Koronavirus anatomiyası: Ne bildik? Nätije qanday?

Koronavirustı zerttep, örşuin toqtatu jwmıstarı «tergeuşi» qızmetimen wqsas: adam ölimine sebepşi bolğan qılmıskerlerdi der kezinde qwrıqtap, bwltartpas ayğaqtar wsınadı; kuägerlerdi dialogqa tartıp, qoğamğa oqiğanıñ sebep-saldarın tüsindiredi. Alayda tergeuşi jwmısınan kem tüspeytin halıqaralıq birlesken äreketke qaramastan, virus deregi äli de azayğan joq. Älemde kün sayın mıñğa juıq adam osı derttiñ qwrbanı. Soñğı altı ay işinde jer twrğındarın tört qabırğağa qamap, kündelikti ömirde twraqtı terminge aynalğan COVID-19 jaylı ne bildik, qanday nätije şığardıq?

Alğaşqı dabıl

Kez kelgen virustıñ payda boluın tüsinu onıñ densaulığımızğa qalay äser etetinin jäne qanşalıqtı tez taralatının boljau mañızdı. Älem jaña jıldı qarsı aluğa dayındalıp jatqanda, doktor Li Venlyan Uhan' ortalıq auruhanasınıñ jedel järdem böliminde jwmıs istedi. 2019 jıldıñ soñında sol aymaqta pnevmoniyamen (ökpe infekciyası) auıratın jeti nauqas karantinge alındı.

30 jeltoqsanda WeChat toptıq çatında Li Venlyan öziniñ äriptesterine SARS genomınıñ jaña tolqını beleñ aluı mümkin dep dabıl qaqqan. Däriger bwl virustıñ auır, jedel respiratorlıq sindrom ekenin eskertken. Zertteu nätijelerinde doktor Li SARS-tiñ ekinşi tolqının emes, COVID-19 (SARS-CoV-2) virusın anıqtadı.

SARS – koronavirustıñ tağı bir türi, Qıtayda alğaş ret 2003 jılı tirkeldi. Virus 26 elge tarap, 8000-nan astam adamğa jwqtı.

Qıtaylıq basılımdardıñ habarlauınşa, äriptesterine jaña virustıñ älem üşin qaupi jäne tez arada örşitini jaylı habarlama jibergen soñ, däriger Li men segiz äriptesin «qaueset tarattı» degen ayıppen policiya qamauğa alğan. Qızmetine qayta oralğannan keyin köp wzamay Li koronaviruspen auırdı. Virus alqımınan alğan 34 jastağı däriger 7 aqpanda qaytıs boldı.

NASA zertteuine säykes, karantin kezinde ekologiyanıñ 25%-ı tazarğan. Foto: ERA

Virustıñ örşui

Uhanniñ jaña böliginde ornalasqan Huanan' teñiz önimderi bazarında tiri qwstardan bastap balıq, bauırımen jorğalauşılar, tipten jabayı añdarğa deyin satıldı. Biraq 2019 jılı jeltoqsannıñ soñğı aptalarında virustıñ örşui turalı eskertuler küşeygen kezde därigerler aldımen jaña zañdılıqqa nazar audardı – pacientterdiñ köpşiligi Huanandağı teñiz önimderi bazarında jwmıs istegen.

31 jeltoqsanda Uhan' Densaulıq saqtau komissiyası Beyjiñge alğaşqı resmi esepti wsındı. Kelesi küni bazar karantinge jabıldı.

Bazardağı adamdardan da, tiri januarlardan da alınğan COVID-19 sınamaları oñ nätije bergenin eskeruimiz kerek. Alayda Uhan'dağı medicina mamandarınıñ aytuınşa, adamdar arasında koronavirustıñ eñ birinşi jağdayı indet tolıq taramay twrıp tört apta bwrın anıqtalğan. Qıtay ükimeti resmi mälimet retinde wsınğan alğaşqı derek 1 jeltoqsanda tirkelgen. Dertke şaldıqqan qart Huanan' bazarına barmağan, önim twtınbağan. Sol sebepti ğalımdar teñiz önimderi satılatın bazar indettiñ iri oşağı dep sanağanmen, virustıñ alğaş ret osında payda boluı ekitalay deydi.

Qañtarda Uhan'dağı Densaulıq saqtau qızmetkerleri qalalıq auruhanalarda aurudıñ qarqın alğanın bayqağan. Biraq eşkim virustıñ tek Qıtayğa ğana emes, bükil Aziya qwrlığına, sodan keyin älemge öte joğarı jıldamdıqpen taraytının boljay almadı.

11 qañtarda alğaşqı pacient öliminen toğız kün ötken soñ, Japoniyada, Oñtüstik Koreyada jäne Tailandta jaña keyster tirkeldi. Osılayşa, «adam öltiruşini» zertteu bastaldı. Medicina men tehnologiya salasındağı älemdik iri jetistikterge qaramastan, virusqa tolıqqandı toytarıs beru utopiyağa aynalğan.

Koronavirus genomı. Foto: Interpressnews

Virustıñ genetikalıq sızbası

AQŞ-tağı Skripps institutınıñ mamanı, professor Kristian Andersen zerthanası jwqpalı aurulardıñ genomikasın arıqtauğa mamandandırılğan. Olar virustardıñ januarlardan adamdarğa taraluın zertteydi.

