كوروناۆيرۋس اناتومياسى: نە بىلدىك؟ ناتيجە قانداي؟

كوروناۆيرۋستى زەرتتەپ، ءورشۋىن توقتاتۋ جۇمىستارى «تەرگەۋشى» قىزمەتىمەن ۇقساس: ادام ولىمىنە سەبەپشى بولعان قىلمىسكەرلەردى دەر كەزىندە قۇرىقتاپ، بۇلتارتپاس ايعاقتار ۇسىنادى; كۋاگەرلەردى ديالوگقا تارتىپ، قوعامعا وقيعانىڭ سەبەپ-سالدارىن تۇسىندىرەدى. الايدا تەرگەۋشى جۇمىسىنان كەم تۇسپەيتىن حالىقارالىق بىرلەسكەن ارەكەتكە قاراماستان، ۆيرۋس دەرەگى ءالى دە ازايعان جوق. الەمدە كۇن سايىن مىڭعا جۋىق ادام وسى دەرتتىڭ قۇربانى. سوڭعى التى اي ىشىندە جەر تۇرعىندارىن ءتورت قابىرعاعا قاماپ، كۇندەلىكتى ومىردە تۇراقتى تەرمينگە اينالعان COVID-19 جايلى نە بىلدىك، قانداي ناتيجە شىعاردىق؟

العاشقى دابىل

كەز كەلگەن ۆيرۋستىڭ پايدا بولۋىن ءتۇسىنۋ ونىڭ دەنساۋلىعىمىزعا قالاي اسەر ەتەتىنىن جانە قانشالىقتى تەز تارالاتىنىن بولجاۋ ماڭىزدى. الەم جاڭا جىلدى قارسى الۋعا دايىندالىپ جاتقاندا، دوكتور لي ۆەنليان ۋحان ورتالىق اۋرۋحاناسىنىڭ جەدەل جاردەم بولىمىندە جۇمىس ىستەدى. 2019 جىلدىڭ سوڭىندا سول ايماقتا پنەۆمونيامەن (وكپە ينفەكتسياسى) اۋىراتىن جەتى ناۋقاس كارانتينگە الىندى.

30 جەلتوقساندا WeChat توپتىق چاتىندا لي ۆەنليان ءوزىنىڭ ارىپتەستەرىنە SARS گەنومىنىڭ جاڭا تولقىنى بەلەڭ الۋى مۇمكىن دەپ دابىل قاققان. دارىگەر بۇل ۆيرۋستىڭ اۋىر، جەدەل رەسپيراتورلىق سيندروم ەكەنىن ەسكەرتكەن. زەرتتەۋ ناتيجەلەرىندە دوكتور لي SARS-ءتىڭ ەكىنشى تولقىنىن ەمەس، COVID-19 (SARS-CoV-2) ۆيرۋسىن انىقتادى.

SARS – كوروناۆيرۋستىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى، قىتايدا العاش رەت 2003 جىلى تىركەلدى. ۆيرۋس 26 ەلگە تاراپ، 8000-نان استام ادامعا جۇقتى.

قىتايلىق باسىلىمداردىڭ حابارلاۋىنشا، ارىپتەستەرىنە جاڭا ۆيرۋستىڭ الەم ءۇشىن قاۋپى جانە تەز ارادا ءورشيتىنى جايلى حابارلاما جىبەرگەن سوڭ، دارىگەر لي مەن سەگىز ارىپتەسىن «قاۋەسەت تاراتتى» دەگەن ايىپپەن پوليتسيا قاماۋعا العان. قىزمەتىنە قايتا ورالعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي لي كوروناۆيرۋسپەن اۋىردى. ۆيرۋس القىمىنان العان 34 جاستاعى دارىگەر 7 اقپاندا قايتىس بولدى.

NASA زەرتتەۋىنە سايكەس، كارانتين كەزىندە ەكولوگيانىڭ 25%-ى تازارعان. فوتو: ەرا

ۆيرۋستىڭ ءورشۋى

ءۋحاننىڭ جاڭا بولىگىندە ورنالاسقان حۋانان تەڭىز ونىمدەرى بازارىندا ءتىرى قۇستاردان باستاپ بالىق، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار، تىپتەن جابايى اڭدارعا دەيىن ساتىلدى. بىراق 2019 جىلى جەلتوقساننىڭ سوڭعى اپتالارىندا ۆيرۋستىڭ ءورشۋى تۋرالى ەسكەرتۋلەر كۇشەيگەن كەزدە دارىگەرلەر الدىمەن جاڭا زاڭدىلىققا نازار اۋداردى – پاتسيەنتتەردىڭ كوپشىلىگى حۋانانداعى تەڭىز ونىمدەرى بازارىندا جۇمىس ىستەگەن.

31 جەلتوقساندا ۋحان دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميسسياسى بەيجىڭگە العاشقى رەسمي ەسەپتى ۇسىندى. كەلەسى كۇنى بازار كارانتينگە جابىلدى.

