jaqında ğana ötken Türkitildes memleketterdiñ ıntımaqtastıq keñesiniñ beyresmi sammiti Reseydiñ bastı sayasi nısandarınıñ birine aynalğanday. Resey öñirdegi türkilik jaqındasulardı öz ıqpalı ayasında qarastıruı, öz müddesine paydalanıp qadağalap otıruı bek mümkin. Resey Türkilik ıntımaqtastıqtı mädeni şeñberde ğana wstap, sayasi tüsinistikke baruın türli joldarmen şektep otıradı, biraq tolıqtay joqqa da şığara almaydı. Öytkeni Iran jäne Qıtay faktorı bar. Türkilik sayasi ortaqtıqtıñ asa belsendi bolmaytının Resey jaqsı biledi, öytkeni türkilik sayasi birlikke wmtıluşı memleketter bir-birine qarama-qayşı sayasi häm qauipsizdik wyım, odaqtarınan bas tartuı tiis, al ol qazirgi jağdayda mümkin emes.

Törtinşi, Iran Qıtaymen iri strategiyalı kelsimge qol qoyğan eken Ortalıq Aziya elderimen ıntımaqtastığı arta tüsedi. Qazaqstan üşin jaña mümkindik te, qauiptiñ jaña türi de tuındap twr. Qaupi qanday qauip, al mümkindigi qaysı, bwl Qazaq qoğamında sauattı talqığa salınuı tiis.

Besinşi, Auğanstandağı küşter AQŞ äskeriniñ elden tolıq şığuın talap etip jatqanda Resey Sibir, Arktika, Ortalıq Aziya, Pamir, Qapqaz ben Şığıs Ukrain mañındağı äskeri nısandarın kün sayın küşeytui "sap tayaqqa as qwyıp, sabına qarauıl qoyatın" älemdik jaña teketirestiñ Ortalıq Aziyağa jaqın aymaqta uşığatının aldın-ala boljaudan tuğan boluı da mümkin. Öytkeni, jaqında Taşkentte kezdesken Şañhay Intımaqtastıq Wyımı müşeleri qauipsizdikke sayatın jaña ortaq şeşimderdi birden qabıldadı. AQŞ bastağan alpauıt elder Aziya-Tınıq Mwhit pen Ündi-Tınıq Mwhit aymağındağı elderdi jaña teketireske saylauıttap jatır. Deytwrğanmen, bwnday boljaldı öñirlik strategiyalı qauipteri keyde sol öñirdegi Resey men Qıtay üstemdigin jaña beleske köterip te jibermekşi. Qazirgi sayasi tehnologiya: "qauip töndirem dep kelmeydi, sağan qauip tönip twr eken" dep keledi emes pe.

Altınşı, birtwtas Ortalıq Aziya osı kezeñderde aymaqtıq derjava Qıtay jäne Reseymen köpjaqtı ıntımaqtastıq jasaydı. Özbekstan Qıtayğa köbirek beyimdelse, Qazaq-Qırğız orısqa jaqınday tüsedi degendey. Körşi alpauıt eldermen bolğan jaqındasular Ortalıq Aziyanıñ işki sayasi tüsinistigine öz äserin tigizbey qoymaydı.

Jetinşi, Qıtaydıñ Ortalıq Aziya sayasatında irandıq şitterdiñ ideyalogiyalıq wstanımı janama sayasi taktikağa aynaladı. Qıtay Sin'czyan (新疆) ölkesindegi hotandıq az sandı şitterdi keleşekte ülken sayasi strategiyalı oyındarğa dayındap jatır. Hotan-Qorasan-Iran dälizdik beldeuindegi türli tiptik erekşelikke ie şittik ideologiya jaña öñirlik problemanıñ bastauı bolmaqşı. Resey osı qauipti bäseñsitu üşin Ortalıq Aziyadağı dini küştermen şıt jaña ıntımaqtastıqqa baruı da mümkin.

Eldes ORDA

"The Qazaq Times"