قىتاي ورتالىق ازياعا يراننىڭ شيتتىك يدەولوگياسىمەن ىقپال ەتپەك

ناۋرىزدىڭ 18-ىندە اقش سىرتقى ىستەر ءمينيسترى انتوني بلينكەن مەن قىتاي ءسىم باسشىسى ۋان ي الياسكادا اسا ماڭىزدى كەزدەسۋ جاسادى. وسى كەزدەسۋدەن سوڭ قوس ۇيەككە جىكتەلگەندەي بولعان ەكى جارتى شاردىڭ الپاۋىتتارى توقتاۋسىز ستراتەگيالىق ماڭىزى بار كەزدەسۋلەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرى باستاپ كەتتى.

اقش ءسىم تارابى جاپون، كورەيا، ۇندىستانمەن ماڭىزدى كەزدەسۋلەر جاساپ جاتقاندا 22 ناۋرىز رەسەي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى لاۆروۆ گۋيليندە قىتاي ءسىم باسشىسى ۆان يمەن كەزدەستى. 24 ناۋرىز تۇركيا ءسىم باسشىسى مەۆليۋت چاۆۋشوگلۋ (Mevlüt Çavuşoğlu) بريۋسسەلبەگى ناتو سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىمەن باس قوسۋىندا بلينكەنمەن كەزدەستى. 27 ناۋرىز قىتاي-يران ءسىم باسشىلارى ماڭىزدى تاريحي كەزدەسۋ جاسادى دا اسا ءىرى ستراتەگيالى قۇجاتقا قول قويدى. يران وسى ماڭىزدى كەلسىمنەن سوڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىن بەتكە الىپ 7 ءساۋىر ءبىزدىڭ ەلگە كەلدى، ونى كەشە كوردىڭىزدەر. رەسەي كەشە، 8 ءساۋىر بىزبەن ماڭىزدى كەزدەسۋ جاساپ وتىر. لاۆروۆ بىزگە نە ماقساتتا كەلىپ، قانداي ۇسىنىس جاساعانىن بايقادىڭىزدار؟

ەستەرىڭىزدە بولسا، ون كۇننىڭ الدىندا يران-قىتاي 25 جىلدىق ەكىجاقتى ستراتەگيالىق ورتاق كەلسىمگە قول قويدى. 400 ميلليارد دوللارلىق ماڭىزدى ستراتەگيالى ەكونوميكالىق ءھام قاۋىپسىزدىك كەلسىمنىڭ قابىلدانۋى باتىس پەن اقش الپاۋىت ەلدەرى نازارىن قاتتى اۋداردى. اقش قىتايدىڭ سىرتقى ىقپالى ورتا شىعىس اۋماعىندا نەگىزگى كۇشكە اينالا باستادى دەپ بولجاپ وتىر (29 ناۋرىز، The New York Times).

بۇل ستراتەگيالىق كەلسىمنىڭ الدا وڭىرلىك ساياسي قاتىناستارعا جاسايتىن اسەرى بولەك اڭگىمە. سونىڭ ىشىندە يران-قىتاي قاتىناسىنىڭ ورتالىق ازياعا ىقپالى تىپتەن قىزىق بولماق. قىتايمەن وقشاۋ قاتىناستار جاساۋ ارقىلى ورتا شىعىستا باستى كۇشكە اينالعىسى كەلەتىن يران سانكتسيالاردان تولىق ارىلدى دەۋ قازىرشە قيىن.

اقش اسكەرى ءبىرىنشى مامىرعا دەيىن اۋعانستان تەرريتورياسىنان تولىعىمەن شەگىنۋىن تالاپ ەتىپ جاتقان تاليباندار، 2020 جىلعى "دوھا كەلسىمىن" كولدەنەڭ تارتۋدا. زاۋدەعالام، اقش اسكەرى وڭىردەن تولىقتاي شەگىنگەن جاعدايدا ورتالىق ازيانى قانداي بالاما كۇشتەر كۇتىپ تۇر، سول قىزىق؟ فەرعانا مەن اۋعانستاندا تەرروريستىك ءىس-قيمىلدار ارتا ما، رەسەي بۇعان قانداي رەاكتسيا كورسەتۋى مۇمكىن. بۇل ءبىر.