بازارداعى ادامداردان دا، ءتىرى جانۋارلاردان دا الىنعان COVID-19 سىنامالارى وڭ ناتيجە بەرگەنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. الايدا ۋحانداعى مەديتسينا ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، ادامدار اراسىندا كوروناۆيرۋستىڭ ەڭ ءبىرىنشى جاعدايى ىندەت تولىق تاراماي تۇرىپ ءتورت اپتا بۇرىن انىقتالعان. قىتاي ۇكىمەتى رەسمي مالىمەت رەتىندە ۇسىنعان العاشقى دەرەك 1 جەلتوقساندا تىركەلگەن. دەرتكە شالدىققان قارت حۋانان بازارىنا بارماعان، ءونىم تۇتىنباعان. سول سەبەپتى عالىمدار تەڭىز ونىمدەرى ساتىلاتىن بازار ىندەتتىڭ ءىرى وشاعى دەپ ساناعانمەن، ۆيرۋستىڭ العاش رەت وسىندا پايدا بولۋى ەكىتالاي دەيدى.

قاڭتاردا ۋحانداعى دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتكەرلەرى قالالىق اۋرۋحانالاردا اۋرۋدىڭ قارقىن العانىن بايقاعان. بىراق ەشكىم ۆيرۋستىڭ تەك قىتايعا عانا ەمەس، بۇكىل ازيا قۇرلىعىنا، سودان كەيىن الەمگە وتە جوعارى جىلدامدىقپەن تارايتىنىن بولجاي المادى.

11 قاڭتاردا العاشقى پاتسيەنت ولىمىنەن توعىز كۇن وتكەن سوڭ، جاپونيادا، وڭتۇستىك كورەيادا جانە تايلاندتا جاڭا كەيستەر تىركەلدى. وسىلايشا، «ادام ءولتىرۋشىنى» زەرتتەۋ باستالدى. مەديتسينا مەن تەحنولوگيا سالاسىنداعى الەمدىك ءىرى جەتىستىكتەرگە قاراماستان، ۆيرۋسقا تولىققاندى تويتارىس بەرۋ ۋتوپياعا اينالعان.

كوروناۆيرۋس گەنومى. فوتو: Interpressnews

ۆيرۋستىڭ گەنەتيكالىق سىزباسى

اقش-تاعى سكريپپس ينستيتۋتىنىڭ مامانى، پروفەسسور كريستيان اندەرسەن زەرتحاناسى جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ گەنوميكاسىن ارىقتاۋعا مامانداندىرىلعان. ولار ۆيرۋستاردىڭ جانۋارلاردان ادامدارعا تارالۋىن زەرتتەيدى.

جەلتوقساننىڭ سوڭىندا، العاشقى ناۋقاستار اۋرۋحاناعا تۇسكەننەن كەيىن ۋحان ۆيرۋسولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى جۇمباق ۆيرۋسپەن اۋىراتىن ناۋقاستاردان اناليز الدى. ولار ۆيرۋستىڭ گەنومىن كورسەتەتىن تولىق گەنەتيكالىق كودتى ىزدەدى.

قاراپايىم تۇردە گەنومدى ارىپتەردىڭ ۇزىن تىزبەگى رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى. ماسەلەن ادام گەنومى ءۇش ميللياردتان استام گەنەتيكالىق ارىپتەن تۇرادى. جالپى تۇماۋ ۆيرۋسى 15000 ارىپتەن تۇرادى جانە بۇل تىزبەكتە ۆيرۋستىڭ ميلليونداعان رەت كوبەيۋى ءۇشىن قاجەت بولۋى مۇمكىن بارلىق نۇسقاۋلار شيفرلانعان.

ۆيرۋس گەنومىن دەكودتاۋعا ادەتتە ايلار، كەيدە جىلدار كەتەدى. بىراق 10 قاڭتاردا پروفەسسور يۋن-چجەن چجان باسقارعان ۋحان ۆيرۋسولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى COVID-19 العاشقى گەنومدىق تىزبەگىن – جۇمباقتىڭ ءبىرىنشى جانە ەڭ ماڭىزدى بولىگىن جاريالادى.

اندەرسەن كودتىق پورترەتتى انىقتاعاننان كەيىن جاڭا ۆيرۋستىڭ 2003 جىلى تاراعان SARS گەنومىمەن ۇقساس ەكەنىن مالىمدەدى. سونىمەن قاتار بۇل ىندەت جارقاناتتاردان تاراعان دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.

كوروناۆيرۋس – ۆيرۋستاردىڭ ۇلكەن توبى. ولاردىڭ جۇزدەگەن ءتۇرى دوڭىز، تۇيە، جارعانات پەن مىسىق سياقتى جانۋارلار اراسىندا تارالادى. ال COVID-19 كوروناۆيرۋستىڭ جەتىنشى ءتۇرى، ول جانۋاردان ادامعا جۇعادى. تاعى ءبىر قاۋپى – ۆيرۋس مۋتاتسياعا ۇشىرايدى.