Jeltoqsannıñ soñında, alğaşqı nauqastar auruhanağa tüskennen keyin Uhan' virusologiya institutınıñ ğalımdarı jwmbaq viruspen auıratın nauqastardan analiz aldı. Olar virustıñ genomın körsetetin tolıq genetikalıq kodtı izdedi.

Qarapayım türde genomdı äripterdiñ wzın tizbegi retinde qarastıruğa boladı. Mäselen adam genomı üş milliardtan astam genetikalıq äripten twradı. Jalpı twmau virusı 15000 äripten twradı jäne bwl tizbekte virustıñ milliondağan ret köbeyui üşin qajet boluı mümkin barlıq nwsqaular şifrlanğan.

Virus genomın dekodtauğa ädette aylar, keyde jıldar ketedi. Biraq 10 qañtarda professor YUn-Çjen Çjan basqarğan Uhan' virusologiya institutınıñ ğalımdarı COVID-19 alğaşqı genomdıq tizbegin – jwmbaqtıñ birinşi jäne eñ mañızdı böligin jariyaladı.

Andersen kodtıq portretti anıqtağannan keyin jaña virustıñ 2003 jılı tarağan SARS genomımen wqsas ekenin mälimdedi. Sonımen qatar bwl indet jarqanattardan tarağan degen qorıtındığa keldi.

Koronavirus – virustardıñ ülken tobı. Olardıñ jüzdegen türi doñız, tüye, jarğanat pen mısıq siyaqtı januarlar arasında taraladı. Al COVID-19 koronavirustıñ jetinşi türi, ol januardan adamğa jwğadı. Tağı bir qaupi – virus mutaciyağa wşıraydı.

Täjiribe-aqparat

6 aydıñ işinde virus 188 memleketke tarap, 8 millionnan astam adamğa jwqtı. Aurudıñ aldın alu qiın bolğandıqtan, jer-jerde tötenşe jağday engizildi. Halıqaralıq wyımdar men ğalımdar «virustı qalay diagnostikalau kerek?», «virus özgeriske wşıraytın bolsa, vakcinanı qalay öndiremiz?» degen saualdar töñireginde bas qatırdı.

51 million halqı bar Oñtüstik Koreya – COVID-19 şabuılına der kezinde tosqauıl bolıp, sätti qadam jasağan memleket. Elde dert anıqtalğan nauqaspen baylanısta bolğan barlıq adam oqşaulanıp, test tapsırdı.

Koreyada alğaşqı nauqas «Pacient-31» 17 aqpanda anıqtaldı. Ol 1000 adamğa dert jwqtırğan. Koreyalıq därigerler arnayı agent kömegimen nauqas äyel baylanısta bolğan barlıq adamdı tauıp, auruhanağa jatqızdı.

«Pacient-31» kartası:

6 aqpan. Äyel jol apatına wşıradı

7 aqpan. Virus simptomdarı bayqalğan ol 128 adammen baylanısta bolğan

9 jäne 16 aqpan. 2000 adam jinalğan Sinçhondji şirkeuine barğan

17 aqpan. Sırqatı auırlağan nauqastan COVID-19 anıqtaldı.

Foto: Interpressnews

Ölim kombinaciyası

Ğalımdar virustıñ adam ağzasına jasuşalar betindegi ACE-2 receptorlarına jabısıp, bir ğana jolmen ene alatındığın anıqtadı.

Sondıqtan da virus mwrın infekciyasınan bastap, sezu qabiletine äser etedi, jötel tuğızıp, ökpeni qabındıradı.

Joğarğı tınıs joldarına, mwrınğa jäne ökpege enip, ökpe qabınu aurudı tez taratatın jötel men tüşkirudi tudıradı. Tömengi tınıs joldarınıñ infekciyası ölimge äkelui mümkin.

Qorğanış maskası tağılğan müsin. Foto: Nzherald.co

Karantindegi ömir

Jartı jıldıñ işinde älem kürt özgerdi. «Aytpay kelgen ajal» talaydıñ ömirin jalmadı. Däl qazir älemde 18,4 millionnan astamnan virus deregi anıqtalsa, 700 mıñ adam qaytıs bolğan. COVID-19 örşigen twsta barlıq memleket derlik karantin talaptarın engzdi. Adamdar qalıptı ömir süruin doğarıp, tört qabırğağa qamaldı. Köptegen qızmet, sferalar onlayn rejimge auıstı.

Däl osı qiın kezeñde adam balası materialdıq jağdaydan bwrın densaulıqtıñ, adami qwndılıqtardıñ jäne qorşağan ortanıñ mañızın jete tüsine bastağanday. NASA zertteuine säykes, atmosferanıñ 25%-ı tazarıp, eko-ortağa serpilis äkelgen.

Koronavirus anıqtalğannan keyin birqatar memleketter vakcina şığarudan jarıs bastadı. Qazir AQŞ, Wlıbritaniya, Australiya, Resey sındı elder virusqa qarsı ekpe öndirip, sınap ülgerdi. Demek jaqın arada älem boyınşa jappay vakcinaciyalau bastaladı.

"The Qazaq Times"