ەكىنشىسى، قىتايدىڭ يرانعا جاناسۋى، ورتاق ستراتەگيالى كەلسىمدەر جاساۋى ورتالىق ازياعا باعىتتالعان قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتىن ودان سايىن كەڭەيتە ءتۇسۋى بەك مۇمكىن. قازىر قىتاي-يران-رەسەي ءۇش ەل ءوزارا ەكونوميكالىق، قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق اياسىندا كەزەڭ-كەزەڭىمەن ماڭىزدى كەزدەسۋلەر جاساپ، كەلسىمدەر قابىلداپ جاتقانى انىق (يران كەلىسىمىنەن بەس كۇن بۇرىن رەسەي قىتايعا باردى، ت.ب. دەگەندەي).

وسى كەلسىمدەردىڭ دەنى قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە باعىتتالىپ وتىرعانى جايدان جاي ەمەس. قىتاي 400 ميلليارد دوللارلىق ينۆەستيتسيا سالۋعا كەلىسكەن ەكەن ونىڭ قاۋىپسىز ءھام قامتاماسىز بولۋى باستى شارت. بىراق، اقش-يران اراسىنداعى يادرولىق باعدارلاماعا قاتىستى داۋ-شار تولىق شەشىلمەي تۇرعاندا جانە قىتاي ىقپالىنىڭ ورتا شىعىستا ارتۋىن ستراتەگيالىق قاتەلىك كورەتىن اقش باستاعان الپاۋىت كۇشتەردىڭ بۇل ايماققا باعىتتالعان سىرتقى ساياساتى ودان سايىن كۇردەلەنە ءتۇسۋى بەك مۇمكىن. بۇل ورتالىق ازيا ەلدەرىن دە شارپي تۇسپەكشى.

ءۇشىنشى، قىتاي-يران قاتىناستارىنىڭ جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلۋى رەسەيدىڭ ورتالىق ازياعا باعىتتالعان ساياساتىن دا ارتتىرا تۇسەدى. ەڭ باستى ورىندا قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىق تۇر. رەسەي ۋكراينعا اسكەري سەس كورسەتۋ ارقىلى ورتالىق ازياعا دا ايبارىن تانىتىپ جاتىر. رەسەي قورعانىس مينيسترلىگى ورتالىق اسكەري وكۋرگتىڭ كەڭەيتىلگەن ءىرى تۇرپاتتى قارۋلى جاتتىعۋى ورتالىق ازيانى دا قامتيتىنىن جانامالاي بايانداعان ءباسپاسوز حابارلاماسى سونى اڭعارتادى. ويتكەنى جاقىندا عانا وتكەن تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ بەيرەسمي ءسامميتى رەسەيدىڭ باستى ساياسي نىساندارىنىڭ بىرىنە اينالعانداي. رەسەي وڭىردەگى تۇركىلىك جاقىنداسۋلاردى ءوز ىقپالى اياسىندا قاراستىرۋى، ءوز مۇددەسىنە پايدالانىپ قاداعالاپ وتىرۋى بەك مۇمكىن. رەسەي تۇركىلىك ىنتىماقتاستىقتى مادەني شەڭبەردە عانا ۇستاپ، ساياسي تۇسىنىستىككە بارۋىن ءتۇرلى جولدارمەن شەكتەپ وتىرادى، بىراق تولىقتاي جوققا دا شىعارا المايدى. ويتكەنى يران جانە قىتاي فاكتورى بار. تۇركىلىك ساياسي ورتاقتىقتىڭ اسا بەلسەندى بولمايتىنىن رەسەي جاقسى بىلەدى، ويتكەنى تۇركىلىك ساياسي بىرلىككە ۇمتىلۋشى مەملەكەتتەر ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى ساياسي ءھام قاۋىپسىزدىك ۇيىم، وداقتارىنان باس تارتۋى ءتيىس، ال ول قازىرگى جاعدايدا مۇمكىن ەمەس.