تاجىريبە-اقپارات

6 ايدىڭ ىشىندە ۆيرۋس 188 مەملەكەتكە تاراپ، 8 ميلليوننان استام ادامعا جۇقتى. اۋرۋدىڭ الدىن الۋ قيىن بولعاندىقتان، جەر-جەردە توتەنشە جاعداي ەنگىزىلدى. حالىقارالىق ۇيىمدار مەن عالىمدار «ۆيرۋستى قالاي دياگنوستيكالاۋ كەرەك؟»، «ۆيرۋس وزگەرىسكە ۇشىرايتىن بولسا، ۆاكتسينانى قالاي وندىرەمىز؟» دەگەن ساۋالدار توڭىرەگىندە باس قاتىردى.

51 ميلليون حالقى بار وڭتۇستىك كورەيا – COVID-19 شابۋىلىنا دەر كەزىندە توسقاۋىل بولىپ، ءساتتى قادام جاساعان مەملەكەت. ەلدە دەرت انىقتالعان ناۋقاسپەن بايلانىستا بولعان بارلىق ادام وقشاۋلانىپ، تەست تاپسىردى.

كورەيادا العاشقى ناۋقاس «پاتسيەنت-31» 17 اقپاندا انىقتالدى. ول 1000 ادامعا دەرت جۇقتىرعان. كورەيالىق دارىگەرلەر ارنايى اگەنت كومەگىمەن ناۋقاس ايەل بايلانىستا بولعان بارلىق ادامدى تاۋىپ، اۋرۋحاناعا جاتقىزدى.

«پاتسيەنت-31» كارتاسى:

6 اقپان. ايەل جول اپاتىنا ۇشىرادى

7 اقپان. ۆيرۋس سيمپتومدارى بايقالعان ول 128 اداممەن بايلانىستا بولعان

9 جانە 16 اقپان. 2000 ادام جينالعان سينچحوندجي شىركەۋىنە بارعان

17 اقپان. سىرقاتى اۋىرلاعان ناۋقاستان COVID-19 انىقتالدى.

فوتو: Interpressnews

ءولىم كومبيناتسياسى

عالىمدار ۆيرۋستىڭ ادام اعزاسىنا جاسۋشالار بەتىندەگى ACE-2 رەتسەپتورلارىنا جابىسىپ، ءبىر عانا جولمەن ەنە الاتىندىعىن انىقتادى.

سوندىقتان دا ۆيرۋس مۇرىن ينفەكتسياسىنان باستاپ، سەزۋ قابىلەتىنە اسەر ەتەدى، جوتەل تۋعىزىپ، وكپەنى قابىندىرادى.

جوعارعى تىنىس جولدارىنا، مۇرىنعا جانە وكپەگە ەنىپ، وكپە قابىنۋ اۋرۋدى تەز تاراتاتىن جوتەل مەن تۇشكىرۋدى تۋدىرادى. تومەنگى تىنىس جولدارىنىڭ ينفەكتسياسى ولىمگە اكەلۋى مۇمكىن.

قورعانىش ماسكاسى تاعىلعان ءمۇسىن. فوتو: Nzherald.co

كارانتيندەگى ءومىر

جارتى جىلدىڭ ىشىندە الەم كۇرت وزگەردى. «ايتپاي كەلگەن اجال» تالايدىڭ ءومىرىن جالمادى. ءدال قازىر الەمدە 18,4 ميلليوننان استامنان ۆيرۋس دەرەگى انىقتالسا، 700 مىڭ ادام قايتىس بولعان. COVID-19 ورشىگەن تۇستا بارلىق مەملەكەت دەرلىك كارانتين تالاپتارىن ەنگزدى. ادامدار قالىپتى ءومىر ءسۇرۋىن دوعارىپ، ءتورت قابىرعاعا قامالدى. كوپتەگەن قىزمەت، سفەرالار ونلاين رەجيمگە اۋىستى.

ءدال وسى قيىن كەزەڭدە ادام بالاسى ماتەريالدىق جاعدايدان بۇرىن دەنساۋلىقتىڭ، ادامي قۇندىلىقتاردىڭ جانە قورشاعان ورتانىڭ ماڭىزىن جەتە تۇسىنە باستاعانداي. NASA زەرتتەۋىنە سايكەس، اتموسفەرانىڭ 25%-ى تازارىپ، ەكو-ورتاعا سەرپىلىس اكەلگەن.

كوروناۆيرۋس انىقتالعاننان كەيىن بىرقاتار مەملەكەتتەر ۆاكتسينا شىعارۋدان جارىس باستادى. قازىر اقش، ۇلىبريتانيا، اۋستراليا، رەسەي سىندى ەلدەر ۆيرۋسقا قارسى ەكپە ءوندىرىپ، سىناپ ۇلگەردى. دەمەك جاقىن ارادا الەم بويىنشا جاپپاي ۆاكتسيناتسيالاۋ باستالادى.

"The Qazaq Times"