ءتورتىنشى، يران قىتايمەن ءىرى ستراتەگيالى كەلسىمگە قول قويعان ەكەن ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن ىنتىماقتاستىعى ارتا تۇسەدى. قازاقستان ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىك تە، قاۋىپتىڭ جاڭا ءتۇرى دە تۋىنداپ تۇر. قاۋپى قانداي قاۋىپ، ال مۇمكىندىگى قايسى، بۇل قازاق قوعامىندا ساۋاتتى تالقىعا سالىنۋى ءتيىس.

بەسىنشى، اۋعانستانداعى كۇشتەر اقش اسكەرىنىڭ ەلدەن تولىق شىعۋىن تالاپ ەتىپ جاتقاندا رەسەي ءسىبىر، اركتيكا، ورتالىق ازيا، پامير، قاپقاز بەن شىعىس ۋكراين ماڭىنداعى اسكەري نىساندارىن كۇن سايىن كۇشەيتۋى "ساپ تاياققا اس قۇيىپ، سابىنا قاراۋىل قوياتىن" الەمدىك جاڭا تەكەتىرەستىڭ ورتالىق ازياعا جاقىن ايماقتا ۋشىعاتىنىن الدىن-الا بولجاۋدان تۋعان بولۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى، جاقىندا تاشكەنتتە كەزدەسكەن شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى مۇشەلەرى قاۋىپسىزدىككە ساياتىن جاڭا ورتاق شەشىمدەردى بىردەن قابىلدادى. اقش باستاعان الپاۋىت ەلدەر ازيا-تىنىق مۇحيت پەن ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىنداعى ەلدەردى جاڭا تەكەتىرەسكە سايلاۋىتتاپ جاتىر. دەيتۇرعانمەن، بۇنداي بولجالدى وڭىرلىك ستراتەگيالى قاۋىپتەرى كەيدە سول وڭىردەگى رەسەي مەن قىتاي ۇستەمدىگىن جاڭا بەلەسكە كوتەرىپ تە جىبەرمەكشى. قازىرگى ساياسي تەحنولوگيا: "قاۋىپ توندىرەم دەپ كەلمەيدى، ساعان قاۋىپ ءتونىپ تۇر ەكەن" دەپ كەلەدى ەمەس پە.

التىنشى، ءبىرتۇتاس ورتالىق ازيا وسى كەزەڭدەردە ايماقتىق دەرجاۆا قىتاي جانە رەسەيمەن كوپجاقتى ىنتىماقتاستىق جاسايدى. وزبەكستان قىتايعا كوبىرەك بەيىمدەلسە، قازاق-قىرعىز ورىسقا جاقىنداي تۇسەدى دەگەندەي. كورشى الپاۋىت ەلدەرمەن بولعان جاقىنداسۋلار ورتالىق ازيانىڭ ىشكى ساياسي تۇسىنىستىگىنە ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى.

جەتىنشى، قىتايدىڭ ورتالىق ازيا ساياساتىندا يراندىق شيتتەردىڭ يدەيالوگيالىق ۇستانىمى جاناما ساياسي تاكتيكاعا اينالادى. قىتاي سينتسزيان (新疆) ولكەسىندەگى حوتاندىق از ساندى شيتتەردى كەلەشەكتە ۇلكەن ساياسي ستراتەگيالى ويىندارعا دايىنداپ جاتىر. حوتان-قوراسان-يران دالىزدىك بەلدەۋىندەگى ءتۇرلى تيپتىك ەرەكشەلىككە يە شيتتىك يدەولوگيا جاڭا وڭىرلىك پروبلەمانىڭ باستاۋى بولماقشى. رەسەي وسى قاۋىپتى باسەڭسىتۋ ءۇشىن ورتالىق ازياداعى ءدىني كۇشتەرمەن شىت جاڭا ىنتىماقتاستىققا بارۋى دا مۇمكىن.

ەلدەس وردا

"The Qazaq Times"